Diametros nr 6 (grudzie 2005): 199  202
Kryzys filozofii analitycznej
Robert Piłat
Poniższe uwagi stanowi uzupełnienie diagnozy Tadeusza Szubki, któr uważam
za trafn . Chc wskaza na kilka dodatkowych problemów, które zmuszaj do
przemy lenia statusu teoretycznego filozofii analitycznej.
Słowo  analityczna w nazwie nurtu odnosi si do czterech rodzajów
analiz problemów filozoficznych: (1) j zykowej; (2) logicznej; (3) poj ciowej; (4)
teoretyczno-naukowej (wykorzystuj cej dorobek nauk empirycznych). Je li chodzi
o analizy lingwistyczne i logiczne to ich sukcesy i ograniczenia zostały rozpo-
znane jaki czas temu. Tzw. filozofia lingwistyczna w stylu Austina przyniosła
niezmiernie ciekawe rezultaty. Jako ogólny paradygmat doszła wprawdzie do
swego kresu, lecz pozostawiła narz dzia poznawcze o trwałej warto ci. Z kolei
logiczne narz dzia analizy wci ż si rozwijaj , z tym tylko, że dzi lepiej widzimy
zakresowe ograniczenia w ich stosowaniu. Kłopoty wi ż si natomiast z analiz
poj ciow i teoretyczno-naukow . Pierwsza rozwija si żywiołowo moc charakte-
rystycznego dla filozofii analitycznej żywiołu polemicznego, zmuszaj cego
kolejnych adherentów do przegrupowa ich aparatów poj ciowych. Druga w
naturalny sposób pod ża za osi gni ciami nauk, w coraz mniejszym stopniu
dostrzegaj c tożsamo współczesnych problemów naukowych z tradycyjnymi
problemami filozoficznymi (naturalizacja problemów filozoficznych). Moje uwagi
odnosz si do poj ciowych i naukowych rodków poznawczych filozofii
analitycznej.
I
Charakterystyczne dla wczesnych stadiów filozofii analitycznej było skupienie si
na problemach nie za na systemach czy stanowiskach filozoficznych. Ta
orientacja okazała si bardzo płodna. Tymczasem czytelnik dzisiejszej literatury
filozoficznej widzi, że formułuje si w niej niezliczone  izmy , czyli wła nie
stanowiska filozoficzne. Stanowisko filozoficzne tym si różni od innych s dów
199
Robert Piłat Kryzys filozofii analitycznej
filozoficznych, że nie jest ci le zwi zane z precyzyjnym pytaniem, lecz wyznacza
odpowiedzi na bliżej nieokre lony zbiór już znanych i jeszcze nie sformuło-
wanych, potencjalnych pyta (tych na przykład, które mog si pojawi wraz z
rozwojem wiedzy empirycznej). Coraz cz stsze w filozofii analitycznej  wbrew
pierwotnym ideałom  jest zajmowanie si stanowiskami i koncepcjami, a nie
problemami rzeczowymi. Chodzi już nie o to, jak si rzeczy maj , tylko o to, jakie
należy zaj ogólne stanowisko i jaki jest zakres jego zgodno ci i niezgodno ci z
innymi stanowiskami. Te stanowiska czy pogl dy (nazywane czasem zwodniczo
teoriami) uzasadniane s : (1) przez przytoczenie danych empirycznych potwier-
dzaj cych dane stanowisko (weryfikacjonizm); (2) przy pomocy eksperymentu
my lowego, pokazuj cego niestosowalno jakiego poj cia i korelatywnie fałszy-
wo jakiego s du w okre lonym wiecie możliwym, a tym samym podważaj ce
ogólno zwalczanego poj cia czy s du; (3) przy pomocy zdroworozs dkowego
opisu jakiego zjawiska i dokonaniu generalizacji. Owe wyj ciowe przykłady
zaczerpni te s z różnych poziomów ontologicznych i funkcjonalnych; mog
dotyczy termostatów, oka żaby, fenomenu , wywoływaniu działania przez
pomy lenie i postanowienie, wskazywania i nazywania, itd. Nast pnie autorzy
uogólnie przyst puj do polemik pokazuj cych, bł dno innych stanowisk
opozycyjnych lub sprzecznych. W ten sposób otrzymujemy na przykład:
przeciwstawienie: naturalizmu i antynaturalizmu, eksternalizmu i internalizmu,
eliminacjonizmu i akceptacji kategorii psychologii potocznej, itd. Argumentami w
tych polemikach s znów realne lub wyimaginowane przypadki, które dany
pogl d czyni możliwymi (co jest argumentem za), lub niemożliwymi (co jest
argumentem przeciw). Jednak sposoby pozyskiwania testuj cych przypadków s
wysoce arbitralne  ich uzyskiwanie nie jest kontrolowane przez teori . Tym
wła nie różni si owe stanowiska od teorii naukowych, które musz wyja ni nie
tylko same badane zjawiska, lecz także sposób identyfikacji tych zjawisk, np.
przez teorie przyrz dów pomiarowych. W charakteryzowanej tu metodzie
post powania można w zasadzie ignorowa fakty, które nie maj reprezentacji w
proponowanych modelach i  teoriach .
200
Robert Piłat Kryzys filozofii analitycznej
II
Najlepsze osi gni cia filozofii analitycznej wyrosły na silnej wiadomo ci odwie-
cznych problemów filozoficznych. Ta wiadomo jest coraz uboższa. Autorzy
analityczni odpowiadaj cz sto wył cznie na pytania, które sami formułuj . Nie
dokonuj wysiłku reinterpretacji pyta klasycznych. W ten sposób zatraca si
pewien horyzont filozoficzny i historyczny. Na przykład, nie wystarczy, jak
Quine, podważy zasadno rozróżnienia analityczne-syntetyczne. Jak wiadomo
rozróżnienie to funkcjonowało w obszernym systemie twierdze filozoficznych
np. Kanta. Podważenie tego rozróżnienia nie implikuje zanegowania całego tego
systemu. Zmusza raczej do przeprowadzenia reintepretuj cej krytyki kantyzmu.
Trzeba zobaczy jak przekształci si pole poj i twierdze Kanta po usuni ciu lub
osłabieniu rozróżnienia analityczne-syntetyczne. Tego jednak filozofowie anality-
czni nie robi . Krótko mówi c  wylewaj dziecko z k piel  . Ten brak holistycznej
i historycznej wrażliwo ci słusznie podkre la Tadeusz Szubka w swojej diagnozie.
Najważniejsze jest jednak co innego: je li nie widzi si klasycznego horyzontu
pyta filozoficznych, to pytania, jak si zadaje, s tylko werbalnie tymi samymi
pytaniami  tre ich ulega zaw żeniu i przeinaczeniu. Filozofia analityczna nie
tyle ignoruje histori filozofii, lecz ze wzgl du na wzajemne uwarunkowanie
swych pyta i odpowiedzi nie może jej uwzgl dni . Powoływanie si na tego czy
innego my liciela z przeszło ci pełni rol retoryczn lub inspiruj c  nie zmierza
jednak do uwzgl dnienia cało ci jego my li ograniczaj c si do wybranych
podr cznikowych tez. Ten brak rozumiej cej interpretacji i cało ciowego podej cia
jest czasem prawdziwie żenuj cy. Kartezjusz pojawia jako autor dziwacznego
cogito ergo sum, Berkeley jako twórca zupełnie obł dnego solipsyzmu itd.
Wi kszo tych os dów i przytocze jest, szczególnie w ustach młodszych
autorów analitycznych, całkowicie fałszywa.
Podsumujmy wyrażone wyżej oceny:
(I) Wi kszo głoszonych w filozofii analitycznej stanowisk niczemu ważnemu
nie służy i pełni funkcj retoryczn i dialektyczn . Owe naturalizmy, ekster-
nalizmy, funkcjonalizmy, deflacjonizmy w kwestii X czy Y, itd. wykraczaj w
201
Robert Piłat Kryzys filozofii analitycznej
swych pretensjach daleko poza swoje bazy uzasadnie i tylko cz ciowo służ
rozwi zywaniu realnych problemów. Nie można si dziwi , że dla wielu czytelni-
ków dzisiejsza filozofia analityczna budzi silne skojarzenia ze redniowieczn
scholastyk .
(II) Polemiczny (dialektyczny) charakter twórczo ci analitycznej sprawia, że
pytania staj si funkcjami udzielonych wcze niej odpowiedzi. Nie wyrastaj z
niezależnej fenomenologicznej podstawy ani z twórczego przetworzenia wiedzy
naukowej na problemy filozoficzne, jak to miało miejsce w przeszło ci  w
klasycznym okresie rozwoju filozofii analitycznej. To oderwanie si od szerokiego
i (przyznaj ) niemożliwego do dokładnego wysłowienia horyzontu poznawczego,
w którym rodz si filozoficzne pytania sprawia, że filozofia analityczna nie jest w
stanie poważnie nawi za do pogl dów historycznych.
Na koniec, chc podkre li , że te do gorzkie, krytyczne uwagi dotycz usterek w
obr bie tradycji, któr sk din d uważam za niezwykle warto ciow i której
po wi cam wi kszo czasu i energii; tradycji, której j zyk uważam za własny.
Wi cej jeszcze, w filozofii analitycznej widz potencjał, mog cy przez rozwini cie
samokrytycznej samo wiadomo ci zbliży si do filozofii bezprzymiotnikowej, o
której za Putnamem, pisze Tadeusz Szubka. Jest wiele otwartych filozoficznych
problemów, do których można i trzeba podej analitycznie wła nie. Sympatia i
zaangażowanie w rozwój analitycznego paradygmatu nie stoj , jak s dz , w
sprzeczno ci z konstatacj , że  le si dzieje w pa stwie du skim .
202