Efekt Comptona
i
model Bohra atomu wodoru
Tadeusz Paszkiewicz
Katedra Fizyki
Wydział Matematyki i Fizyki Stosowanej
Politechniki Rzeszowskiej
Arthur H. Compton
Arthur Holly Compton was born at
Wooster, Ohio, on September 10th,
1892, the son of Elias Compton,
Professor of Philosophy and Dean of the
College of Wooster. He was educated at
the College, graduating Bachelor of
Science in 1913, and he spent three he
years in postgraduate study at Princeton University
receiving his M.A. degree in 1914 and his Ph.D. in
1916. After spending a year as instructor of physics at
the University of Minnesota, he took a position as a
research engineer with the Westinghouse Lamp
Company at Pittsburgh until 1919 when
he studied at Cambridge University as a National
Research Council Fellow. In 1920, he was appointed
Wayman Crow Professor of Physics, and Head of the
Department of Physics at the Washington University,
St. Louis; and in 1923 he moved to the University of
Chicago as Professor of Physics. Compton returned
to St. Louis as Chancellor in 1945 and from 1954
until his retirement in 1961 he was Distinguished
Service Professor of Natural Philosophy at the
Washington University.
Zjawisko Comptona
Arthur H. Compton zajmował się badaniem rozpra-
szania promieni Roentgena w materii od roku 1917.
Usiłował wyjaśnić obserwowane niezgodności pomię-
dzy klasycznÄ… teoriÄ… rozpraszania fali elektromagne-
tycznej na Å‚adunkach elektrycznych (rozpraszanie
Thomsona), a wynikami pomiarów. Obserwowane
niezgodności dotyczyły natężenia rozproszonego
promieniowania i zależności tego natężenia od kąta
rozproszenia. Po kilku nieudanych próbach wyjaśnie-
nia zjawiska na gruncie klasycznej teorii fal elektroma-
gnetycznych, Compton zaczął podejrzewać, że może
ono polegać na rozpraszaniu na pojedynczych
elektronach.
Zestawił więc aparaturę, która pozwalała mu mierzyć
nie tylko natężenie, ale i długość fali rozproszonego
promieniowania, wykorzystujÄ…c prawo Bragga.
Pomiary pokazały, że część promieniowania
rozproszonego jest przesunięta w stronę większych
długości fali, przy czym przesunięcie to rośnie ze
wzrostem kÄ…ta rozproszenia. Wynik ten Compton
wyjaśnił zakładając, że rozpraszanie jest
spowodowane zderzeniami pojedynczych kwantów
promieniowania z elektronami. Ogłosił go w roku
1922 a opublikował w roku 1923. W roku 1927
otrzymał ze tę pracę Nagrodę Nobla.
ARTHUR H. COMPTON
X-rays as a branch of optics
Nobel Lecture, December 12, 1927
WiÄ…zka promieniowania rentgenowskiego rozprasza siÄ™ na folii
metalicznej.
Wyjaśnienie rezultatów Comptona
PÄ™d fotonu: p=h½/c=h/cT=h/,
h  staÅ‚a Plancka, ½  czÄ™stość liniowa,
T okres,   długość fali światła
h= 6,6262×10-34JÅ"s
Wzór określający pęd fotonu wynika z relatywisty-
cznego związku pomiędzy energią E i pędem cząstki o
masie m0
E = +
Prędkość fazowa:
v = =
+
Energia i pęd fotonu
E = +
v = =
+
W przypadku fotonu m0=0
= c,
E = =pc.
Zderzenie fotonu z elektronem
konsekwencje prawa zachowania pędu
p= h½/c .
E = h½ =pc
Zderzenie fotonu o energii h½ i pÄ™dzie p (|p|=p) z
elektronem poczÄ…tkowo spoczywajÄ…cym. Po
zderzeniu pęd fotonu równy jest p , a elektronu P.
Z prawa zachowania pędu:
p=p +P.
= - 2 = + 2 -2pp = + 2 -2pp cos
Zderzenie fotonu z elektronem.
Konsekwencje prawa zachowania energii
! + = ! + +
2
2
mec4 + P2c2 = h½ - h½ '+ mec2 =
( )
2
2
= h½ - h½ ' + 2mec2 h½ - h½ ' + mec4.
( ) ( )
Z drugiej strony
2 2
h½ h½ ' h2½½ '
ëÅ‚ öÅ‚ ëÅ‚ öÅ‚
P2 = + - cos ¸.
ìÅ‚ ÷Å‚ ìÅ‚ ÷Å‚
c c c2
íÅ‚ Å‚Å‚ íÅ‚ Å‚Å‚
Konsekwencje praw zachowania
2
P2c2 = h½ - h½ ' + 2 h½ h½ ' 1- cos ¸ .
( ) ( )( )( )
2
P2c2 = h½ -h½' + 2mec2 h½ - h½' .
( ) ( )
2
h½ -h½' + 2 h½ h½' 1-cos¸ =
( ) ( )( )( )
2
= h½ -h½' + 2mec2 h½ -h½' .
( ) ( )
h½ h½' 1-cos¸ = mec2 h½ -h½' .
( )( )( ) ( )
h½½' 1-cos¸ = mec2 ½ -½' .
( ) ( )
½ -½'
( )
îÅ‚h / mec2 1-cos¸ .
=
( )
( )Å‚Å‚
ðÅ‚ ûÅ‚
½½'
1 1
ëÅ‚ öÅ‚
1 1
-
-
ìÅ‚ ÷Å‚
h
cT cT'
íÅ‚ Å‚Å‚
 '
= = 1-cos¸ .
( )
1 1 1
mec2
c c
cT cT' '
h
'- = 1-cos¸ .
( )
mec
Ostateczny wynik wyjaśniający
obserwacje Comptona
h
' =  + 1-cos¸ .
( )
mec
Długość fali rozproszonej
 jest różna od długości
fali padającej  i zależy




od kÄ…ta rozproszenia.
h/mecH"2,4×10-12 m.




Model Thompsona atomu wodoru
Sir Joseph John "J. J." Thomson, OM, FRS
(18 December 1856  30 August 1940)
was a British physicist and Nobel laureate.
He is credited for the discovery of the
electron and of isotopes, and the
invention of the mass spectrometer.
Thomson was awarded the 1906 Nobel
Prize in Physics for the discovery of the
electron and for his work on the
conduction of electricity in gases.
Model atomu  ciasta z rodzynkami .
Odrzucenie modelu Thompsona
Tak powinny przechodzić cząstki ą przez  ciasto z
rodzynkami .
Doświadczenia Rutherforda
(1911) pokazały, że model
Thompsona jest błędny.
Rutherford rozpraszał cząstki ą na
folii złota.
Tak przechodzą cząstki ą przez folię złota z atomami.
Rutherforda model atomu H
Model planetarny: masa atomu jest skoncentrowana
w małym obszarze atomu. Elektron przyciągany przez
jądro porusza się po kołowej orbicie.
Trudności modelu planetarnego:
 naładowana cząstka poruszająca się ruchem
przyśpieszonym wypromieniowuje energię. W
jednostajnym ruchu po okręgu przyspieszenie a`"0,
elektron powinien spaść na jądro w ciągu 10-10 s.
 widmo długości fal wypromieniowywanych przez
wzbudzony atom wodoru określa wzór:
ëÅ‚ öÅ‚
1 1 1
= const.ìÅ‚ 2 - nà =1,2,3& à =1,2.
( )
 n1 n2 ÷Å‚,
íÅ‚ 2 Å‚Å‚
Niels Bohr
Niels Henrik David Bohr (ur. 7
paz
dziernika 1885 w Kopenhadze,
zm. 18 listopada 1962 tamże) -
fizyk duński, laureat Nagrody Nobla
z dziedziny fizyki w roku 1922 za
opracowanie teorii budowy
(struktury) atomu. Jego prace
naukowe przyczyniły się do
zrozumienia budowy atomu oraz
rozwoju mechaniki kwantowej.
Urodził się w Kopenhadze jako syn Christiana Bohra,
profesora fizjologii uniwersytetu w Kopenhadze
i Ellen Adler, pochodzącej z bogatej żydowskiej
rodziny aktywnej w duńskich kołach finansowych
i politycznych. Uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie
w Kopenhadze w 1911 roku. W Manchesterze podjÄ…Å‚
pod nadzorem Ernesta Rutherforda pracÄ™ nad teoriÄ…
budowy atomu opierajÄ…c siÄ™ na teoriach Rutherforda.
W 1913 roku opublikował pracę, w której opisał swój
model budowy atomu wodoru.
Model planetarny atomu wodoru
Założenia Nielsa Bohra (1913)
1. Elektrony poruszajÄ… siÄ™ po orbitach stacjonarnych
bez wypromieniowywania fotonów. Orbity spełniają
warunek kwantowania. W przypadku orbity o
promieniu r wielkość momentu pędu J elektronu
poruszającego się z prędkością v, J=merv, musi być
całkowitą wielokrotnością stałej Diraca !=h/2Ą
J=mevr=n!.
2. Elektrony podlegają nieciągłym przejściom z jednej
dozwolonej orbity na innÄ… dozwolonÄ…. ZwiÄ…zana z tym
zmiana energii E-E unoszona jest przez kwanty
½ = E -E' / h.
( )
światła o częstości:
Konsekwencje postulatów Bohra 1
Warunek równowagi w jednostajnym ruchu po orbicie
kołowej: siła przyciągania=sile odśrodkowej:
e2 mev2
= .
r2 r
J=mevr=n
e2 = mev2r = mevr v = Jv.
( )
e2 = nhv.
v = e2 / nh.
Konsekwencje postulatów Bohra 2
e2 / r2 = mev2 / r,
v = e2 / nh.
2
e2 nh
ëÅ‚ öÅ‚
( )
e2 h2
2
r = = = =
ìÅ‚
mev2 mee4 mee2 ÷Å‚n
íÅ‚ Å‚Å‚
= aBn2; n =1,2,3,&
( )
Energia elektronu na orbicie
mev2 e2 me e4 e2
E = - = - =
2 r 2 n2h2
ëÅ‚ öÅ‚
h2
2
ìÅ‚
mee2 ÷Å‚n
íÅ‚ Å‚Å‚
mee4 mee4 mee4 mec2 mee4 1
= - = - = - =
2n2h2 n2h2 2n2h2 2 c2h2 n2
2
ëÅ‚ öÅ‚
mec2 e2 1 mec2 Ä…2
= - = - .
ìÅ‚ ÷Å‚
2 ch n2 2 n2
íÅ‚ Å‚Å‚
Energia elektronu na orbicie
ëÅ‚
mec2 öÅ‚ 1
E = -Ä…2 ìÅ‚ n =1,2,3& .
( )
÷Å‚
ìÅ‚ ÷Å‚
2 n2
íÅ‚ Å‚Å‚
Całkowita liczba n nazywa się główną liczbą kwantową.
Długość fali promieniowania
związanego z przejściem n=1n=2
c 16Ä„ !
 = 2Ä„ = C"1200
É 3Ä…2 mc
ultrafiolet
Elektronowolt
Jeden elektronowolt jest to energia, jakÄ…
uzyskuje elektron, który jest przyspieszany
napięciem równym 1 woltowi:
1 eV = 1 e · 1 V H" 1,602 176 53 × 10-19 J
1 J H" 6,241 509 47(53) ×1018 eV
Shell=powłoka
Widmo absorpcji
Widmo emisji
Orbity elektronu i poziomy energii
Linie widmowe i ich związek z przejściami
pomiędzy orbitami elektronu
Poziomy energii elektronu
w atomie Bohra
Rzędy wielkości występujących
w otrzymanych wzorach
!
C"3,9×10-11 cm,
mec2H"0.51 ×106 eV,
mc
!
C"1,3×10-21 s,
137!
aB C" C"0,53+!,
mc2
mc
mec2
E = Ä…2 C"13,6eV.
2
CzÄ™stość koÅ‚owa É fotonu wypromieniowanego w
wyniku przejścia z poziomu o n=1 do poziomu o n=2
mec2Ä…2 1-1/ 4
( )
3Ä…2 1
É= = rad / s =
2! 8 1,3×10-21
=1,5×1016 rad / s.
Niedostatki modelu planetarnego
Moment pędu stanu podstawowego: J1 =h.
W rzeczywistości J1=0.
Jeżeli J1=0, to elektron nie porusza się po orbicie!
Ten model poprawnie opisuje jedynie widmo atomu
wodoru i jonów atomów z jednym elektronem.
Przewidywania natężenia linii widmowych są
niepoprawne.
Nie przewiduje skomplikowanej struktury widma
energetycznego ani zmiany widma pod wpływem
zewnętrznego pola magnetycznego (efektu
Zeemana).
Stan elektronów w atomach określają jeszcze
inne liczby kwantowe
1. Główna liczba kwantowa (n = 1,2,3...) opisuje energię
elektronu, a w praktyce oznacza numer jego orbity
(powłoki elektronowej).
2. Poboczna liczba kwantowa (l = 0,1,...,n - 1) oznacza
wartość bezwzględną orbitalnego momentu pędu, którą
obliczyć można używając relacji J2 = l(l + 1)(h / 2Ą)2,
gdzie h jest stałą Plancka, a w praktyce oznacza numer
podpowłoki, do której przypisany jest elektron.
3. magnetyczna liczba kwantowa (m = - l,..., - 1,0,1,...,l)
opisuje rzut orbitalnego momentu pędu na wybraną oś,
którego długość oblicza się używając wzoru Jz = mh / 2Ą.
Spinowe liczby kwantowe
4. Spinowa liczba kwantowa s oznacza spin
elektronu, stały dla danej cząstki elementarnej i w
przypadku elektronu wynoszący 1/2 (ze względu na
stałą wartość tej liczby kwantowej jest ona niekiedy
pomijana).
5. Magnetyczna spinowa liczba kwantowa (ms = - s,
s = 1 / 2, - 1 / 2) pokazuje, w którą stronę
skierowany jest spin danej czÄ…stki elementarnej (tu
elektronu).