PAŹDZIERNIK 1956 ROKU.
Wzrost napięcia
~ Powstanie i interwencja
radziecka na Węgrzech Początek października 1956 r. zapowiadał zasadniczy przełom
w 1956 r. polityczny Ferment społeczny w Polsce przekraczał już ramy to-
~ XX Zjazd KPZR i sytuacja lerowane przez ZSRR. Istotnych zmian spodziewano siÄ™ na VIII
w ZSRR Plenum Komitetu Centralnego PZPR. Zwolennicy twardego kur-
. su obawiali się, że zostaną odsunięci od władzy Szukali wsparcia
~ "Odwilż" w Polsce w latach na Kremlu, podkreślając zagrożenie dla socjalizmu w Polsce. Kie-
1955-1956. rownictwo radzieckie wezwało Biuro Polityczne do Moskwy, jed-
~ Polityczny życiorys nak I sekretarz KC Edward Ochab zaproponował przełożenie wi-
Wiadysława Gomuiki zyty na termin późniejszy, po zakończeniu plenum KC. Natoliń-
w latach 1943-1956. czycy chcieli postawić plenum przed faktem dokonanym, aresz-
tując ok. 700 głównych przeciwników Akcję tę wsparło Stowa-
rzyszenie "PAX" Bolesława Piaseckiego, który próbował zdobyć
udział we władzy Reformatorom udało się przejąć listę osób
przewidywanych do uwięzienia i ostrzec ich przed niebezpie-
czeństwem. Część oficerów Wojska Polskiego i Milicji Obywatel-
skiej opowiadała się po stronie reformatorów, podobnie jak Kor-
Wiadomości o składzie kierownictwa pus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, dowodzony przez niedawno
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej cZy- zwolnionego z więzienia gen. Wacława Komara, chroniący gmach
tanu jak komunikaty z frontu. Wydaje się, KC i Polskiego Radia. 19 października rano, na kilka godzin przed
że w 1956 r. wielu ludzi miało rozpoczęciem VIII Plenum, wylądowała na wojskowym lotnisku
świadomość, że istnieje bezpośrednia
pod WarszawÄ… delegacja radziecka z NikitÄ… Chruszczowem i licz-
zależność między sprawami wielkiej polityki nymi generałami. Jednocześnie trwał marsz na Warszawę jedno-
y ich własnym losem. Wielu zaczęło czuć
się współodpowiedzialnymi za paebieg stek radzieckich stacjonujących w PRL. Chruszczow zaatakował
przemian. Na Zdjęciu u góry kolejka Ochaba, Józefa Cyrankiewicza i Aleksandra Zawadzkiego, którzy
po prasę, 21 X 1956 r. przybyli na lotnisko, by przywitać delegację. Dowiedziawszy się,
W aasie obrad VIII Plenum KC PZPR że Władysław Gomułka ma zostać I sekretarzem partii, Chrusz-
wydawano dodatki nadzwyczajne. Sytuacja czow stwierdził, iż nie dopuści do żadnych zmian personalnych,
zmieniała się z godziny na godzinę,
nadziejom towaayszył niepokój o i kazal się wieźć do gmachu KC. Po ostrej wymianie zdań delega-
przyszłość cję przywieziono na rozmowy do Belwederu.
87

obawą, by wydarzenia polskie nie wymknęły się im spod kontroli. Chruszczow atakowal Ochaba za antyradzieckie nastawienie prasy w PRL oraz nieinformowanie go o zamierzonych zmianach personalnych. Zapewnienia Gomulki, że partia potrafi utrzymać pelnię wladzy, jeśli spoleczeństwo nabierze zaufania do nowego kierownictwa PZPR, a także że nikt w KC nie ma zamiaru oslabiać więzów z ZSRR, przekonały Chruszczowa. Gomulka przedstawił też polskie zastrzeżenia co do wzajemnych stosunków w przeszłości. Zażąda) wycofania z Wojska Polskiego radzieckich oficerów i pociągnięcia do odpowiedzialności doradców w resorcie bezpieczeństwa, nade wszystko zaś - powstrzymania marszu wojsk radzieckich na Warszawę. W trakcie rozmów Chruszczow otrzyma) informację o sprzeciwie kierownictwa Komunistycznej Partii Chin wobec planowanej interwencji i apelu, by spór rozstrzygnąć metodami politycznymi. W nocy doszlo do porozumienia, ruch wojsk zostal zatrzymany, a 20 października rano delegacja radziecka odleciała do Moskwy, mając nadzieję, że Gomulka zdola opanować sytuację. Wkrótce ogloszono komunikat o rozmowach polsko-radzieckich, które mialy być kontynuowane w Moskwie.
~,~ ~e~~i.~~ ~ , ~~~~
VIII Plenum KC PZPR
Po wznowieniu obrad VIII Plenum Zawadzki przedstawi) zebranym przebieg rozmów polsko-radzieckich, a Rokossowski oznajmił, że marsz Armii Radzieckiej na Warszawę wstrzymano. W przemówieniu programowym Gomułka przedstawi) nową ocenę okresu stalinowskiego. Skrytykował założenia gospodarcze planu 6-letniego. Stwierdzi), że robotnicy Poznania nie protestowali przeciw socjalizmowi, lecz przeciw jego wypaczeniom. Zapowiedział zmianę metod zarządzania i nieskrępowany rozwój rolnictwa indywidualnego. Podkreśli), że stosunki polsko-radzieckie winny opierać się na zasadzie suwerenności oraz że "kultu jednostki" nie
Kolumna samochodów
z radzieckim wojskiem na szosie do Sieradza, październik 1956 r. W marszu na Warszawę uczestniczyły obydwie stacjonujqce
w Polsce radzieckie dywizje wojsk (c~dowych - pancerna
i zmechanizowana. Główne siły dotarły w okolice todzi i Włocławka. Rozkaz zatrzymania się otrzymały późnym wieczorem 19 października (ok. 150 km od stolicy)
1 dziaÅ‚ania natoliÅ„czyków 1 ruchy wojsk radzieckich · przylot Chruszczowa
88

można sprowadzać jedynie do osoby Stalina, uznal, że był to system, ' w którym klamstwo i prowokacje służyły jako narzędzia sprawowania
władzy Gomulka ostrzegl jednak, ' że nie pozwoli nikomu wykorzysty
wać demokratyzacji przeciw socja
lizmowi i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Zapowiedzial wprowadzenie zasady, że rządzi rząd i Sejm, a partia jedynie ogólnie "kieruje". Byl to program liberalizacji systemu politycznego przy zachowaniu rządów monopartyjnych (zob. s. 172).
a W trakcie obrad plenum uwal
wiec na Politechnice Warszawskiej. Atmosfera była gniewna, choć frag
menty wyglaszanego właśnie przemówienia Gomułki przyjmowano pozytywnie, a rezolucja uchwalona na wiecu zawierali poparcie dla nowego szefa partii. Wiecowano też w fabrykach Warszawy, np. w Fabryce Samochodów Osobowych na Zeraniu, gdzie glówną postacią ruchu odnowy byl sekretarz Komitetu Zakładowego PZPR Lechoslaw Goździk. Organizacje partyjne brataly się z rozemocjonowanymi masami. Obrady VIII Plenum kontynuowano 21 października, gdy wybrano nowe
kierownictwo. W tajnym glosowaniu do Biura Politycznego KC najwięcej glosów otrzymali Ochab i Gomulka, natomiast przepadł Rokossowski. Nowy układ sił w tym gremium oznaczal sojusz grupy Ochaba z gomulkowcami przy akceptacji pulawian. Porażki doznali natolińczycy
VIII Plenum KC zakończyło się zbliżeniem programu PZPR do oczekiwań spoleczeństwa. Powierzenie Gomulce funkcji I sekretarza przez
p~i i
+' ,~
Podctżajqcy 24 X 1956 r. na wiec na Placu Defilad
w Warszawie niosq symbolicznd trumnę: "Natolin - zginał śmiercid tragicznd 21 X1956 r."
Gomułka przemawiajdc na wiecu mieszkańców Warszawy
24 X 1956 r., powiedział m.in.: Towarzysze! Na fali olbrzymiej aktywności politycznej mas, która wyzwoliło VIII Plenum, tu
i ówdzie dochodzq do głosu siły wrogie socjalizmowi, wrogie sojuszowi polsko-radzieckiemu, wrogie władzy ludowej, siły, które chcq wykrzywić, zahamować
i cofnqć socjalistyczna demokratyzację. [...)
Dzisiaj zwracamy się do ludu pracujqcego Warszawy i całego kraju z wezwaniem: dość wiecowania i manifestacji!
Czas przejść do codziennej pracy, ożywionej wiara i świadomościq, że partia zespolona z klasa robotnicza i narodem poprowadzi Polskę po nowej drodze do socjalizmu
89

aklamację zostato powszechnie przyjęte jako sukces nie tylko nurtu reformatorskiego w partii, ale zwycięstwo narodu. Opinia publiczna uwierzyta w możliwość humanizacji systemu bez zmiany jego podstaw. Problem polegał na tym, czy żądania spoleczne nie pójdą dalej, ku pełnej niepodlegtości i demokracji, a także, czy Gomułka będzie chciat lub mógt utrzymać kurs względnie liberalny
~: f )~~ ,~
Przemiany popaździernikowe
Pod koniec października 1956 r. Sejm PRL ustalit termin wyborów sejmowych na styczeń 1957 r., uchwalit nową ordynację wyborczą, w której nie określano liczby list. Zlikwidowano Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Jego agendy, tącznie ze Slużbą Bezpieczeństwa, przejęto Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Tysiące bytych funkcjonariuszy bezpieczeństwa przesuwano do pracy w gospodarce. Ze stanowisk ustąpili najbardziej skompromitowani dziatacze. Do ZBoWiD (Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, organizacja kombatancka istniejąca od 1949 r.) zaczęto przyjmować bytych żotnierzy AK. Poważne zmiany nastąpiły w wojsku. Z funkcji ministra obrony odwotano marszatka Rokossowskiego, zwolniono także 32 generałów i putkowników radzieckich i po udekorowaniu odznaczeniami polskimi odestano ich do ZSRR. Nowy minister obrony narodowej gen. Marian Spychalski obsadził wiele stanowisk w wojsku ludźmi związanymi z partyzantką AL-owską, nierzadko prześladowanymi w okresie stalinowskim.
Sytuację w Polsce skomplikowały wydarzenia na Węgrzech. Krwawa pacyfikacja powstania węgierskiego przez ZSRR była szokiem dla liberałów partyjnych. Powszechnie odczuto realność zagrożenia radzieckiego. Ulatwiło to
kierownictwu PZPR odwoływanie się do realizmu i konieczności samoograniczenia żądań
w Polsce.
Już 4 XI 1956 r. Gomułka wypowiedział się na krajowej naradzie aktywu PZPR za nienaruszaniem struktur partyjnych i wygaszaniem sporów frakcyjnych. I sekretarz dążył do zwiększenia własnego zaplecza w średnim aparacie partii, staral się zatem przyciągnąć sojuszników z różnych koterii,
· przemówienie GomuÅ‚ki · wiece i rezolucje
· co dalej2
~~u
'~ "~;;. s
"My, cośmy byli dziejów sumieniem, milczymy
i oto racjÄ… stanu jest ta
mowa niema... Gdzie po zwinkach powstańców pełzną gorzkie dymy,
tam ostatni mit runÄ…f.
Zostaf pomnik Bema" - Adam Ważyk, Qui tacent, clamant (Którzy milcząc krzyczą), 1956 r.
Listopad 1956 r. powrót Władysława Gomułki z Moskwy, gdzie podpisał umowę regulujctcq, niektóre problemy stosunków Polski i ZSRR. Gomułka był witany jak tryumfator, d(a wielu ludzi wydawał się gwarantem niezależności Polski
90

zajmując wobec nich pojednawczą postawę. W efekcie tej polityki główny natolińczyk, Zenon Nowak, pozostał wicepremierem, a wielu zwolenników rządów "silnej ręki" utrzymało pozycje.
Delegacja PZPR z Gomułką, Cyrankiewiczem i Zawadzkim udała się do Moskwy 18 XI 1956 r. podpisano tam układ normujący dwustronne stosunki na podstawie "wzajemnego poszanowania, nieinterwencji i suwerenności". Zapowiedziano
zwiększenie repatriacji Polaków z ZSRR. Kreml okazał pozornie wiele zrozumienia dla
liberalizacji w Polsce, toteż wracającą z Moskwy delegację owacyjnie witano na calej trasie przejazdu do Warszawy W układzie z 17 XII 1956 r. ustalono z kolei status prawny wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce.
W marcu 1957 r. podpisano polsko-radzieckÄ… umowÄ™ normujÄ…cÄ… tryb akcji repatriacyjnej. Prawo wyjazdu do Polski przyznano osobom posiadajÄ…cym obywatelstwo polskie
przed 17 IX 1939 r., ich dzieciom i współmałżonkom. Umowa przewidywali konieczność udokumentowania obywatelstwa polskiego, co było możliwe tylko w nielicznych przypadkach. Z głębi ZSRR płynęła do Polski fala repatriantów, najczęściej byłych łagierników lub zesłańców, pozbawionych środków do życia, wyniszczonych fizycznie i psychicznie po kilkunastu latach niewoli. Ogólem w ramach repatriacji, rozpoczętej w 1955 r., a zakończonej oficjalnie w marcu 1959 r., powróciło do Polski ok. 230 tys. osób. Istotnym wydarzeniem w stosunkach polsko-radzieckich byto też podpisanie w marcu 1957 r. umowy wytyczającej wspólną granicę na terenie dawnych Prus Wschodnich, dotychczas pozbawioną podstaw prawnych.
Odnowione władze PZPR przystąpiły do realizacji niektórych postulatów społecznych. Sejm uchwalił ustawę o radach robotniczych, stwarzając podstawę funkcjonowania samorządu pracowniczego. Powołano Radę Ekonomiczną przy Radzie Ministrów, złożoną z fachowców niezależnych od władz. Na wyższe uczelnie wróciło wielu profesorów usuniętych w latach stalinowskich. Stalinogród powrócił do dawnej nazwy Katowice. Zlikwidowano sklepy "za żółtymi firankami" dla uprzywilejowanej elity władzy Zniesiono zakaz posiadania przez obywateli złota i obcych walut, jednak nadal karano za handel dewizami. Zaprzestano zagłuszania audycji emitowanych przez radiostacje zachodnie w języku polskim. Zrzeszeniu Studentów Polskich (ZSP) i Związkowi Młodzieży Wiejskiej (ZMW) przyznano autonomię. Związek Młodzieży Polskiej, który faktycznie uległ rozkładowi, rozwiązano ostatecznie w styczniu
ICE
Zmiana nazwy na stacji kolejowej, 23 X 1956 r.
91

1957 r. Powstawały też nowe organizacje młodzieżowe. W grudniu 1956 r. przekształcono Organizację Harcerską, działającą od 1950 r. w ramach ZMP w Związek Harcerstwa Polskiego. Odnawiały się stowarzyszenia twórcze. Złagodzenie cenzury umożliwiło druk wielu cennych pozycji literatury krajowej, emigracyjnej oraz zagranicznej.
Niektóre gesty miały świadczyć o przywróceniu praworządności. Odbył się proces kilku oprawców z MBP - skazano ich na długoletnie więzienie za zbrodnicze metody śledztwa, jednak najwyższych funkcjonariuszy odpowiedzialnych za zbrodnie stalinizmu w Polsce nie ukarano. Powstała komisja do zbadania odpowiedzialności Głównego Zarządu Informacji WP oraz prokuratury i sądownictwa wojskowego. Zrewidowano akty oskarżenia w procesach poznańskich, łagodząc wymiar kary bądż też uwalniając podsądnych od winy Zrehabilitowano wielu działaczy niepodległościowych z okresu okupacji, w tym niektórych pośmiertnie. Ożywiły się partie satelickie: Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne. Ogłoszono deklarację PZPR i ZSL, w której zapowiadano nową politykę rolną. Jednakże partia komunistyczna nadal miała pełnić rolę kierowniczą w systemie.
L,
Przełom w stosunkach państwo-Kościół
Wprawdzie większość partyjnych elit zajmowała wobec religii i Kościoła rzymskokatolickiego postawę niechętną, jednak władze mogły zjednać masy tylko bardziej pojednawczym ' stosunkiem do Kościoła. 28 X 1956 r.
zwolniono z internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego, a wkrótce ~' i innych biskupów W skierowanym
z tej okazji "Słowie do duchowieństwa i wiernych" kardynał Wyszyński wykorzystał niezwykły autorytet mo- , ramy, jaki swą postawą w latach stali
t~, , ~ nowskich zdobył w społeczeństwie, e t~.;~., wzywając Polaków do umiaru i pod
kreślając obowiązki bardziej niż prawa. Na podstawie nowego porozu
mienia państwo-Kościół z 8 XII 1956 r. uchylono dekret lutowy z 1953 r., uzgodniono wprowadzenie dobrowolnych lekcji religii w szkołach, ustalono zasady opieki religijnej nad chorymi i więźniami oraz umożliwiono powrót biskupów tytularnych mianowanych dla Ziem Zachodnich i Północnych.
VIII Plenum KC otworzyło też drogę do aktywizacji grup katolików świeckich, odcinających się od działalności Stowarzyszenia "PAX" i wyrażających gotowość udziału w odnowie życia publicznego w Polsce.
zmiany w aparacie bezpieczeństwa i w wojsku
echa wydarzeń węgierskich 1 umowa polsko-radziecka 1 dalsze zmiany
i ich granice
Prymas Stefan Wyszyński
po powrocie z internowania spotkanie ze studentami
w Pałacu Prymasowskim 19 listopada 1956 r.
92

Powstał Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej, któremu przewodniczył Jerzy Zawieyski. Po powrocie prymas Wyszyński przyjął przedstawicieli tej grupy i poparł ich program obecności i kontroli poczynań władz bez żądania pełnej reprezentacji ludzi wierzących w Sejmie. Wkrótce uzgodniono przywrócenie "Tygodnika Powszechnego" pod dawną redakcją Jerzego Turowicza i miesięcznika "Znak", a także dopuszczenie pięcioosobowej reprezentacji Klubu do Sejmu i powołanie Zawieyskiego do Rady Państwa. Październikowe przemiany osłabiły pozycję Stowarzyszenia "PAX", z którego odeszli niektórzy młodsi działacze. W 1957 r. stosunki między państwem i Kościołem były poprawne. Władze nie czuły się jeszcze tak silne, by wrócić do zwalczania religii. Prymas Wyszyński spotkał się z Gomułką przed odlotem do Rzymu, gdzie otrzymał z rąk Piusa XII insygnia kardynalskie, których nie mógł odebrać od 1952 r. 5 V 1957 r. we wszystkich parafiach Polski odnowiono Jasnogórskie Śluby Narodu dla uczczenia 300-lecia ślubowania króla Jana Kazimierza podczas potopu szwedzkiego. W czasie uroczystości Bożego Ciała w Warszawie prymas ogłosił program Wielkiej Nowenny przed Millenium Chrztu Polski na lata 1957-1966, poświęcony umocnieniu wartości moralnych i narodowych.
Zywiołowo rozwijał się ruch Klubów Inteligencji Katolickiej (KIK). W całym kraju zawiązano ich 20, z których władze zalegalizowały ostatecznie pięć: w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu i Toruniu. W Sejmie do pięcioosobowej reprezentacji niezależnych katolików pod nazwą Koła Poselskiego "Znak" dołączyli niektórzy posłowie bezpartyjni, toteż pod koniec 1957 r. jego liczebność wzrosła do 11 posłów Koło "Znak" nie rościło sobie ambicji ani prawa występowania w imieniu ogółu katolików polskich, lecz podkreślało, że reprezentuje potrzeby społeczności katolickiej. Program polityczny "Znaku", określany czasem mianem neopozytywizmu, uznawał konieczność sojuszu z ZSRR i ustroju PRL przy zachowaniu zasady wolności światopoglądowej.
Wobec powołania do życia względnie niezależnych od władz organizacji katolickich, Stowarzyszenie "PAX" znalazło się w nowej sytuacji. Gomułka zapewnił jednak Piaseckiego, że nie będzie zwalczać Stowarzyszenia ani jego bazy gospodarczej. W wyborach 1957 r. "PAX" uzyskał tylko jeden mandat w Sejmie. Nowy statut "PAX" z maja 1957 r. pozwolił rozszerzyć sieć terenową, a oddziały Stowarzyszenia powstały wkrótce w większości miast wojewódzkich.
~MM M ~', w~"~,~n, ~u~Yew,~ ~ , ~~ f M "~' ~ w b '; ~ ~ ,
Wybory 1957 r.
Pierwszą próbą dla nowego kierownictwa PZPR stały się wybory do Sejmu. Popularność Gomułki i jego stronników starano się rozszerzyć na cały aparat władzy, propagując "zdobycze Października" i ostrzegając przed konsekwencjami ewentualnej porażki wyborczej komunistów Zachęcano do samoograniczenia żądań w imię odpowiedzialności za kraj. Front Jedności Narodu (FJN) wystąpił z jedną listą, sporządzoną po odpo
Jerzy Zawieyski (1902-1969), pisarz, od 1956 r. prezes Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie, poseł na Sejm (przewodniczqcy Koła Poselskiego "Znak")
i członek Rady Państwa w latach 1957-1968. Był czołowym reprezentantem koncepcji, że należy
w Polsce popaździernikowej dożyć do pewnego kompromisu z władza, z zachowaniem własnej niezależności, a także lojalności wobec hierarchii kościelnej
· powrót prymasa · Wielka Nowenna
· KoÅ‚o "Znak" i "PAX"
93

wiednich konsultacjach przez władze. Zgłoszono 723 kandydatów na 460 miejsc w Sejmie. Glosujący mogli dokonać wyboru przez skreślenie, jeśli zaś tego nie uczynili, przechodzili automatycznie kandydaci z pierwszych 3-6 miejsc, w zależności od okręgu. Gomułka zaapelował o głosowanie bez skreśleń. Stworzona w nowej ordynacji wyborczej możliwość wystawienia kilku konkurencyjnych list kandydatów nie została wykorzystana. Na prośbę Cyrankiewicza akcję wyborczą wsparł prymas Wyszyński, mimo że osobiście nie wierzył w szczerość "odnowy" komunistów
Według ogłoszonych danych, w głosowaniu z 20 I 1957 r, wzięto udział 94% uprawnionych, a 98% głosów padło na listę FJN. Masowe oddawanie głosów bez skreśleń świadczyło o poparciu dla Gomułki i linii "odnowy". Na marszałka Sejmu wybrano Czesława Wycecha (ZSL), a przewodniczącym Rady Państwa pozostał Zawadzki. Na czele rządu stanął ponownie Cyrankiewicz.
Po wyborach komuniści poczuli się znów pewniej. Nastroje społeczne uspokajały się wraz z postępami demokratyzacji, rósł natomiast nacisk przywódców komunistycznych w ZSRR i bloku radzieckim, negatywnie nastawionych do polskiej odrębności. Juz wiosną 1957 r. władze podjęły działania zmierzające do zahamowania, a nawet cofnięcia zdobyczy października.
Nadal trwała akcja rehabilitacji osób
"Niedziela 20 stycznia jest
w Polsce dniem powszechnych wyborów do Sejmu. Katolicy-obywatele mają w tym dniu spełnić swój obowi4zek sumienia wzięcia udziału w głosowaniu. Duchowieństwo katolickie tak pokieruje nabożeństwami, by wszyscy wierni mogli bez przeszkód wypetnić swoje obowiązki religijne i obowiązek wyborów" - sekretarz Episkopatu
bp Zygmunt Choromański, 14 l 1957 r.
bezprawnie skazanych w okresie stali- Sejm PRL po wyborach ze stycznia 1957 r.
nowskim. Do maja 1957 r. zrehabilitowa
no ok. 1,5 tys. osób. Choć stwierdzano ó niewinność skazanych, winnych zbrodni
sÄ…dowych nie ukarano. PuÅ‚awianie, wciąż d kontrolujÄ…cy aparat przemocy, usiÅ‚owali Ä„°d°o wykazać, że ofiarami stalinizmu byli tylko
komuniści, jak gdyby UB nie mordowało i nie więziło głównie działaczy niepodległościowych. Tymczasem natolińczycy zaczęli zdobywać wpływy w MSW, zwłaszcza w SB. Ponieważ aparat policyjny był niezbędny komunistom, czystki w siłach bezpieczeństwa przeprowadzono
w ograniczonym zakresie.
Zahamowanie zmian
Władze partyjno-państwowe PRL prowadziły politykę będącą wypadkową między oczekiwaniami społeczeństwa a nastawieniem aparatu etatowego średniego szczebla, najwyższego kierownictwa PZPR, Kremla i sąsiednich stolic. Dla sytuacji w Polsce duże znaczenie miały trwające wciąż rozgrywki w hierarchii partyjnej. Latem 1957 r. istniała w Komitecie Centralnym równowaga między natolińczykami, puławianami i grupą Gomułki. Konsekwentnych zwolenników demokratyzacji było
0
~o
C V
o...a'o o~~
a,~coć s`o y~
'
G
^/1'S y/ yG
~N W.~
ca
c~
o
~o
~.
~
~
~
0
" ".
i Front JednoÅ›ci Narodu · hasÅ‚o "nie skreÅ›lać"
94

zaledwie kilku. Szef PZPR starat się nie dopuścić do zdestabilizowania systemu, dlatego usilnie konsolidowat wokót siebie aparat partyjny
Na IX Plenum KC w maju 1957 r. Gomułka zaatakowat intelektualistów, których uznat za rewizjonistów, m.in. Leszka Kotakowskiego. Jednocześnie chwalit "demokrację socjalistyczną", podkreślając "ogólne prawidtowości rozwoju rewolucji proletariackiej", konieczność przebudowy stosunków na wsi, ale także pewne odmienności "polskiej drogi do socjalizmu". Do wtadz PZPR awansowali ludzie tolerowani przez oba skrzydła. W ten sposób obsadzono na nowo wiele stanowisk sekretarzy wojewódzkich, np. Edward Gierek zostat sekretarzem w Katowicach. Gomułka starał się dobierać ludzi posłusznych sobie.
Komuniści hamowali przemiany w partiach satelickich i organizacjach spotecznych. Pod wptywem rozpadu spótdzielni produkcyjnych szeregowi dziatacze chtopscy mieli nadzieję na zreformowanie ZSL i powrót do tradycji niezależnego ruchu ludowego, jednak wtadze ZSL przyjęły w kwietniu 1957 r. program oznaczający zahamowanie tych tendencji. Nikomu z przywódców dawnego PSL nie zezwolono na powrót do życia politycznego. Podobny ferment w SD przybrał mniejsze rozmiary Władze komunistyczne opanowywały też ruch młodzieżowy W styczniu 1957 r., z potączenia
dwóch związków powstatych po ~, ą Październiku, utworzono Zwią
zek Mlodzieży Socjalistycznej (ZMS). WiÄ™kszość dziaÅ‚aczy rozwiÄ…zanego ZMP przeszÅ‚a do ` Tymczasowego Komitetu Cen- ° r . tralnego ZMS, którego zjazd za
tożycielski odbyt się w Warszawie w kwietniu 1957 r.
Zmiany w uktadzie sił w partii na korzyść skrzydta zacho
wawczego przebiegatyby zapewne szybciej, gdyby nie upadek grupy Molotowa w ZSRR, odczytany w PZPR jako zwycięstwo sil umiarkowanych na Kremlu. Kiedy na jesieni 1957 r. złudzenia
związane z tą oceną zaczęty pryskać, dogmatycy w Komitecie Centralnym i aparacie przystąpili do nowej ofensywy, atakując Gomutkę za jego rzekomo nadmierne ustępstwa wobec sił "reakcji". Pod wptywem tej ofensywy, jak i nacisków Kremla, szef PZPR zdecydowat się na zaostrzenie kursu. Po serii szykan wobec redakcji i konfiskacie wrześniowego numeru, 2 X 1957 r. Sekretariat KC PZPR zdecydował o zamknięciu głównego pisma reformatorów "Po prostu".
Likwidację "Po prostu" uznano powszechnie za koniec ery październikowych nadziei na trwatą liberalizację systemu. Reakcją spoteczeństwa byty protesty mtodzieży i czterodniowe zamieszki uliczne w Warszawie w dniach 2-5 X 1957 r., sttumione brutalnie przez specjalne od
Zebranie wiejskie w 1956 r. chłopi podejmujQ decyzję
o rozwic~zaniu spółdzielni produkcyjnej (do końca 1956 r. zachowało się ich 15 %)
95

dzialy M0, szkolone w Golędzinowie. Aresztowano ok. 500 osób, a niektórych uczestników zajść skazano wkrótce na kary więzienia do 3 lat. Akcja ta oznaczala zerwanie z metodą dialogu politycznego i początek nowego etapu odchodzenia od obietnic październikowych. Jesienią 1957 r. z partii wystąpili niektórzy intelektualiści i twórcy, m.in. Jerzy Andrzejewski, Mieczyslaw Jastrun, Adam Ważyk. Zaprotesowali w ten sposób przeciwko cofnięciu zgody na wydawanie miesięcznika "Europa".
Lata 1955-1956 to okres "przyspieszenia historycznego". Spoleczeństwo polskie weszlo w ten okres po trzech ciężkich doświadczeniach: wojny, wstrząsów okresu 1944-1946 i stalinizmu. Spoleczeństwo to przeżywalo awans i deklasację, zwycięstwo i klęskę, proces budowania i niszczenia, nastroje entuzjazmu i beznadziei. Zdestabilizowane i zdynamizowane rozbiciem wielu struktur na skutek wojny i nowego ustroju, a także utopią "komunistycznego raju na ziemi", byto jednocześnie obezwladnione strachem i terrorem, przytloczone wszechobecnym kłamstwem oraz przekonaniem o nieuchronności "porządku jałtańskiego". W okresie Października mamy do czynienia ze zmianami politycznymi wprowadzanymi przez kierownictwo partii oraz z autentyczną aktywnością spoleczną. Niektórzy badacze określają, że istnialy dwa paź
dzierniki: partyjny i spoleczny Spór o proporcję między rolą wladzy, czy choćby jej części, a rolą oddolnej aktywności społeczeństwa powtarza się zresztą przy analizie wszystkich zmian zachodzących w Polsce powojennej i jest sporem zasadniczym, być może dotyczącym każdej zmiany w życiu zbiorowym.
W polowie lat pięćdziesiątych władza (kierownictwo radzieckie i polskie) zdecydowała się na częściową reformę systemu rządów, czyli, jak określano w języku oficjalnym, zlikwidowanie "blędów i wypaczeń". Samo określenie zawierało tezę, że zasady systemu są słuszne, a zlo jest czymś zewnętrznym, nie związanym z jego istotą. Nie można było przyznać, że ten "duszny" system ma wyjątkową zdolność wytwarzania
..,.
"Choć nie mamy zamiaru tlumić możliwości krytyki, krytyka ta musi być z pozycji budowania wiary w to, co partia głosi, [...) w określonym czasie potrzebne byfy dyskusje, ale teraz linia jest zdecydowana, tylko partia może kierować procesem przemian" - W. Gomułka na naradzie dziennikarzy w KC PZPR, październik 1958 r.
Wiec studentów na Politechnice Warszawskiej 4 X 1957 r. przeciwko likwidacji "Po prostu" Delegat z Klubu Krzywego Koła odczytuje list otwarły redakcji tygodnika
96

"niedusznych wypaczeń", iż jedyną, jak dotąd, dostępną mu formą istnienia jest stan "wypaczony". Podstawowym paradoksem przemian 1956 r. jest fakt, że oto glęboko niedemokratyczny system zaczęto demokratyzować, przy wyraźnym zalożeniu, że żadna z jego podstawowych zasad nie ulegnie zmianie.
Październik przeprowadzila część aparatu rządzącego, ale z udzialem spoleczeństwa. Widać wyraźnie, jak kierownictwo partii próbowalo utrzymać pod kontrolą calość procesu, którego potrzebowalo i którego się bało, częściowo go zawlaszczyć, częściowo zaś zahamować i przenieść do bezpiecznych obszarów "drętwej mowy" i ustalonych form systemu rządów
W ruchu spolecznym dużą rolę odegrali ludzie i środowiska, dla których idee socjalizmu slużyly do tworzenia programu jego naprawy, określani mianem rewizjonistów. Nie doszli zaś wówczas do glosu przedstawiciele nurtów antykomunistycznych, opozycyjnych wobec rządów PZPR. Sily te nie zdolaly jeszcze odbudować się po wcześniejszych represjach.
Po roku 1956 w Polsce podjęto próbę zbudowania takiego systemu sprawowania wladzy, który by zapewnial rządzącym pełną przewagę nad spoleczeństwem, a zarazem obywal się bez otwartego terroru i byl choćby biernie akceptowany przez większość ludności. Wydaje się, że na pewien czas stan ten udalo się osiągnąć. Być może sprzyjaly temu ciągle żywe w świadomości spolecznej doświadczenia stalinizmu, na których tle okres gomułkowski nabieral cech pozytywnych. Legenda Gomulki uwiarygodniala częściowo także jego ekipę. Rozszerzenie zakresu bezpieczeństwa i wolności oraz pewna poprawa warunków materialnych byty rzeczywiście odczuwalne.
1
"Przez pozytywizm rozumie się nakazy współczesnej polskiej racji stanu, zwłaszcza głoszące potrzebę sojuszu z ZSRR, uzasadniane interesem narodowym wynikającym z sytuacji geopolitycznej, niezależnie
od zafożeń ideologicznych,
a nawet wbrew przesłankom ideologicznym. Pozytywizm rozumiany jest jako pewna ogólna metoda polityczna.
W tym ujęciu polityka pozytywistyczna jest zaprzeczeniem romantyzmu politycznego. Zasadą jej jest umiar, ostrożność, skionność do kompromisu,
a odrzucenie polityki ryzyka
i mierzenia sił na zamiary" Stanisław Stomma, poseł "Znaku", 1957 r.
Wiec załogi FSO na Zeraniu 20 X 1956 r. Przemawia Lechosław Goździk, jeden
z najpopularniejszych ludzi Października. Zerań jako pierwszy udzielił poparcia Władysławowi Gomułce
konflikty w aparacie partyjnym
likwidacja "Po prostu" dwa październiki
97

~Zp~e Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału ~a leży
potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Przebieg i postanowienia VIII Plenum KC PZPR w październiku 1956 r.
2 Zmiany w systemie sprawowania władzy, zakresie swobód obywatelskich, kulturze i nauce w Polsce w 1956 r.
3 Polityka powstrzymywania kolejnych przemian i "odwrotu od Października", prowadzona przez nowe kierownictwo PZPR.
Przykłady ćwiczeń
1 Jakct rolę w kształtowaniu się postaw społeczeństwa polskiego w 1956 r. odegrały wydarzenia węgierskie2
2 Jakie były źródła popularności Gomułki w 1956 r.2 3 Zastanów się, jaki wpływ na przebieg przemian październikowych miały takie czynniki, jak: nacisk społeczeństwa, sytuacja międzynarodowa, walka o władzę w kierownictwie PZPR.
4 W 1956 r. niektórzy ludzie decydowali się, z pobudek ideowych, na wstctpienie do PZPR - jakie czynniki mogły wpływać na taka decyzję2
(r) FJN i KIK
e Wielka Nowenna (r) ZMS
PCK organizował pomoc medycznc~ dla walczc~cych Węgrów - pierwsze samoloty wylqdowały w Budapeszcie już 29 października
98
~,_3myi~