Dynamika życia społecznego
Wstęp 2
1. Zachowania zbiorowe 3
1.1. Rodzaje tłumu i teorie zachowań w tłumie 3
1.2. Panika i histeria masowa 5
1.3. Opinia publiczna 6
1.4. Publiczność 6
1.5. Audytorium 7
1.6. Fenomen pokolenia 7
2. Zmiana społeczna 9
2.1. Przyczyny zmian społecznych 9
2.2. Teorie zmiany społecznej 10
2.3. Proces społeczny 14
2.4. Rozwój społeczny 15
2.5. Postęp społeczny 16
3. Ruchy społeczne 18
3.1. Cechy ruchów społecznych 18
3.2. Ruchy społeczne nastawione na jednostkę 20
3.3. Ruchy nastawione na społeczeństwo 20
4. Konflikty społeczne 22
4.1. Teoretyczne koncepcje konfliktów społecznych 22
4.2. Rodzaje konfliktów społecznych 24
Bibliografia 26
Wstęp
W module czwartym scharakteryzowano najbardziej typowe zachowania zbiorowe
ludzi, takie jak: zachowania tłumu (różne jego rodzaje), panika i histeria, zacho-
wania różnych publiczności, audytorium i pokolenia. Do zjawisk dynamiki życia
społecznego należą też zmiany społeczne, procesy społeczne, ruchy społeczne.
2
1. Zachowania zbiorowe
Zachowania zbiorowe mają miejsce wtedy, gdy działający ludzie są w bliskości prze-
strzennej, w tych samych warunkach sytuacyjnych, działają jednak w pojedynkę,
na własną rękę, obok siebie, a nie wspólnie (Sztompka, 2002: 152).
Zachowania zbiorowe są to w pewnym stopniu spontaniczne i krótkotrwałe dzia-
łania społeczne stosunkowo dużej liczby ludzi. Przykładami zachowań, którymi
interesują się badacze zachowań zbiorowych, są: duże demonstracje antywojenne
i publiczność koncertów rockowych, najnowsze tendencje oraz chwilowe dziwac-
twa mody i zachowań, zmiany opinii publicznej, paniczna histeria, jaka może być
skutkiem klęski (takiej jak pożar czy tornado), ale też np. zachowania użytkowni-
ków portalu internetowego, widzów programu telewizyjnego czy aktywność osób
należących do jednego pokolenia. Przedmiotem analizy zachowań zbiorowych są
także kwestie związane z tworzeniem się i funkcjonowaniem ruchów społecznych.
Uczestnictwo w zachowaniach zbiorowych jest jedynie czasowe. Interakcja biorą-
cych w nich udział ogranicza się do szczególnej sytuacji i zazwyczaj nie trwa dłużej
niż ta sytuacja. Interakcja ta jest więc zarówno pod względem zasięgu, jak i czasu
trwania bardziej ograniczona niż w przypadku grup społecznych czy organizacji.
Granice między uczestnikami jakiejkolwiek formy zachowań zbiorowych a osoba-
mi, które nie biorą w nich udziału, nie zawsze są wyraz
ne. Na przykład: wokół
miejsca demonstracji zawsze gromadzi się wielu ludzi, z których niektórzy nie są jej
uczestnikami, lecz jedynie widzami pragnącymi zorientować się w sytuacji. Uczest-
nicy zachowań zbiorowych (takich jak tłum na koncercie rockowym) nie muszą się
ani znać, ani identyfikować z sobą. Zachowania zbiorowe są z reguły spontaniczne
i nieprzewidywalne.
1.1. Rodzaje tłumu i teorie zachowań w tłumie
Najbardziej rzucającą się w oczy spektakularną formą zachowań zbiorowych jest
tłum.
Tłum jest to tymczasowe, przelotne zgromadzenie stosunkowo dużej liczby jedno-
stek, obecnych w tym samym czasie w jednym miejscu ze względu na jakieś zdarze-
nie, które umożliwia względnie stały i otwarty kontakt słowno-percepcyjny. Tłum
wytwarza emocjonalną, wzajemną identyfikację jednostek, stosunkowo silną, ale
jednak przelotną. Jest on zdolny do działania nieprzewidywalnego, spontaniczne-
go, impulsywnego oraz podatnego na wewnętrzne i zewnętrzne sugestie (Olech-
nicki, Załęcki, 2000: 226). Bliskość przestrzenna i tożsamość sytuacji działających
jednostek to czynniki, które wywierają istotny wpływ na ich działania.
Wyróżnia się kilka rodzajów tłumu: konwencjonalny, ekspresywny, aktywny, na-
bywający, przypadkowy, uciekający.
Uczestnicy tłumu konwencjonalnego (tradycyjnego, zwykłego) zbierają się w szczegól-
nym celu. Ich działania są w pewnym stopniu wyznaczane i kontrolowane przez
3
istniejące normy społeczne i wzorce kulturowe. Między uczestnikami tłumu kon-
wencjonalnego jest na ogół słaba interakcja. Przykłady tłumu konwencjonalnego to
słuchacze wykładów lub widzowie w kinie. Mają oni wspólny cel, ale osiągają go
jako jednostki.
Tłum ekspresywny (tłum demonstrujący) gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym
ładunku emocjonalnym, najczęściej przy okazji uroczystości czy demonstracji.
Jest to tłum zorganizowany, choć słabiej niż tłum konwencjonalny. Koncentruje
się głównie na wyrażaniu uczuć protestu, aprobaty, nienawiści, pogardy lub czci
itp. Przykładem takiego tłumu są uczestnicy uroczystości sylwestrowych na ulicach
miast. Poziom emocji wyrażanych przez tego typu tłum jest często nieakceptowal-
ny w normalnych okolicznościach.
Tłum aktywny (działający, agresywny) jest formą tłumu, jaka wydaje się najbardziej
interesować zarówno socjologów, jak i społeczeństwo. Jest to zgromadzenie pod-
ekscytowanych jednostek, których emocje najczęściej znajdują ujście w działalności
niszczycielskiej i przemocy. Tłum aktywny nie tylko stara się rozładować silne emo-
cje, jakie się wytworzyły, ale także przedsięwziąć działania przeciwko czemuś, co
postrzega jako zło. Agresywne zachowania tłum może skierować przeciw jakiejś
jednostce (tłum linczujący) lub przeciw określonym grupom społecznym, takim
jak mniejszości etniczne czy relig3
ne (tłum terroryzujący), albo też działać jako
organizująca się, wcześniej rozpędzona manifestacja (tłum walczący). Przykładami
zachowań tłumu aktywnego są akty przemocy wśród kibiców na europejskich sta-
dionach piłkarskich oraz samosądy.
Tłum nabywający to odmiana tłumu działającego  jego aktywność skierowana
jest na grabienie sklepów, banków, rabowanie i plądrowanie własności prywatnej.
Powstaje prawie zawsze w okresach dezorganizacji społecznej, bezpośrednio zwią-
zanej z grupowym poczuciem bezpieczeństwa. Bywa także przekształconym, dzia-
łającym tłumem agresywnym.
Uczestników tłumu przypadkowego łączy oczekiwanie zajścia lub rozwoju określo-
nego zdarzenia czy sytuacji, przy czym okazują oni mniejsze lub większe zaintere-
sowanie zdarzeniem, które jest ośrodkiem skupienia. Charakterystyczny dla tego
tłumu jest fakt, iż członków tłumu jednoczy tylko w nieznacznym stopniu zaanga-
żowanie emocjonalne w rozgrywającą się sytuację (np. ciekawa wystawa sklepowa,
zawzięta kłótnia klienta ze sprzedawcą itp.).
Tłum uciekający to taki, który utracił zdolność racjonalnego postępowania i działa-
nia oraz którego członkowie prawie wyłącznie kierują się instynktem samozacho-
wawczym  rzuca się do ucieczki najczęściej w sytuacji paniki zbiorowej (por. Go-
odman, 2001: 322 323; Olechnicki, Załęcki, 2000: 226 227).
Zjawiska zachowań ludzi w tłumie wyjaśniają koncepcje teoretyczne, z których
najważniejsze są trzy: teorie zarażania się, teorie konwergencji, teorie wyłaniania
się norm.
Autorem teorii zarażania się jest francuski psycholog społeczny Gustav Le Bon.
Wyjaśniają one zachowanie tłumu jako przejaw działania  umysłu zbiorowego ,
rezultat utraty przez jednostki własnej tożsamości w wyniku  zaraz
liwego roz-
przestrzeniania się w tłumie emocji wywołanych konkretną sytuacją. Anonimo-
wość i napięcie emocjonalne określonej chwili sprawiają, że jednostki rezygnują
z własnego osądu i poczucia odpowiedzialności, podporządkowując je zbiorowo-
ści. Tłum żyje własnym życiem, niezależnym od cech osobowości jego uczestników
i istniejących norm społecznych.
Teoria psychologiczna tłumu została rozwinięta przez Herberta Blumera, który
twierdzi, że stany emocjonalne powstające w tłumie są skutkiem zachowania jego
4
uczestników, które obrazowo nazywa  ugniataniem lub  obróbką . Emocje te są
akceptowane bez głębszej refleksji i wzajemnie się wzmacniają,  podgrzewając na-
stroje i koncentrując działanie tłumu na jakimś wspólnym celu.
Teorie konwergencji są bliższe podejściu psychologicznemu, opisują zachowanie tłu-
mu jako aktywność podobnie myślących jednostek, które znalazły się w określonej
sytuacji i współdziałają z uwagi na podobieństwo osobowości. Pierwsi zwolennicy
teorii konwergencji twierdzili, że tłum wyzwala w jednostkach prymitywne od-
ruchy, takie jak nienawiść, które były ujęte w karby przymusu społecznego. Inni
uważali, że głównym mechanizmem wpływającym na zachowanie tłumu nie jest
 zarażanie się , ale facylitacja społeczna (w grupie pewne rzeczy stają i wydają się
łatwiejsze).
Teorie konwergencji nie mogą w pełni wyjaśniać zachowania tłumu, ponieważ
przypisują nadmierne znaczenie czynnikom niezależnym od sytuacji (np. cechom
osobowości). Nie potrafią także wyjaśnić, dlaczego pewne sytuacje wyzwalają
takie (strach i nienawiść), a nie inne uczucia (miłość i sympatię). Chociaż teorie
konwergencji zakładają, że o tym, które z cech osobowości się ujawnią, decyduje
konkretna sytuacja, oraz że ocena sytuacji zależy od jej definicji zbiorowej, w rze-
czywistości traktują tę kwestię bardzo powierzchownie.
Trzecia grupa badaczy tłumu to socjologowie amerykańscy, którzy kwestionują
pogląd, że tłum jest irracjonalnym zgromadzeniem jednostek, działającym pod
wpływem chwilowych emocji czy cech osobowości jego uczestników. Uważają, że
zachowanie tłumu wyjaśniają normy społeczne, które powstają w wyniku interak-
cji między uczestnikami wydarzenia. Wyjaśnienie to nosi nazwę teorii wyłaniania
się norm.
Szczegółowe badania różnych typów tłumów wykazują, iż ich uczestnicy nie są
jednomyślni  różni się znacznie ich motywacja, postawy i zachowania, a także
stopień zainteresowania tym, co się dzieje. Ponadto, ponieważ konformizm zacho-
wań w obecności innych jest zbadany, przywoływanie jakichś szczególnych mecha-
nizmów (w rodzaju  zarażania się ) nie jest już konieczne. Jedyna różnica między
zachowaniem jednostki w tłumie i w innych sytuacjach, polega na tym, że w tłumie
normy raczej się wyłaniają w danej sytuacji niż są narzucane. Te wyłaniające się
normy kierują zachowaniem tłumu (Goodman, 2001: 323 324).
1.2. Panika i histeria masowa
y
ródłem obu tych form zachowań zbiorowych jest strach. Reakcje na strach mają
często charakter indywidualny i nie mieszczą się w granicach wyznaczanych przez
normy społeczne.
Panika to bezładna ucieczka przed rzeczywistym lub domniemanym zagrożeniem.
Do paniki dochodzi wówczas, gdy ludzi ogarnia uczucie obezwładniającego stra-
chu, który osłabia ich zdolność do poszukiwania racjonalnych rozwiązań. Ludzie
ci w znacznym stopniu tracą umiejętność przewidywania i nie rozpoznają żadnego
wyjścia z sytuacji.
Zachowanie w takich sytuacjach jest zazwyczaj irracjonalne, egocentryczne i czę-
sto prowadzi do skutków odwrotnych niż zamierzone. Typowymi przejawami pa-
niki są krzyk, wrzask i ogólna dezorientacja. W sytuacji paniki istnieje niewiele
kanałów komunikacyjnych, za pomocą których można by przekazać informacje
o odpowiednich sposobach działania.
5
Histeria masowa wiąże się z szybkim rozprzestrzenianiem się strachu wśród grupy
ludzi, którzy gwałtownie i w sposób niekontrolowany reagują na domniemane za-
grożenie ze strony jakichś potężnych sił. Informacja o tym zagrożeniu przekazywa-
na jest innym ludziom, którzy reagują równie emocjonalnie. Histeria masowa jest
jak samonapędzający się mechanizm. Rozpętana histeria rozprzestrzenia się lotem
błyskawicy i trudno ją zatrzymać (Goodman, 2001: 327).
1.3. Opinia publiczna
Opinia publiczna jest przejawem tzw. zachowań masowych. O zachowaniach masowych
mówi się wtedy, gdy ludzie podobnie reagują na jakieś wydarzenie, mimo że mogą
znajdować się w fizycznym oddaleniu (inaczej niż w przypadku zachowań zbioro-
wych, gdzie przestrzeń fizyczna jest znacznie bardziej ograniczona) (Goodman,
2001: 325).
Opinia publiczna to zbiorowe poglądy społeczeństwa lub jego części w jakiejś kwe-
stii. Ponieważ opinie jednostek nie tylko są różnorodne, ale także zmieniają się
wraz z rozwojem wydarzeń, o opinii publicznej mówi się zawsze w odniesieniu do
konkretnego czasu. Zmienność i strukturę poglądów społeczeństwa lub jego części
odzwierciedlają badania opinii publicznej. W krajach demokratycznych, gdzie popar-
cie społeczeństwa jest niezbędnym warunkiem sprawowania władzy, politycy czę-
sto korzystają z wyników badania opinii publicznej.
Poglądy rozmaitych odłamów opinii publicznej są często kształtowane przez jed-
nostki o wysokim statusie społecznym, które odgrywają rolę przywódców opinii pu-
blicznej. Czasem rola ta opiera się na przypisywanej im kompetencji  na przykład
naukowcy kształtują opinię publiczną w kwestiach rozbrojenia i ochrony środowi-
ska. W innych przypadkach wpływ ten wiąże się ze statusem społecznym  liczne
badania wykazały wpływ mężów i ojców na polityczne poglądy ich żon i dzieci.
Przywódcami opinii publicznej są także czołowe postaci znane ze środków maso-
wego przekazu, np. komentatorzy telewizyjni, czołowi dziennikarze prasowi.
Na opinię publiczną usiłuje wpływać wielu ludzi, w tym politycy, lobbyści i organi-
zacje grup interesu. Czyniąc to, posługują się propagandą, przedstawianiem infor-
macji i poglądów, których zadaniem jest wywarcie wpływu i ukształtowanie opinii
publicznej.
Propaganda może przybierać różne formy: ogłoszenia reklamowe, przemówienia
polityczne, może także popularyzować cele pewnych organizacji. Nie zawsze opie-
ra się na kłamstwie, ale nigdy też nie jest neutralną informacją. Jej celem jest po-
parcie określonego poglądu i w związku z tym przekonanie ludzi o jego słuszności.
Propaganda staje się groz
na, kiedy jej funkcję perswazyjną ukrywa się pod funkcją
objaśniającą, twierdząc, że służy celom informacyjnym lub edukacyjnym.
1.4. Publiczność
W przypadku publiczności istotne jest podobieństwo działań i sytuacji, w której
działania są podejmowane, a także świadomość po stronie każdego działające-
6
go, że inni działają podobnie. Brak tu natomiast bliskości w przestrzeni, a nawet
w pewnych przypadkach  równoczesności działań.
Widzowie tego samego serialu w telewizji czy słuchacze tej samej audycji radio-
wej siedzą w tym samym momencie przed odbiornikami w swoich domach i sku-
piają uwagę na tych samych zdarzeniach, obrazach czy dz
więkach. W przypadku
publiczności telewizyjnej czy radiowej nie ma współobecności przestrzennej, jest
natomiast równoczesne identyczne działanie. W tym samym czasie miliony ludzi
oglądają olimpiadę, koncert grupy rockowej, mszę papieską czy orędzie prezyden-
ta. Zachowują się przy tym podobnie, koncentrują uwagę na tym samym, mają
podobne przeżycia, doznają podobnych emocji.
Inaczej jest z czytelnikami jednej książki, fanami jednej płyty czy miłośnikami
jednego malarza. Brakuje tu równoczesności działania, bo każdy sięga po książkę
w innym momencie, nastawia płytę o różnej porze, odwiedza muzeum czy galerię
innego dnia.
Samo podobieństwo licznych działań, skupienie ich na jednym obiekcie, nadaje
jednak sens pojęciu publiczności czytelniczej, muzycznej, muzealnej czy wernisażo-
wej. Każde spośród działań jest bowiem pod pewnym wpływem tego, co robią inni.
Świadomość, że moja ulubiona książka stała się bestsellerem, że mój idol muzyczny
dostał złotą płytę, a do muzeum na wystawę mojego ulubionego malarza idą tłumy,
nie jest obojętna dla mojego prywatnego zainteresowania czy zaangażowania. Mię-
dzy ludz
mi o podobnych zainteresowaniach, gustach, pasjach, smaku artystycznym
pojawia się też pewna pośrednia i dosyć luz
na więz
, która pozwala mówić o wspól-
notach upodobań. Może to wyrazić się na przykład w dyskusjach na temat oglą-
danego serialu, opiniach o nowym nagraniu zespołu rockowego, narzekaniach na
formę zawodników w czasie wczorajszego meczu (Sztompka, 2002: 154).
1.5. Audytorium
Odmienny charakter ma działanie ludzi zebranych razem, aby brać udział w przed-
stawieniu teatralnym, koncercie, seansie filmowym, meczu piłkarskim itp. Mówi-
my tu o audytorium czy widowni. Sytuacja, w której znajduje się taka zbiorowość,
jest swoista. Każdy przybył osobno, każdy miał nieco inne motywacje: jeden chciał
zapełnić wolny czas, inny przeczytał doskonałą recenzję, inny chce się pokazać
w snobistycznym towarzystwie, inny musi obejrzeć przedstawienie przed egzami-
nem z literatury. Ale teraz znajdują się w jednej sali czy na jednym stadionie i sku-
pieni są na tym samym wydarzeniu. Obserwują je równocześnie, ale niezależnie
od siebie, równolegle, ale nie wspólnie. Na seansie filmowym często w ogóle nie
zauważamy, kto siedzi obok. Jesteśmy anonimowi dla sąsiadów, a oni dla nas. Na
koncercie, zwłaszcza po jego zakończeniu, zdarza nam się już naśladować sąsia-
dów, rytmicznie oklaskując artystów, wstawać z miejsc, gdy ktoś wstał pierwszy,
przyłączać się do owacji, gdy ktoś zaczął wołać bis (Sztompka, 2002: 153).
1.6. Fenomen pokolenia
Pokolenie to zbiorowość ludzi, którzy doświadczyli takich samych, ważnych wyda-
rzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje, reagowali na te same wyzwania. Ale
7
doświadczali tego wszystkiego osobno  każdy nieco inaczej. Na przykład przeżyli
wojnę, rewolucję, przełom ustrojowy, kryzys gospodarczy, odzyskanie niepodległo-
ści. Każdy z nich zachowywał się inaczej  w indywidualny sposób, ale było ich
wielu.
W tym sensie było to zachowanie zbiorowe. Dla każdego istotnym elementem
jego świadomości  pociechy, nadziei, mobilizacji  był fakt, że nie jest sam,
lecz wśród wielu innych. To podobieństwo biografii i przeżyć, mimo że dozna-
wanych w różnych miejscach, różnych momentach i z różną intensywnością, jest
ważne także dlatego, że trwale kształtuje mentalność, postawy, hierarchię warto-
ści uczestników. Wytwarzają też między nimi trwałe więzi solidarności zbiorowej
 wspólnotę pokoleniową opartą na pamięci przeżytych wydarzeń (Sztompka,
2002: 154 155).
8
2. Zmiana społeczna
Zmiana to jedno z centralnych zagadnień w socjologii. Przez pojęcie zmiany rozu-
miemy różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym
momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie.
Stan wcześniejszy i póz
niejszy mogą różnić się pod rozmaitymi względami. Może
nastąpić:
 zmiana składu systemu  może to być np. zmiana składu etnicznego społeczeń-
stwa albo przyjęcie nowych członków do organizacji czy partii politycznej, li-
kwidacja jakichś urzędów,
 zmiana struktury systemu, czyli modyfikacja sieci powiązań między elementami
tego systemu (nowe podziały w społeczeństwie czy zbiorowości, koalicje, po-
wstające struktury interesów, zmiana władzy itd.),
 zmiana funkcji pełnionych przez elementy systemu  przykładem jest zmiana
funkcji pełnionych przez rodzinę: rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyj-
ną, z czasem niektóre jej funkcje zostały przejęte przez wyspecjalizowane insty-
tucje czy organizacje,
 zmiana granic systemu  np. fuzje przedsiębiorstw, łączenie się partii w nową
strukturę, łączenie się rodzin przez zawieranie małżeństw,
 zmiana w otoczeniu systemu, np. odcięcie miejscowości od świata na skutek klę-
ski żywiołowej.
Jako najważniejsze traktowane są zmiany struktury systemu, które mogą prowa-
dzić nawet do zmian całkowitych, rewolucyjnych (Sztompka, 2005: 437 438).
2.1. Przyczyny zmian społecznych
Społeczeństwo nie jest statyczne, a zmiany społeczne, polityczne, kulturalne, eko-
nomiczne dokonują się nieustannie. Zmiany te mogą inicjować zarówno rządy
 przez działania legislacyjne czy wykonawcze  jak i obywatele zorganizowani
w ruchach społecznych.
Przyczynami zmian w społeczeństwie mogą być również:
1. Środowisko naturalne  społeczeństwo i środowisko naturalne są ze sobą ściśle
związane, bo zaburzenia w środowisku naturalnym (np. efekt cieplarniany, trzę-
sienia ziemi i inne klęski żywiołowe) mogą nawet zagrażać egzystencji ludzkiej.
2. Procesy kulturowe  zmiany kulturowe przez wieki zachodzą głównie dzięki od-
kryciom, wynalazkom, dyfuzji kulturowej.
3. Struktura społeczna  przyczyną zmian społecznych mogą być nierówności tkwią-
ce w strukturze społeczeństwa, np. różnice między grupami rasowymi, etniczny-
mi, relig3
nymi, różnica społeczna płci.
4. Ludność  zmiany społeczne mogą być skutkiem zmian demograficznych, np.
wyż demograficzny może prowadzić do rozwoju instytucji edukacyjnych, zbyt
niski przyrost naturalny może zagrażać egzystencji społeczeństwa. Istotne są
9
także zmiany w strukturze wieku ludności danego społeczeństwa, np. starzenie
się społeczeństw. Zmiany społeczne mogą być też następstwem masowych mi-
gracji ludności.
5. Nauka i technika  zmiany wywołane tymi przyczynami są najlepiej widoczne,
gdy wez
miemy pod uwagę rozwój społeczeństw przemysłowych i informacyj-
nych pod wpływem wynalazków technicznych  maszyn, silnika, technologii
komunikacyjnych, elektroniki, technologii medycznych.
6. Działalność ludzka  wskazuje się tu głównie na rolę wybitnych jednostek w hi-
storii poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości (Juliusz Cezar, Napoleon
Bonaparte, Albert Einstein). Oprócz działań jednostek, zmiany mogą powodo-
wać działania zbiorowe, np. ruchy społeczne  zwłaszcza relig3
ne i rewolucyjne
(Goodman, 2001: 337 341).
2.2. Teorie zmiany społecznej
Dość liczne i rozbudowane teorie wyjaśniające zmiany społeczne można podzielić
na dwie grupy: teorie zmiany endogennej i teorie zmiany egzogennej.
Teorie zmiany endogennej są oparte na założeniu, że siły powodujące zmiany tkwią
w systemach społecznych lub ich częściach, a dynamika społeczna wywoływana
jest samoczynnie w ramach określonej całości społecznej.
Teorie zmiany egzogennej traktują społeczeństwo jako wewnętrznie zintegrowany,
stabilny system, który jest uzależniony od czynników zewnętrznych i ulega prze-
obrażeniom pod ich wpływem. Do tego typu zmian można zaliczyć np. przyjmowa-
nie obcych wzorów i wartości, reformy społeczne i gospodarcze.
2.2.1. Teorie zmiany endogennej
Należą do nich wielkie teorie socjologiczne, rozw3
ane w historii tej dyscypliny
przez wielu wybitnych myślicieli  są to: teorie ewolucjonistyczne, teorie cyklicz-
ne, teoria funkcjonalistyczna, teorie konfliktu, teorie modernizacji.
Teorie ewolucjonistyczne
Początkowe teorie ewolucjonistyczne opisywały zmiany społeczne jako proces
przechodzenia pewnych struktur lub społeczeństw od niższych stadiów rozwoju
do wyższych, od prostszych do bardziej złożonych. Socjologia koncentrowała się na
zagadnieniu postępu społecznego i ukrytych prawach rządzących zmianą społecz-
ną. Zwolennikiem takiej koncepcji był Herbert Spencer, który przyjął jako model
teorię ewolucji Darwina. W życiu społecznym opowiadał się za swobodnym roz-
wojem naturalnych, ewolucyjnych praw postępu społecznego i za ograniczeniem
interwencji państwa w życie społeczne. Wzorem miała tu być przyrodnicza koncep-
cja  przetrwania najlepiej przystosowanych , odniesiona do instytucji społecznych
w warunkach konkurencji, bez interwencji państwa: te instytucje, które sobie po-
radzą  przetrwają, a nawet rozwiną się, zaś pozostałe po prostu zanikną. Z cza-
sem koncepcja ta została odrzucona jako zbyt upraszczająca postęp społeczny.
Kolejna teoria przybrała bardziej skomplikowaną formę  odrzucono przede
10
wszystkim założenie poprzedniej, iż postęp jest nieuchronny i zachodzi samoczyn-
nie. Zwolennicy nowej koncepcji (głównie Jean Lenski) postrzegali zmiany spo-
łeczne jako zjawisko  wielotorowe , przebiegające w różnych sferach społecznych,
z różnym natężeniem i w rozmaitych kierunkach. Uważali oni, że siłą sprawczą
zmian społecznych jest rozwój techniki, który przyczynia się do zmian w produk-
cji ekonomicznej oraz w organizacji i zachowaniach społecznych. Zmiany te nie
są rezultatem jakichś ukrytych praw rządzących społeczeństwem, ale wynikiem
określonych rodzajów aktywności podejmowanych w socjokulturowych warun-
kach danego społeczeństwa.
Teorie cykliczne
Stanowi je kilka odrębnych koncepcji rozw3
anych w ciągu kilkudziesięciu lat XX
w. Niektórzy teoretycy zmian społecznych uważali, że mają one charakter cyklicz-
ny. Twierdzili, że społeczeństwa, podobnie jak ludzie, rodzą się, rozw3
ają i umie-
rają. Taki cykl jest nieuchronny. Początkowy rozwój jest bardzo szybki, a póz
niej
stopniowo słabnie. Społeczeństwo staje się coraz bardziej materialistyczne, zaczyna
chylić się ku upadkowi.
Inni twierdzili, że społeczeństwa mogą się uczyć, opierając się na doświadczeniach
historii. Upadek społeczeństwa nie jest nieuchronny, ale musi ono podjąć określone
działania, aby go powstrzymać. Rozwój cywilizacji stymulują wyzwania ze strony
środowiska (warunki geograficzne i klimatyczne) lub działalności ludzkiej (groz
ba
wypowiedzenia wojny przez sąsiednie społeczeństwo). Społeczeństwa najlepiej roz-
w3
ają się wówczas, gdy wyzwania te są względnie łagodne albo gdy społeczeństwo
podejmuje odpowiednie działania i ustanawia instytucje, które pozwalają stawić
im czoło.
Teoria funkcjonalistyczna
Głównym jej przedstawicielem jest Talcott Parsons. Postrzegał on społeczeństwo
jako dążący do równowagi system wzajemnych powiązań i zależności. Społeczeń-
stwo przeżywa okresy zarówno stabilizacji, jak i zmian społecznych. Zmiany za-
chodzą wtedy, gdy równowaga systemu zostanie zachwiana  system jest wówczas
zmuszony do przywrócenia swojej równowagi. Społeczeństwa są konserwatywne
i opierają się zmianom społecznym, które zakłócają ich względnie sprawne funk-
cjonowanie.
Zmiany społeczne wywoływane są przez czynniki wewnętrzne (takie jak recesja)
albo zewnętrzne (takie jak wojna). Społeczeństwo dostosowuje się do tych zmian
i ustanawia nową równowagę. Z tego punktu widzenia zmiana prowadzi również
do stabilizacji systemu.
Teorie konfliktu
Opierają się na założeniu, że wszystkie dziedziny życia społecznego podlegają
zmianom i destabilizacji. Przyczyną zmian są konflikty, będące trwałym elementem
życia społecznego. Najstarsza z tego typu teorii wyjaśniających zmiany społeczne
to teoria Karola Marksa.
W klasycznym marksizmie z
ródłem zmiany społecznej jest walka klasowa między
klasą wyzyskiwaczy i klasą wyzyskiwanych. Napięcia między tymi nierównopraw-
nymi grupami społecznymi wymuszają zmiany w strukturze społeczeństwa. Zmia-
na jest skutkiem potrzeby pogodzenia sprzeczności, rozwiązaniem tych sprzecz-
11
ności nie jest kompromis, ale stworzenie czegoś całkowicie nowego  zmiany
społecznej. Marks początkowo koncentrował się jedynie na sprzecznościach eko-
nomicznych jako sile napędowej zmian społecznych.
Inni zwolennicy teorii konfliktu, np. Ralph Dahrendorf, upatrywali przyczyny
zmian społecznych w różnych rodzajach konfliktów społecznych, nie tylko ekono-
micznych. Podstawą ważnych zmian w społeczeństwie mogą być konflikty między
grupami etnicznymi, rasowymi, relig3
nymi itp.
Teorie modernizacji
Modernizacja to proces kulturowy, ekonomiczny i społeczny, który przekształca
społeczeństwo przedprzemysłowe w przemysłowe. Zmiany te zachodziły głównie
pod wpływem rozwoju techniki, który prowadził do wzrostu wydajności produkcji
i zasadniczo zmieniał styl życia społecznego. Czynniki te przesądziły o powstaniu
nowoczesnych społeczeństw przemysłowych w Stanach Zjednoczonych, Europie
Zachodniej, Japonii.
Teorie modernizacji odnoszą się do analizy czynników stanowiących przyczynę
zacofania pewnych społeczeństw. Analizują one czynniki prowadzące do przejścia
społeczeństw tradycyjnych do etapu społeczeństwa nowoczesnego. Teorie te za
przyczyny zacofania uznają m.in. zbyt niskie wykształcenie, dziedziczenie pozy-
cji społecznych, niezmienność struktur społecznych, niski poziom zintegrowania
oparty na tradycji i religii, niski poziom potrzeb wyższego rzędu. Przeciwstawie-
niem zacofania jest nowoczesność, przejawiająca się w dynamicznym rozwoju go-
spodarczym i szerokim życiu kulturalnym, elastyczności i gotowości do pełnienia
ról społecznych.
W teoriach modernizacji wyróżnia się dwa nurty. Pierwszy z nich  nurt ewolu-
cyjny  upatruje zmian wewnątrz społeczeństwa, w jego strukturach. Dla społe-
czeństw zacofanych modernizacja wymaga zaistnienia odpowiednich warunków.
Nurt ten zakłada jednoliniową koncepcję rozwoju, mówiącą o przechodzeniu spo-
łeczeństw przez kolejne etapy rozwojowe.
Drugi nurt  neoewolucyjny  za przyczyny zmian uznaje się czynniki techno-
logiczne i gospodarcze oraz rodzaj systemu ekonomicznego i organizacyjnego,
w którym odbywa się produkcja i jej podział, a także czynniki kulturowe i społecz-
no-polityczne.
Istotna w teorii modernizacji jest rola innowacji, które są wewnętrzną przyczyną
zmian w systemach społecznych. Modernizacja może dokonać się przez wprowa-
dzanie innowacji na podstawie kontaktu kulturowego oraz przejmowanie wiedzy
i doświadczeń innych społeczeństw.
Bardzo ważną przyczyną zmian społecznych w wymiarze modernizacji jest dyfe-
rencjacja (zróżnicowanie, wyodrębnianie się składników tworzących pewną całość)
i specjalizacja produkcji oraz proces industrializacji. Z procesem modernizacji wią-
że się również dezintegracja dotychczasowych  głównie tradycyjnych  struktur
systemu wartości, metod wytwarzania i form organizacji społeczeństwa.
2.2.2. Teorie zmiany egzogennej
Najważniejsze koncepcje wyjaśniające zewnętrzne przyczyny zmian społecznych
to: teoria dyfuzji i kontaktów kulturowych, teorie kryzysów, teorie równowagi.
W wypadku teorii dyfuzji i kontaktów kulturowych wyjaśnianie zjawisk społecz-
12
nych następuje głównie na podstawie badania związku migracji i kontaktu kul-
turowego z poziomem i dynamiką rozwoju społeczeństw. Rozszerzanie i stykanie
się kultur implikuje zmiany w kulturze, a następnie w całym systemie społecznym.
Jest to możliwe za pośrednictwem procesu dyfuzji kulturowej, czyli przeniesienia lub
rozszerzenia elementów i cech kultury jednego społeczeństwa do innej kultury.
Dyfuzja odnosi się również do gospodarki, gdzie przenoszone są sposoby produk-
cji. Rola wszystkich tych procesów dyfuzyjnych uzależniona jest od rozwoju komu-
nikacji (przemieszczanie się osób oraz przekazywanie informacji).
Teorie kryzysów
Pod tą ogólną nazwą kryją się koncepcje teoretyczne, które upatrują przyczyn
zmian w wydarzeniach, katastrofach, kryzysach zewnętrznych wobec społeczeń-
stwa. Zwracają one uwagę na wpływ takich znaczących czynników zewnętrznych,
jak: trzęsienia ziemi, powodzie, pożary, susze, zagrożenia ekologiczne, epidemie.
Są to czynniki decydujące często o losach znacznej części społeczeństw, a nawet
całych cywilizacji. Specyfika wspomnianych uwarunkowań polega na tym, że są
one nieprzewidywalne i mają nadzwyczajny charakter.
Typowymi czynnikami zmian katastroficznych są także wojny, podboje, konflikty
międzynarodowe. Wywołują one istotne przekształcenia społeczne, których celem
jest podporządkowanie zdominowanego społeczeństwa.
Zmiany społeczne są często warunkowane kryzysami jako czynnikami powodują-
cymi zmianę.
Kryzys można określić jako sytuację, w której społeczeństwo traci kontrolę nad
swym otoczeniem ze względu na zaskoczenie lub zagrożenie, a konwencjonalne
instytucje nie mają zastosowania lub są nieskuteczne. Należy podkreślić, że kryzy-
sy nie wynikają na ogół z napięć i konfliktów wewnątrz systemu, lecz są wynikiem
nadzwyczajnych zdarzeń pochodzenia zewnętrznego.
Teorie równowagi
Stanowią pewnego rodzaju syntezę podejść ewolucyjnych i funkcjonalistycznych.
Skupiają się na wyjaśnianiu funkcjonowania struktur społecznych, mechanizmów
ich trwania i zmiany oraz występujących między nimi zależności, które służą utrzy-
maniu systemu w równowadze.
Teorie równowagi z jednej strony dążą do określenia ogólnych warunków utrzy-
mania społeczeństwa w równowadze, a z drugiej  chcą poznać mechanizmy, któ-
re tę stabilność zabezpieczają lub mogą ją stworzyć od początku. Teorie równowagi
przyjmują, że dominującą w społeczeństwie tendencją jest dążenie do stabilności
i wewnętrznej równowagi. Szczególną rolę przypisują mechanizmom takim, jak
adaptacja i kontrola społeczna oraz dyferencjacja. Dyferencjacja rozumiana jest tu
jako tworzenie nowych, wyspecjalizowanych struktur. Proces dyferencjacji jest
traktowany jako przyczyna zmian systemu. Zmiany te dokonują się przez przysto-
sowywanie systemu do nowych elementów.
Tego rodzaju mechanizmy służą dostosowywaniu i przywracaniu systemu do stanu
równowagi, która jest zachwiana, ponieważ pewne elementy systemu zmierzają
do zachowania równowagi, zaś inne do jej zaburzenia. Zmiana jest w tej teorii
rezultatem adaptacji oraz eliminacji przejawów dysfunkcji systemu. Zmiany są za-
tem niezbędne do zachowania równowagi systemu społecznego. Stanem idealnym
społeczeństwa jest utrzymywanie równowagi systemu, jednocześnie umożliwiają-
cej zmiany.
13
Żadna z powyższych teorii nie stanowi pełnego wyjaśnienia zmian społecznych.
Większość teorii przyjmuje jako punkt wyjścia pewną formę ewolucji socjokultu-
rowej. Teorie ewolucjonistyczne i teorie cykliczne budują ogólne ramy rozumienia
ukrytej dynamiki zmian społecznych. Zwracają one uwagę na znaczenie dla wywo-
ływania zmian zarówno nacisków zewnętrznych, jak i wewnętrznych napięć. Teo-
ria ewolucjonistyczna w niewielkim stopniu wyjaśnia szereg wewnętrznych zmian
społecznych. Zwolennicy teorii cyklicznych opierają się na wyjaśnieniach, które
tłumaczą zmiany społeczne w krajach Zachodu, ale wydają się nietrafne w odnie-
sieniu do innych części świata.
Funkcjonaliści kładą zbyt wielki nacisk na naturalną stabilność i równowagę spo-
łeczeństwa. Rzadko zajmują się kwestią zmian społecznych, a nawet wtedy traktu-
ją je jako zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa. Teorie funkcjonalistyczne
głoszą jednak, że reakcją na zmiany jest przystosowanie się do nowej sytuacji w taki
sposób, aby utrzymać równowagę społeczną, a więc  paradoksalnie  zmiany
nie zawsze wykluczają stabilność społeczeństwa.
Teorie konfliktu opisują najczęstsze formy wewnętrznych napięć społecznych.
Teoretycy konfliktu koncentrują się prawie wyłącznie na napięciach społecznych,
głównie ekonomicznych, i niemal zupełnie ignorują pozostałe z
ródła zmian w spo-
łeczeństwie, takie jak postęp techniczny czy nacisk zewnętrzny (Goodman, 2001:
341 347).
Wszystkie teorie zmian społecznych zdają się wzajemnie uzupełniać  nadal jed-
nak nie istnieje jedno, wszechstronne i wyczerpujące wyjaśnienie tych zmian.
2.3. Proces społeczny
Proces to ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych
zmian systemu (nazywamy je wtedy fazami lub etapami) (Sztompka, 2002: 438).
Zmiana społeczna oznacza pojedynczy epizod, przejście od jednego stanu syste-
mu do drugiego. Zmiany wiążą się ze sobą, zazębiają się, jedne pociągają za sobą
drugie. Aby można mówić o jednym procesie, system  mimo tych zmian  musi
zachowywać podstawową tożsamość.
Wyróżnia się dwa podstawowe typy procesów:
 procesy kierunkowe,
 procesy cykliczne.
Procesy kierunkowe charakteryzują się tym, że po pierwsze, żadna faza procesu nie
jest identyczna z jakąkolwiek inną (a więc proces jest nieodwracalny), natomiast
po drugie  każda faza póz
niejsza w czasie przybliża (upodabnia) stan systemu
do pewnego stanu wyróżnionego: preferowanego, upragnionego lub przeciwnie
 postrzeganego negatywnie (a więc jakiegoś celu, standardu kierunkowego: po-
żądanego ideału lub przeciwnie  nieuchronnego fatalnego końca).
Przykładem procesu kierunkowego jest wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie
się, śmierć. Metafora organiczna, czyli porównywanie społeczeństwa do organi-
zmu, była szczególnie popularna wśród klasyków socjologii w XIX wieku, wspo-
mnianego wcześniej Augusta Comte a, a przede wszystkim Herberta Spencera. Inny
przykład może stanowić entropia, czyli rozpraszanie się energii we wszechświecie,
jeszcze inny to lot pocisku w kierunku wyznaczonego celu.
14
Przez długi czas sądzono, że główne procesy historyczne mają właśnie charakter
kierunkowy (np. wzrost ludnościowy, industrializacja, urbanizacja, powstawanie
państw, procesy cywilizacyjne, ekspansja nauki, racjonalizacja, biurokratyzacja,
pauperyzacja, destrukcja środowiska, wzrost przestępczości itp.). Dopiero dziś do-
strzega się coraz wyraz
niej cykliczność, powtarzalność pewnych procesów histo-
rycznych, a także całkowitą dowolność, przypadkowość, chaotyczność innych.
Procesy cykliczne są przeciwieństwem procesów kierunkowych  cechują się tym,
że po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do stanu począt-
kowego. Klasyczne przykłady takich procesów występują w życiu ekonomicznym
jako tzw. cykle koniunkturalne wzrostu i recesji.
2.4. Rozwój społeczny
Pewien rodzaj procesów kierunkowych nazywamy procesami rozwoju. Charakteryzują
się  w porównaniu z innymi procesami kierunkowymi  dwiema dodatkowymi
cechami:
 kierunek procesu jest pozytywny, tzn. z upływem czasu zwiększa się poziom
pewnej zmiennej lub kompleksu zmiennych, ze względu na które proces roz-
patrujemy (np. rośnie liczba ludności  mówimy o rozwoju demograficznym,
zwiększa się produkt globalny społeczeństwa  mówimy o rozwoju gospodar-
czym, rośnie liczba przestępstw  mówimy o rozwoju przestępczości itp.),
 kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona, popychana przez
mechanizmy wewnątrzspołeczne (inaczej: immanentne, endogenne, czyli zamknię-
te w ramach rozważanego systemu).
Przeciwieństwem czynników endogennych są egzogenne, czyli leżące poza syste-
mem społecznym  np. zmiany klimatyczne, katastrofy przyrodnicze, epidemie
itp. Procesów wywołanych przez takie czynniki nie nazwiemy rozwojem, lecz
raczej procesami reaktywnymi, adaptacyjnymi. Modelem myślowym dla procesów
rozwojowych był wzrost organizmu biologicznego, od stanu zalążkowego (zako-
dowanej w genach organizmu tendencji), aż do osobnika dojrzałego. Pisząc o spo-
łeczeństwie, ciągle odwoływano się do metafory organicznej i wskazywano na do-
konujące się także w społeczeństwie kierunkowe procesy różnicowania się struktur
i funkcji  od prostoty do złożoności, od amorficzności do artykulacji, od chaosu
do zorganizowania.
Wyróżniamy trzy typy zjawiska rozwoju:
 rozwój jednoliniowy (unilinearny)  gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tym
samym, jednym torem  tak postrzegali historię ewolucjoniści, od H. Spencera
do T. Parsonsa;
 rozwój wieloliniowy (multilinearny)  gdy różne sekwencje zmian mają jedynie
zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy
trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych czy kultu-
rowych danego społeczeństwa  tak na przykład traktowali rozwój społeczeń-
stwa tzw. neoewolucjoniści w XX wieku;
 rozwój skokowy  jest szczególną odmianą rozwoju: po okresie kumulowania
się zmian ilościowych i cząstkowych dochodzi do pewnego progu nasycenia,
po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa. Wówczas znów
nasilają się zmiany cząstkowe i ilościowe, by po pewnym czasie dotrzeć do na-
stępnego progu.
15
Tak na przykład ujmował rozwój społeczeństwa w swojej dialektycznej koncepcji
Karol Marks, który sądził, że biegnie on zawsze od wspólnoty pierwotnej, przez
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm  do komunizmu, a między tymi fazami do-
chodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzeczności, co
przez rewolucję prowadzi do narodzenia się jakościowo nowej, kolejnej formacji
społecznej.
2.5. Postęp społeczny
Postęp społeczny to proces rozwojowy, którego kierunek jest oceniany pozytywnie.
Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje
jakieś ważne społeczne wartości  jest uważany za dobry, sprawiedliwy, szczę-
śliwy, godny itp. Przeciwieństwem postępu jest regres, oddalanie się od wysoko
cenionych wartości i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych.
Żadna zmiana nie jest postępem ani regresem sama w sobie  może natomiast
uzyskać kwalifikację postępu, gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w ja-
kiejś zbiorowości pozytywnej oceny, dokonanej w myśl pewnych kryteriów.
Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regre-
sem). Tak więc postępowość (regresywność) jest zawsze z r e l a t y w i z o w a n a :
 po pierwsze  do z b i o r o w o ś c i , która takie oceny formułuje. To, co za po-
stępowe uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez
inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres. Odebranie ziemi wiel-
kim właścicielom i uwłaszczenie chłopów było z pewnością postępowe z punk-
tu widzenia mas wiejskich, ale nie z perspektywy arystokracji. Wprowadzenie
progresywnych podatków i zmniejszenie tym samym różnic majątkowych jest
postępowe z perspektywy najniżej zarabiających, ale nie z punktu widzenia dy-
namicznych przedsiębiorców;
 po drugie  postępowość jest zrelatywizowana h i s t o r yc z n i e  to, co za
postęp jest uważane dziś, mogło wcale nie być traktowane jako postępowe
wczoraj, a nawet mogło uchodzić za regresywne. Nowe wynalazki i urządzenia
techniczne, upowszechnienie edukacji, swoboda obyczajów, odformalizowanie
stosunków międzyludzkich, równouprawnienie kobiet  te zmiany społeczne,
z naszej perspektywy oczywiście postępowe, wcale nie wydawały się takimi,
kiedy je wprowadzano;
 po trzecie  postępowość (i regresywność) jest zrelatywizowana do przyjętych
kryteriów postępu  u z n a w a n yc h w a r t o ś c i .
To, co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl
kryterium konkurencyjnego, a nawet może z tej perspektywy stanowić regres. Na
przykład uprzemysłowienie jest postępem, gdy za kryterium przyjmujemy wzrost
produkcji, ale nie jest postępem, gdy za kryterium uznamy przetrwanie naturalne-
go środowiska; urbanizacja jest postępem, jeśli za kryterium przyjmiemy bogate
możliwości zatrudnienia, rozrywki, konsumpcji kulturalnej spotykane w miastach,
ale jest regresem, jeśli za kryterium uznamy tradycyjne, wspólnotowe więzi mię-
dzyludzkie typowe dla środowiska wiejskiego.
Nie oznacza to całkowitej dowolności na temat tego, czym jest postęp, są pewne
dziedziny, gdzie kryteria narzucają się same i trudno je kwestionować, np. zmniej-
szanie się umieralności niemowląt, zwiększanie się średniej długości życia ludzkie-
go, wyeliminowanie gruz
licy, zmniejszenie się groz
by wojny  w tych i podobnych
16
przypadkach trudno by było zaprzeczyć, że mamy do czynienia z procesami postę-
powymi. Chodzi tu bowiem o sprawy, które są w interesie uniwersalnym  wszyst-
kich ludzi  i które są podobnie przez ludzi odczuwane, niezależnie od ich grupo-
wych przynależności.
Gorzej jednak, gdy kryteria postępu dotyczą interesów partykularnych, grupowych,
klasowych, narodowych itp. Wtedy brak powszechnej zgody co do tego, co jest
postępowe, np. to, co jedni uznają za sprawiedliwe, inni odrzucą jako niesłuszne
(Sztompka, 2002: 441 444).
17
3. Ruchy społeczne
Ruch społeczny to zgromadzenie jednostek, które zorganizowały się w celu poparcia
lub przeciwstawienia określonym zmianom kulturowym czy społecznym. Jest to
forma zachowań zbiorowych, która trwa znacznie dłużej niż inne (przedstawione
powyżej), jest lepiej zorganizowana i ma szerszy zasięg.
Ruchy społeczne:
 są ukierunkowane na szczególny cel,
 przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych.
3.1. Cechy ruchów społecznych
Wszystkie ruchy społeczne mają pewną ideologię, czyli zbiór poglądów, które uza-
sadniają określony porządek społeczny lub działanie. Poglądy te zazwyczaj definiują
sytuację, do jakiej ruch chce doprowadzić, a także prawdopodobne konsekwencje
niepowodzenia. Jakkolwiek ideologia jest z reguły ogólnikowa, służy jako środek
pozyskania nowych członków ruchu.
Ruchy społeczne są bardziej zorganizowane niż inne formy zachowań zbiorowych.
Zwykle składają się z nielicznej grupy przywódców i większej grupy aktywnych
członków. Prócz tego istnieje nierzadko dość duża grupa zwolenników, którzy sym-
patyzują z celami ruchu i często udzielają mu moralnego i materialnego wsparcia.
Ruchy społeczne, które odniosły sukces, mogą stać się organizacjami formalnymi
(np. partiami politycznymi lub instytucjami).
Szerokie ruchy społeczne obejmują często większą liczbę organizacji. Kwestia orga-
nizacji staje się w związku z tym jeszcze bardziej złożona, ponieważ konieczna jest
nie tylko koordynacja działalności członków poszczególnych organizacji, ale tak-
że właściwe ułożenie współpracy wszystkich formalnych organizacji wchodzących
w skład ruchu.
Wszystkie ruchy społeczne mają swoją taktykę, czyli specyficzne metody prowa-
dzące do osiągnięcia określonego celu. Taktyka często ma kilka celów. Na przy-
kład: stosuje się ją w celu mobilizacji poparcia osób sympatyzujących z ruchem,
ale niezwiązanych z nim bezpośrednio. Taktyka jest również ważna w działaniach
mających na celu zmianę postaw osób, które nie popierają ruchu. Na przykład: tak-
tyka ruchów ekologicznych zmierza do nakłonienia ludzi do segregacji odpadków,
wykorzystywania makulatury, butelek i puszek jako surowców wtórnych oraz do
odpowiednich zmian w prawodawstwie na poziomie federalnym, stanowym i lo-
kalnym.
Różne rodzaje ruchów społecznych stosują różne taktyki. Ruchy utop3
ne nie sto-
sują przemocy jako taktyki, podczas gdy ruchy rewolucyjne czynią to często i nie-
jako z założenia. Ruchy dobrze zorganizowane i uczestniczące w oficjalnym życiu
politycznym (np. ruch konsumencki) rzadziej sięgają po środki w rodzaju maso-
wych demonstracji, a częściej starają się wywrzeć zorganizowany nacisk na struk-
turę polityczną. Ruchy społeczne nieuczestniczące w oficjalnym życiu politycznym,
18
takie jak ruchy pacyfistyczne, często zyskują popularność dzięki rozgłosowi, jaki
zapewniają im masowe manifestacje i spektakularne akcje w rodzaju palenia kart
powołania do wojska. Użycie przemocy jako taktyki jest bardziej prawdopodobne,
gdy zablokowane są inne sposoby wpływania na zmiany społeczne.
Wszystkie ruchy społeczne mają podobne fazy rozwojowe.
Faza 1  powstanie
Ruchy społeczne są reakcją na określone zapotrzebowanie społeczne. Pewna liczba
ludzi staje się coraz bardziej niezadowolona z sytuacji społecznej lub ostatnich zmian
społecznych. Ruch feministyczny zrodził się ze sprzeciwu wobec podrzędności roli
kobiety w społeczeństwie.  Moralna większość była odpowiedzią na permisywizm
seksualny, który uznano za przejaw moralnego upadku społeczeństwa amerykańskie-
go. W fazie powstawania mała grupa aktywistów sformułowała problem i wezwała
do zmiany.
Faza 2  zjednoczenie
W wyniku agitacji działalnością małej grupy aktywistów zaczyna interesować się
więcej jednostek, które jednoczą się lub współpracują, aby zorganizować działania
niezbędne do osiągnięcia swoich celów. Mały krąg przywódców zazwyczaj się roz-
szerza. Przyjmuje się określoną politykę i taktykę oraz rozpoczyna działania mające
zachęcić jak największą liczbę osób do uczestnictwa w ruchu. Ruch i jego cele są
popularyzowane przez rozmaite formy działań zbiorowych, takie jak zebrania infor-
macyjne czy demonstracje. Do ruchu często przyłączają się organizacje o zbliżonych
poglądach, które wzmacniają jego siłę.
Faza 3  biurokratyzacja
W miarę postępowania instytucjonalizacji ruchu nabiera on cech organizacji biu-
rokratycznej, rozw3
a zbiór zasad i procedur, wprowadza dokumenty i kartoteki,
wytwarza wyspecjalizowane role i hierachiczną strukturę przywództwa. Czasem po-
trzeby biurokracji marnotrawią energię społeczną, która mogłaby zostać wykorzy-
stana do osiągnięcia celów ruchu.
Faza 4  schyłek
Większość ruchów społecznych w pewnym momencie kończy działalność. Istnieje
kilka przyczyn tego zjawiska. W pewnych, stosunkowo rzadkich, przypadkach ruch
osiąga swoje cele i traci rację bytu. Przykładem jest ruch sufrażystek, który w 1920
r. wywalczył dla kobiet prawo wyborcze. Ruch może upaść, kiedy jego przywódz-
two zostanie dokooptowane do struktur władzy albo kiedy brakuje mu skuteczności
w organizowaniu poparcia i środków materialnych niezbędnych do osiągnięcia jego
celów. Przyczyną schyłku ruchu może być również rozłam w jego obrębie, zwłaszcza
w grupie przywódczej, spowodowany rozbieżnością poglądów na taktykę i strategię
ruchu. Inne przyczyny to: osłabienie zainteresowania społeczeństwa celami ruchu,
zdławienie ruchu przez władze, a także przerost biurokracji w ramach ruchu (Good-
man, 2001: 329 332).
19
3.2. Ruchy społeczne nastawione na jednostkę
Niektóre ruchy społeczne nastawione są na jednostki i usiłują albo spowodować
zmiany w ich zachowaniu, albo takim zmianom przeciwdziałać. Istnieją dwa ro-
dzaje ruchów społecznych, które dążą do zmiany jednostek: ruchy alternatywne
i odkupieńcze.
Ruchy alternatywne zachęcają jednostki do zmiany zachowania. Z reguły próbują
skłonić je do rezygnacji z określonej postawy czy formy zachowania i zastąpienia
ich zachowaniem, które postrzegają jako bardziej pożądane, np. towarzystwa trzez
-
wości (Anonimowi Alkoholicy).
Ruchy odkupieńcze (relig3
ne, mistyczne) dążą do radykalnej i gruntownej przemia-
ny w jednostkach. Ruchy tego rodzaju starają się niejako stworzyć człowieka  na
nowo , niekiedy mówią wręcz o  powtórnych narodzinach . Przykładem są ruchy
relig3
ne, np. fundamentalne ruchy islamskie, ruch ewangelizacyjny Jana Pawła II,
ruchy odnowy relig3
nej w obrębie chrześc3
aństwa. Świecki wariant tych ruchów
ma na celu osobiste  moralne lub fizyczne  dobro swoich członków, np. ruchy
promujące fitness czy modę na samodoskonalenie (Sztompka, 2005: 262).
3.3. Ruchy nastawione na społeczeństwo
Inne ruchy społeczne usiłują zmienić całe społeczeństwo, a nie tylko jednostki.
Wyróżnia się cztery rodzaje takich ruchów: wsteczne, reformatorskie, rewolucyjne,
radykalne i utop3
ne.
Celem ruchów wstecznych jest powstrzymanie zmian społecznych i powrót społe-
czeństwa do poprzedniego stanu. Ruch mobilizuje się w odpowiedzi na negatywnie
oceniane zmiany, będące następstwem nowych trendów społecznych. Do tej kate-
gorii należą ruchy przeciwne nowoczesności, np. walczące z globalizacją, broniące
partykularyzmów etnicznych i narodowych, ruchy antyaborcyjne (jeśli przyjęto prawo
dopuszczające aborcję), niektóre fundamentalistyczne ruchy relig3
ne itp.
Ruchy reformatorskie, chociaż zasadniczo akceptują istniejące społeczeństwo, dążą
do ograniczonych zmian w pewnych specyficznych dziedzinach życia społeczne-
go. Ruchy reformatorskie funkcjonują na ogół w ramach istniejącego ustroju poli-
tycznego i opowiadają się za umiarkowanymi zmianami. Są to ruchy, jak określił
to Piotr Sztompka, które chcą raczej zmiany w społeczeństwie niż zmiany społe-
czeństwa (Sztompka, 2005: 261). Domagają się zmian w prawie, walczą o prawo
do aborcji, prawo do zawierania małżeństw homoseksualnych, o prawa zwierząt,
żądają zakazu eksperymentów itp. Przykładem są też ruchy ekologiczne, femini-
styczne i konsumenckie.
Ruchy rewolucyjne wyrastają z silnego niezadowolenia z istniejącej sytuacji społecz-
nej. Dążą do wprowadzenia określonego programu ideologicznego, który zakłada
radykalną zmianę podstawowej struktury i zachowań społecznych. Przykładami
takiej formy ruchu społecznego są rewolucje, które doprowadziły do powstania
Chin, Kuby, Francji, Filipin, Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. Ru-
chami rewolucyjnymi był ruch faszystowski w Niemczech, a także komunistyczny
w Związku Radzieckim. Ruchy rewolucyjne istnieją zarówno na politycznej lewicy
(radykalne grupy studenckie w latach 60. i 70. XX w.), jak i na prawicy (np. ruchy
antykomunistyczne).
20
Ruchy radykalne dążą do zmian głębszych niż ruchy reformatorskie, ale nie posłu-
gują się metodami ruchów rewolucyjnych. Chcą spowodować zmiany w fundamen-
tach organizacji społecznej, atakując jej centralne, strategiczne instytucje. Są to
ruchy praw obywatelskich, ruch walczący z apartheidem w Afryce Południowej,
narodowowyzwoleńcze ruchy w krajach kolonialnych.
Radykalnej przemiany społeczeństwa domagają się również ruchy utop3
ne, które
nie mają jednak szczegółowego planu, jak tego dokonać. Ruchy utop3
ne różnią
się od ruchów rewolucyjnych niechęcią do stosowania przemocy dla osiągnięcia
swoich celów. Słowa utopia używa się na określenie przyjemnego, ale mglistego ob-
razu przyszłego, doskonałego społeczeństwa. Ruchami utop3
nymi były, w pewnym
stopniu, ruchy kontrkulturowe. Opowiadały się one za bardziej ludzkim społeczeń-
stwem, lepiej zintegrowanym ze środowiskiem naturalnym, ale nie miały szczegó-
łowego programu, który określałby, jak ten cel osiągnąć.
Ruchy są blisko powiązane ze zmianą społeczną. Zmiana społeczna wprowadzana
przez ruch nie jest jednolicie rozumiana. Ruch może mieć na celu:
 wprowadzenie czegoś nowego  czego jeszcze nie ma (nowe zwyczaje, prawa,
instytucje)
 zatrzymanie lub odwrócenie zmiany (np. zatrzymanie wzrostu przestępczości, od-
wrócenie ujemnego przyrostu naturalnego).
Ruchy społeczne można z jednej strony traktować jako podstawowe przyczyny zmian
społecznych, z drugiej strony  jako skutki czy następstwa zmian albo też tylko jako
ogniwo pośrednie w łańcuchu zmian społecznych.
21
4. Konflikty społeczne
Konflikt społeczny jest to proces społeczny zachodzący między jednostkami, grupami,
klasami, narodami, państwami czy organizacjami, wynikający ze sprzeczności ich
interesów, celów, intencji, poglądów, zamiarów, motywacji czy obowiązków, powo-
dujący powstanie wrogości między nimi (Olechnicki, Załęcki, 2000: 98).
Konflikty są nieuniknione i wpisane w strukturę i funkcjonowanie społeczeństw. Są
zjawiskiem niejednorodnym, mogą być dla struktury społecznej funkcjonalne lub
dysfunkcjonalne.
W socjologii klasycznej dominują dwa podejścia teoretyczne wyjaśniające naturę
konfliktów społecznych  teoria Karola Marksa i Georga Simmla. Nawiązują do
nich współczesne ujęcia teoretyczne, zwłaszcza dwa główne:
1) dialektyczna teoria konfliktu (czerpie inspiracje od Marksa),
2) funkcjonalna teoria konfliktu (opiera się na tezach Simmla).
4.1. Teoretyczne koncepcje konfliktów społecznych
4.1.1. Konflikt społeczny w ujęciu marksizmu
Konfliktowe ujęcie rzeczywistości w pracach Marksa i jego zwolenników można
analizować na kilku płaszczyznach:
 na płaszczyz
nie ontologicznej  podstawową cechą rzeczywistości społecznej
jest jej zmienność, zmiany zaś są wynikiem wewnętrznych sprzeczności tkwiących
w każdym układzie społecznym, bowiem w społeczeństwach funkcjonuje zarów-
no porządek społeczny, jak i zjawiska dezorganizacji społecznej;
 na płaszczyz
nie teorii ekonomicznej formacji społeczeństwa  sprzeczności poja-
wiają się na kilku poziomach każdej formacji, rozwiązywanie ich powoduje zmia-
nę społeczną, ale przynosi konflikty na innym poziomie;
 na płaszczyz
nie historycznej analizy tzw. ekonomicznych formacji antagonistycz-
nych  jest to analiza biegunowa, opisująca podstawowe przeciwstawne klasy
danej formacji (klasa właścicieli środków produkcji i klasa robotników najem-
nych). Zachodzi między nimi strukturalna sprzeczność interesów, której przezwy-
ciężenie następuje w walce klas;
 na płaszczyz
nie analiz historycznych, dotyczących konkretnych konfliktów mają-
cych miejsce w przeszłości, prowadzone na gruncie materializmu historycznego.
Zdaniem Marksa występowanie konfliktu między zbiorowościami dominującymi
i podporządkowanymi jest nieuniknione i uwarunkowane nierównomiernym do-
stępem do pożądanych dóbr, zwłaszcza władzy i posiadania. Zakwestionowanie
podziału dóbr zależy od stopnia świadomości wspólnych interesów (przejście od
klasy w sobie do klasy dla siebie), bo dopiero zjednoczenie świadomej zbiorowości
implikuje działania na rzecz utworzenia organizacji politycznej kierującej konflik-
tem (instytucjonalizacja konfliktu), a to z kolei powoduje polaryzację zbiorowości
dominujących i podporządkowanych (walka uformowanych klas), zmianę systemu
i redystrybucję pożądanych dóbr.
22
Konflikt, według Marksa, jest zjawiskiem nieuchronnym, rewolucyjnym w charak-
terze i niezbędnym jako czynnik przekształceń i postępu społecznego (por. Mucha,
1999: 63 70).
4.1.2. Konflikt społeczny w ujęciu Georga Simmla
Nie wszystkie koncepcje socjologiczne przyjmowały powyższy konfliktowy model
społeczeństwa, kładły jednak nacisk na konieczność analizy konfliktów i uznania ich
poważnego znaczenia w życiu społecznym.
Georg Simmel zaprzeczył rewolucyjnej naturze konfliktu społecznego, wprowadził
 obok konfliktu gwałtownego  definicje łagodniejszych form konfliktów, takich
jak kompromis czy układ. Twierdził bowiem, że gwałtowność konfliktu jest jedynie
zależna od zaangażowania emocjonalnego stron. Konflikt jest instrumentem dzia-
łania grup czy zbiorowości, a nie ich immanentną cechą. Jeśli więc jest środkiem
prowadzącym do celu, jego przebieg nie musi być gwałtowny (rewolucyjny). Nie
prowadzi też do polaryzacji grup społecznych, jak twierdzą marksiści, lecz sprzyja
stabilizacji systemu społecznego, łagodząc nagromadzone napięcia za pomocą re-
gulacji normatywnych. Konflikt, zdaniem Simmla, ma charakter integrujący system
społeczny (Turner, 1985: 188).
4.1. 3. Dialektyczna teoria konfliktu  Ralph Dahrendorf
Koncepcja ta przedstawia model społeczeństwa opierający się na założeniach wszech-
obecności zjawisk zmiany i konfliktu oraz przymusu jako podstawy istnienia spo-
łeczeństw. Jego zdaniem każde społeczeństwo poddane jest nieustannie procesom
zmian. W każdym społeczeństwie istnieją zawsze sprzeczności i konflikty, ponieważ
powszechne są stosunki zależności, które powodują wyłanianie się skonfliktowanych
grup społecznych. Wszystkie części społeczeństwa przyczyniają się stale do jego dez-
integracji i zmiany. Każde społeczeństwo zawdzięcza swą integrację przymusowi.
Ralph Dahrendorf, nawiązując do wcześniejszych analiz struktur klasowych przed-
stawionych przez Marksa, wprowadza pojęcie związków imperatywnie skoordynowa-
nych  na opisanie takich organizacji, w których występuje nieuchronna sprzeczność
interesów między przełożonymi i podwładnymi, zarządzającymi i pracownikami.
Przykładem jest dla niego organizacja przemysłowa czy administracyjna struktura
biurokratyczna, także państwo, Kościół, partia polityczna, szkoła czy klub (Sztomp-
ka, 2002: 144). Dahrendorf wszystkie takie podmioty życia społecznego, w których
występuje stosunek dominacji i zależności, nazywa klasami (Mucha, 1999: 67).
Nie da się wyeliminować przyczyn konfliktów, można jedynie rozwiązać i uregulo-
wać przejawy konfliktów w jednym ich wymiarze: w wymiarze gwałtowności prze-
biegu. Regulacja jest możliwa, gdy obie strony starają się zrozumieć racje oponenta
i konieczność sytuacji konfliktowej (akceptacja istnienia strukturalnych powodów
konfliktu) oraz gdy obie strony zgadzają się na pewne formalne reguły gry.
Dahrendorf wskazuje trzy typy regulacji:
 pierwszy polega na próbach pogodzenia podejmowanych w ramach określonych
instytucji  kompetentnych, neutralnych, demokratycznych i mających odpo-
wiedni aparat wykonawczy,
 drugi  to zaproszenie konsultanta czy mediatora,
 trzeci  to arbitraż.
Te trzy typy postępowania mogą być kolejnymi etapami regulacji konfliktu lub od-
dzielnymi rodzajami regulacji (Mucha, 1999: 66 67).
23
Koncepcja konfliktu Dahrendorfa jest jego propozycją alternatywną wobec
funkcjonalistycznego ujęcia konfliktu społecznego, reprezentowanego przez
Lewisa A. Cosera.
4.1.4. Funkcjonalna teoria konfliktu  Lewis A. Coser
Model społeczeństwa opisany przez Cosera zakłada istnienie niezmiennych aspektów
koniecznych dla jego trwałości  są to podstawowe wartości i normy grupowe, ale
najważniejsze części społeczeństwa to grupy społeczne i osoby będące w konflikcie
z grupami. Coser bada problem granic grupy oraz wpływ konfliktu na ich wzmoc-
nienie. Jednostka staje się ważnym elementem struktury, gdy jej stosunki z grupą są
konfliktowe, bowiem wróg znajdujący się wewnątrz grupy, kwestionujący jej warto-
ści i interesy, zagraża jej jedności.
y
ródeł sytuacji konfliktowych teoria funkcjonalna nie upatruje w zdeterminowanych
właściwościach struktury społecznej, lecz w dążeniach jednostek  ich aspiracjach,
niezaspokojonych ambicjach, kwestionowaniu przez upośledzonych członków gru-
py prawomocności istniejącego rozdziału dóbr, ograniczeniu ruchliwości jednostek
w dostępie do uzyskania członkostwa w grupach uprzywilejowanych.
Konflikty należy postrzegać jednak nie jako czynnik dysfunkcyjny, lecz jako czynnik
pozytywny o znaczeniu adaptacyjnym, przyczyniającym się do wzrostu integracji
społecznej. Podobnie jak Simmel, Coser traktuje konflikt wewnętrzny jako zjawisko
podtrzymujące żywotność wzorów organizacji społecznej. Ale Coser jest też autorem
ważnego prawa socjologicznego, utrzymującego, że konflikt zewnętrzny (np. istnienie
negatywnej grupy odniesienia zagrażającej jakiejś społeczności) także zwiększa integra-
cję wewnętrzną grupy (por. Mucha, 1999: 66 69; Olechnicki, Załęcki, 2000: 37).
4.2. Rodzaje konfliktów społecznych
Konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecz-
nych, jest przyczyną nieustannie zachodzących procesów zmian społecznych. Do
podstawowych rodzajów konfliktów społecznych  biorąc pod uwagę zarówno ich
uczestników, jak i z
ródła konfliktów  zaliczamy:
 konflikt bezpośredni  rozgrywa się między zantagonizowanymi stronami bez
pośrednictwa osób, grup czy instytucji trzecich,
 konflikt pośredni  jest prowadzony z dominującym udziałem osób trzecich,
niebędących stroną konfliktu (np. instytucji sądowych),
 konflikt elementarny  występuje pojedynczo, nie nakładają się nań w określo-
nej sytuacji inne konflikty,
 konflikt jawny  jest uświadamiany i manifestowany przez zaangażowane
w nim jednostki, co umożliwia próby rozwiązania go przez odpowiednie dzia-
łania, inaczej niż w wypadku konfliktu ukrytego,
 konflikt ukryty  jest nieuświadamiany, często wyparty do nieświadomości,
niemający przez to szans na rozwiązanie (w jego wyniku mogą się ujawniać ne-
gatywne efekty pośrednie: nerwice, frustracja),
 konflikt ideologiczny  wynika ze sprzeczności w sferze aprobowanych warto-
ści, norm, programów ideologicznych,
 konflikt instrumentalny  jest aranżowany z premedytacją w celu osiągnięcia
korzyści lub wywołany jako zabieg taktyczny (np. dla odwrócenia uwagi od
rzeczywistego konfliktu),
24
 konflikt klasowy  wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sfe-
rze ekonomicznej (własność środków produkcji i dystrybucja dóbr), politycznej
i ideologicznej (różnice w systemach wartości)  u Karola Marksa konflikt mię-
dzy klasą wyzyskiwaną i wyzyskującą,
 konflikt kulturowy  powstaje w sytuacji, gdy kontaktujący się ze sobą przed-
stawiciele odmiennych kultur uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych
wartości i norm (zwłaszcza związanych z ciągłością kultury) i uważają, że są one
w jakiś sposób zagrożone (często jest to tzw. zderzenie kultur),
 konflikt organizacyjny  rozgrywa się między jednostkami lub grupami wza-
jemnie od siebie uzależnionymi w ramach organizacji (np. zakładu produkcyj-
nego),
 konflikt pokoleń  zachodzi między dwiema generacjami: rodziców i dzieci,
występuje w wielu społeczeństwach, jest normalnym zjawiskiem związanym
z przemianami psychofizycznymi okresu adolescencji,
 konflikt poznawczy  wynika z faktu, że jednostki różnią się w ocenie tej sa-
mej rzeczywistości i wyciągają z niej odmienne wnioski dotyczące ich działania
(Olechnicki, Załęcki, 2000: 98 99).
25
Bibliografia
1. Goodman N., 1992: Wstęp do socjologii, Poznań.
2. Krzysztofek K., Szczepański M. S., 2002: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw
tradycyjnych do informacyjnych, Katowice.
3. Mucha J., 1999: Konflikt społeczny, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwa-
śniewicz i in., t. 2, Warszawa.
4. Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
5. Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.
5. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
6. Sztompka P., 2005: Socjologia zmian społecznych, Kraków.
7. Turner J. H., 1994: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.
26