Część pierwsza
HisTORIA OGólNA I POLITYCZNA

Rozdział I
MeZOPOTAMIIA PRZED ROKIEm 2000 P.I`YT.E.
wina z trudności, jakie wyłaniają się przy omawianiu starożytnej ku1~tury
hlCzcpotamii, tkwi w nazewnictwie geograficznym. Już sama nazwa
"1'diezopotamia" nie jest określeniem jednoznacznym: dla jednych, obeznanych
z brytyjskimi działaniami wojennymi na Bliskim Wschodzie w latach pierwszej
wojny światowej, oznacza ona rejon między Eufratem i Tygrysem, wraz z
przyległymi obszarami, rozciągający się od Zatoki Perskiej

po l~Tosul; dla innych, przywykłych myśleć kategoriami antycznych autorów,
oznacza ona północno-zachodnią część tego rejonu. W książce niniejszej pojęcie
"lTezopotamia" rozumieć należy w pierwszym znaczeniu. Dwojako rozumiana
jest także nazwa "Irak": stosowana anachronicznie ~s odniesieniu do czasów
starożytnych może ona oznaczać (i w książce niniejszej oznacza) całość
terytorium państwa noszącego dzisiaj tę nazwę; arabiści rato:riast rozumieć ją
mogÄ… w sensie bardziej ograniczonym. "Babilonia" i "Asyria" to terminy
umowne: w ścisłym znaczeniu określają one dwa główne królestwa, południowe i
północne, które od drugiego tysiąciecia przed naszą erą istniały w omavuianym
tutaj rejonie, często jedne użyv~-a się ich w sposób bardziej swobodny dla
oznaczenia południowej i północnej części tego obszaru bez związku z
jakimikolwiek organiamami politycznymi i w odniesieniu do czasów, kiedy
Babilonia jeszcre nie istniała. Sumer oznacza pełudniowr;ą, Akad zaś północną
część Babiunii.
~V riellt'orych ustępach, zwłaszcza dotyczących najdawniejszego okresu historii
kultury, nie ma - lub prawie nie ma - logicznego uzasadnienia, by wydarzenia
zachodzące w Iraku traktować w oderwaniu od obszarów sąsiednich. Jednakże
wzglÄ…d na oszczÄ™dność miejsca nakazywaÅ‚ ograniczenie siÄ™ do tego ·.~~ęższego,
kluczowego obszaru, tak że wydarzenia i procesy rozwojowe w krajach
peryferyjnych potraktowane mogły być tylko pobieźnie.
W Ira'.~u, podobnie jak ~= wielu innyclx częściach Azji i Europy, obecnie
mamy j ~.ż zrożność prześledzić warunki b~-towania czlowieka, cofając sil











:4 Waelkość i upadek Babilonii
:v przeszłość aż do owego stadium rozwoju, które powszechnie określa się
mianem paleolitu lub starszej epoki kamiennej, kiedy człowiek ciągle jeszcze
utrzymywał się z łowiectwa i zbieractwa, zanim zaczął żyć w społecznościach
osiadłych i zapewniać sobie zaopatrzenie w żywność przez domestykację i
hodowlę zwierząt oraz uprawę zbóż. Znaleziska z tej epoki w Iraku nie są jak
dotÄ…d zbyt liczne i ograniczajÄ… siÄ™ do kilku miejsc wykopaliskowych na
wyżynach. Aczkolwiek skąpe, wystarczają one jedn~~k do stwierdzenia
obecności człowieka w Iraku (a także na obszarach sąsiednich) w okresie
odległym, według bardzo niedokładnych obliczeń, o sto do stu pięćdziesięciu
tysięcy lat.
W okresie tym północna część Iraku przedstawiała krajobraz i faunę zupełnie
odmienne od tych, jakie spotykamy tam dziÅ›. W epoce historycznej rejon, w
skład którego wchodzi Irak, był zawsze i pozostał do dziś tak ubogi w opady
atmosferyczne, że w wielu okolicach praktycznie nie nadaje się do zamieszkania
z dala od dolin rzek. Ale klimat Iraku nie zawsze był taki. Mniej więcej sto
tysięcy lat temu, kiedy znaczna część północnej Europy pokryta była
lodowcami, cały obszar od atlantyckich wybrzeży Afryki Północnej poprzez
Bliski Wschód aż po Iran miał znacznie obfitsze opady. Dzięki temu cały ten
rejon był jednym wielkim ogrodem o roślinności wystarczającej do wyżywienia
wielkiej ilości różnorodnych zwierząt; wśród tej bogatej fauny żyło bardzo
rzadkie dwunożne stworzenie, zbierające pożywienie - stworzenie znane nam
jako "człowieh paleolityczny". Dowody obecności człowieka w Iraku w tym pra-
dawnym okresie pochodzą z jaskini w miejscowości Barda Balka, gdzie
znaleziono narzędzia kamienne podobne do tych, jakie napotkano w innych
miejscowościach Azji i Afryki. Obok tych narzędzi, będących dziełem
człowieka, znaleziono szczątki takich zwierząt, jak słoń i jeleń olbrzymi, które w
owym okresie musiały na tym obszarze występować znacznie częściej niż
człowiek.
O warunkach bytowania człowieka w Iraku pod koniec okresu łowiectwa i
zbieractwa świadczą szczątki w jaskiniach w Zarzi i Haze Merd w górach
Kurdystanu, w liwa Sulajmanija, pokrewne wyrobom krzemiennym,
sklasyfikowanym jako należące do kultury oryniackiej i mustierskiej; znaleziska z
trzeciej jaskini, w Palegawra, w tej samej okolicy, pochodzą być może z nieco
późniejszego okresu. Badanie kości zwierzęcych z tych wykopalisk wskazuje, że
w tym okresie, poprzedzającym bezpośrednio przemiany sporeczne i
gospodarcze, które dziś często określa się mianem "rewolucji neolitycznej",
człowiek w znacznej mierze utrzymywał się z polowania na duże ssaki; wśród
jego zdobyczy znajdowały się dzikie konie, świnie, dzikie owce i kozy, jelenie i
gazele. W tym czasie człowiek już umiał posługiwać się ogniem i nie jadał mięsa
w stanie surowym.


Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 1
śla Zanim analiza metodą C-14 lub inne środki techniczne nie dostarczą
gle nam podstaw do ściślejszych datowań, nie można określić okresu najwcze-
Po- śniejszego zamieszkiwania człowieka we wspomnianych wyżej jaskiniach
zez z dokładnością do tysięcy lat; w przybliżeniu wszakże można społeczności
tej ludzlrie, do których odnoszą się owe znaleziska, datować na mniej więcej
jsc rok 10 000 p.n.e.
ed- Na Bliskim Wschodzie przejście do gospodarki opartej na uprawie zie-
ch miopładów, zwłaszcza zbóż, oraz na oswojeniu zwierząt rozpoczęło się
eń, prawdopodobnie - o ile wolno sądzić na podstawie dotychczasowych do-
wodow - w ósmym tysiącleciu przed naszą erą na obszarze między Pa-
nę lestyną a pasmem górskim Zagros. Wraz z cofnięciem się polarnej pokry-
to- wy locÄ…owej pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, kierunek deszczonoÅ›-
ziś nych v~~iatrów atlantyckich przesunął się ku północy, a Bliski Wschód
nie stawał się coraz bardziej pustynny. Na obszarze tym rosły dziko pszenica
nie i jęczmień i żyli dzicy przodkowie psów, kóz, owiec, bydła i nierogacizny.
ęść W rejonie tym człowiek, aby utrzymać się przy życiu, był teraz zmuszony
ich sam wytwarzać dla siebie pożywienie; stopniowo schodził więc z gór, gdyż
cz- zmniejszająca się wciąż ilość dzikich roślin jadalnych i zwierzyny łownej
ro- nie pozwalała mu dłużej żyć z samego tylko myślistwa i zbieractwa. Po-
od- dobnie jak wszystkie późniejsze rewolucje, tak i ta zmiana bez wątpienia
'ne dała się dotkliwie we znaki bezpośrednio zainteresowanym; dalekim jej
ło- odbiciem są, być może, opowieści o utraconym Złotym Wieku, występu-
ra- jące w wielu mitologiach. Najbardziej znaną ich wersją jest opowieść ze
zie Starego Testamentu o wypędzeniu z raju, odkąd to człowiek, który po-
in- przednio korzystał bez ograniczeń z pożywienia, jakie dawało mu każde
ie- stworzenie i owoc każdego drzewa, mógł tylko pożywać chleb zdobyty
y- "w pocie czoła swego".
ie Okres objęty tak zwaną "rewolucją neolityczną" trwał kilka tysięcy
lat; jeśli idzie o Bliski Wschód, gdzie się ten proces rozpoczął, wiedzę
ie- o nim czerpiemy ze znacznej ilości wykopalisk, przeprowadzonych na
rd obszarze rozciągającym się od Palestyny aż po Iran i od Anatolii po Arabię
n- Południową. W wyniku zmienionego trybu życia człowieka nie są to już
er- jednak relikty znalezione w mieszkaniach jaskiniowych (choć człowielc
o- neolityczny mógł w pewnych okolicznościach nadal korzystać z jaskiń,
ch tak jak w tej samej okolicy korzystają z nich po dziś dzień niektórzy Kur-
o- dowie), lecz w osadach na otwartym powietrzu; ich dogodne położenie
się i konserwatyzm natury ludzkiej sprawiły, że wiele takich osad zamiesz-
y- kanych było później przez całe wieki i tysiąclecia - w niektórych wypad-
się kach aż po epokę historyczną, a w niejednym wypadku nawet po dzień
sie dzisiejszy, tak że szczątki neolityczne stanowią najniższą warstwę pokaź-
u- nego usypiska gruzów na miejscach dawnych siedzib ludzkich. Tego ro-
dzaju wzgórze, powstałe z pozostałości różnych okresów zamieszkania,

7a wielkość i upadek Babilonii
a składaja,ce się z ~~arstw nakładających się jedna na drugą, nazyc~ane jest na
ogół - zależnie od języka, jakim posługują się w danej okolicy ~eId lub tepe.
Ponieważ odkopanie jakiegoś większego tetl na ta'ią głębokość i w takich
rozmiarach, by dotrzeć do warst~~y neolitycznej i zbadać zachowane w niej
relikty, jest rzeczą bardzo trudną i kosztowną, przeto większość informacji,
jakimi do tej pory dysponujemy, pochodzi z wykopalisk przeprowadzonych w
miejscach, które ~u epoce historycznej nie były już zamieszkane. Godnym
uwagi, choć bynajmniej nie jedynym wyjątkiem jest ~erycho (TeII es-Suitan),
które - jeżeli przyjąć datawanże proponowane przez jego odkrywców, lecz
kwestionowane przez niektórych innych archeologów - jest jednym z
najwcześniejszych znanych nam osiedli neolitycznych. Zdanżem odkrywców
.Terycha (opierających sżę :.nędzy innymi na przeprowadzonych tu dwóch
analizach radiow~glowych) miejscowość ta została zasiedlona około 7500 roku
p.n.e., a do roku m300 p.n.e. rozrosła się do rozmiarćw miasta o powierzchni
blisko dziesi~ciu akrów, liczącego przypuszczalnie około dwóch tysięcy
mieszkańców. Domy były zbudowane z cegieł, z podłogami z udeptanej gliny i
dachami z oblepionych gliną gał~zi drzew. Zmarłych grzebano pod podłogą,
przy czym czaszkę zmarłego po utrwaleniu jego rysóm twarzy w gipsie (praktykę
taką stosowano aż do najnowszych czasów w niektórych okolicach Me~anezji,
co jednak nie ma wskazywać na jakiś zachodzący tu bezpośredni związek)
chowano oddzielnie od tułowia.
V~raz z podjętą świadomie uprawą roślin jadalnych i oswojeniem zwżerząt, przy
praktycznie nieograniczonym tu (aż po nasze czasy) zasobie ziemi, powstały
warunki do znacznego przy rostu ludności. Utworzyły sży społeczności wiejskie,
w których rodzźny Å‚2czyÅ‚y siÄ™ dla produkcji poży«~ienia i w celach obrony; przy
wynikającym stąd względnym zabezpiecveniu zaopatrzenia ~W żywność
uzyskiwano czas wolny od pracy, umożli~~~iający w pewnej mierze
specjalizację. Dwa aspekty takiej specjalizacji miały niemal niewymierne
następstwa dla późniejszej działalności człow Teka; były to, z jednej strony,
rozwój sztuki i rzemiosł, z drugiej zaś wy odrębnienie się grupy spolecznej,
zawodowo zajmującej się relżgijnymi przejawami real=_cji człowieka na formę
życia, jaką narzucał mu cykl rolniczy .
Pewne dowo;iy pojavs~ienia się zwyczaju zbierania zbóż pochodzą z wy-
kopalżsk jaskiniowych w rejonie góry Karmel i odnoszą się do końca starszej
epoki kamiennej. Znaleziono tu sierpy składające się z krzemiennego ostrza
osadzonego w kościanym trzonku, używane przez ludy zwane natufijskimi.
Badanie kamiennych ostrzy wskazuje, że używano ich do cięcia łodyg roślin
zbożowych. Nie jest jednak wykluczone, że chodziło tu jedynie o zżęcie dziko
rosnącej w tym rejonie pszenicy i dzikiego jęczmienia i nie musi by ć dow odom
celowej uprawy; pevt=ne jest w każdym razie,

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 17
że ludy natufijskie nie znaly żadnego ze zwykłych zwierząt domowych
dostarczających człowiekowi mięsa, natomiast oswoiły już psy.
Dopóki bardzo wczesne datowanie neolitycznej osady w Jerycho nie znajdzie
ostatecznego potwierdzenia, dopóty za najwcześniejszy dowód definitywnego
przejścia od gospodarki opartej na zbieractwie do produkcji środków żywności
uznać należy znaleziska pochodzące z otwartej osady o powierzchni około
dwóch akrów w Karim Szahir (na wschód od Kirliuk), zamieszkanej tylko przez
krótki czas, mniej więcej między rokiem i U00 a 6000 p.n.e. Połowa znalezionych
tu kości zwierzęcych należy do takich gatunków, jak kozy, owce, świnie i pewna
odmiana koni, które jeśli jeszcze nie wówczas, to w każdym razie niewiele
później zostały oswojone. Ponadto znalezione kamienne ostrza sierpów, żarna i
kopaczki wskazują, iż wykonywano tu już pewne czynności rolnicze, jakkolwiek
do tej pory na terenie tych wykopalisk nie zidentyfikowano żadnych śladów
zbóż. Odkryto także kamienne klepiska, kamienne paleniska i coś, co wygląda
jak dół do składowania; architektonicznych szczegółów, wyraźnie wskazujących
na typ domu, z którego pochodzą te znaleziska, nie zdolano ustalić.
Karim Szahir znamionuje wczesny etap przejściowy i nie może być uważane za
typową wioskę neolityczną; w gruncie rzeczy nie ma żadnych dowodów, że nie
było ono zamieszkane tylko przez jakiś krótki okres. Między Karim Szahir a
późniejszym miejscem wykopalisk w Dżarmo (również na wschód od Kirkuk),
przy pomocy analizy metodÄ… C-14 datowanym na rok 5000 p.n.e. lub nieco
później, w kolejności następujących po sobie kultur pozostaje do wypełnienia
luka w czasie. (Ci, którzy przyj-mują datowanie osiedla neolitycznego w Jerycho
na rok 7500 p.n.e., musieliby bez względu na analizę metodą C-14 datować
Dżarmo na rok `5000 p.n.e.). W Dżarmo odkopano prostokątne domy,
obejmujące po kilka izb. Ściany i podłogi wykonane były z pise (ubitej gliny) na
kamiennych fundamentach, z wbudowanymi glinianymi piecami, a. komiralni i
glini<:x~wr::i zbiornikami w podłodze. Znaleziono gliniane figurki (przeważnie z
rie ,vypalanej gliny), przedstawiające zwierzęta, a także statuetkę bogini-matni;
wydaje się, że przedstawiana przez tego rodzaju posążki bogini-matki: była
centralną postacią religii neolitu, kiedy to płodność i rozu:nażanie się miały dla
społeczeństwa kardynalne znaczenie. Ponadto odkryto piękne, gładkie miseczki
z wapienia, ozdoby (głównie bransoletl-,i i paciorki) oraz narzędzia krzemienne, z
którycr~ znaczną czYś~: stanowią nrkrolity typowe dla epoki neolitycznej.
Dopiero w późniejszych warstwacl. ~~yhopaliskowych Dżarxno występuje
ceramika; wszelako fakt, że nie na~trafiono tu na jakiekolu~ieh ślady
najwcześniejszych etapów garncars'wa, p:zemawia przeciwko przypuszczeniu,
jakoby rozwój tej tak donioslej gałęzi kultur y właśnie tutaj wziął swój początek.
Negatywny w t yrn względzie wyxxik prac wykopaliskowych w Dżarxno nie jest
jednak roz
2 Wi~_lkość i upadek f3abilunii

18 Wielkość i upadek Babilonii
strzygający, gdyż naleźy pamiętać, że garncarstwo w najwcześniejszym swym
stadium polegało przypuszczalnie na oblepianiu glinianą okładziną wiklinowych
koszy, a jest mało prawdopodobne, by ślady takiego naczynia mogły się
zachować do naszych czasów.
W okresie Dźarmo niemal wszystkie odnalezione kości zwierzęce ponad 90
procent - należą do gatunków oswojonych lub nadających aię do domestykacji,
takich jak koza domowa (różniąca się od dzikiej kozicy górskiej kształtem
rogów), owca, świnia, koń i bydło rogate. Utrzymywano nawet, źe skoro w
owym czasie zaczęto już uprawiać rolę, to być może w Dżarmo używano wołu
do ciągnięcia pługa. Przeciwko temu przemawia jednak fakt, że na niektórych
najdawniejszych pieczęciach cylindrycznych, pochodzących z blisko dwa
tysiące lat późniejszego okresu, przedstawieni są ludzie ciągnący prymitywny
pług. W Dżarmo używano co najmniej dwóch odmian pszenicy (świadczą o tym
zwęglone ziarna orkiszu oraz starodawnej odmiany pszenicy dwuziarnistej -
płaskórki), a także jakiejś odmiany grochu polnego (peluszki); świadectwem
uprawy zbóż jest także obecność żaren, moździerzy i wialni. Jęczmienia, który w
późniejszym okresie odgrywał w Międzyrzeczu tak znaczną rolę, w Dżarmo,
zdaje się, nie znaleziono; być może zaczęto go uprawiać dopiero później jako
najczęściej występujące na polach pszenicznych zielsko, tak jak znacznie później
zaczęto uprawiać także owies i żyto. Zboża uprawiane w Dżarmo prażono w
piecach, a następnie mielono i bądź to spożywano jako zacier, bądź wyrabiano z
nich ciasto na przaśne placki. Piwo uzyskiwano z fermentacji czerstwego
zacieru.
Nie ulega wątpliwości, że szczątki odsłonięte w Dżarmo są pozostałościami stale
zamieszkiwanej wioski, gdyż osiem kolejno następujących po sobie pokładów
budowlanych świadczy, iż była ona zamieszkana co najmniej przez osiem
pokoleń. Druga osada neolityczna odkopana w Iraku, Malafaat między Mosulem
i Irbilem, jest bardziej prymitywna niż Dżarmo, jeśli idzie o pozostałości kultury
materialnej, i być może nieco wcześniejsza, niemniej jednak przedstawia w pełni
ukształtowaną wioskę. Gird Ali Agha, na północ od Irbilu, pochodzi z okresu
późniejszego niż Dżarmo, ale i tutaj nie można rozpoznać wyraźnego związku z
pierwszym dającym się dokładnie oznaczyć okresem kulturowym, a mianowicie
z kulturÄ… Hassuna.
Pomiędzy stadium rozwoju gatunku ludzkiego, reprezentowanym przez Dżarmo,
a stosunkowo rozwiniętą cywilizacją, którą obecnie jesteśmy w stanie datować
mniej więcej na początek trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, daje się stwierdzić
znaczny postęp technologiczny w wielu dziedzinach działalności człowieka.
Niektórzy archeologowie, wychodząc z założenia, że tak poważny rozwój nie
mógł dokonać się w ciągu najwyżej dwóch tysięcy lat, utrzymują, iż jeśli
uzyskane przy pomocy metody C-14

Mezopotamia przed rakiem 2000 p.n.e. 19
datowanie osiedla Dżarmo jest rzeczywiście bezsporne, to sama osada musiała
znajdować się na uboczu, z dala od głównego nurtu rozwoju, i reprezentuje etap
kulturowy gdzie indziej przebyty już o tysiąc lat wcześniej. Przeciwko temu
stanowisku przemawia jednak obecność obsydianu w Dżarmo: najbliższym
źródłem tego kamienia jest odległa o kilkaset mil Anatolia. Skoro więc Dżarmo,
jak z tego wynika, utrzymywało jakieś stosunki handlowe ze światem
zewnętrznym, trudno sobie wyobrazić, by pod innymi względami pozostawało w
kulturowym odosobnieniu. Nasuwa się zatem wniosek, że po tym okresie rozwój
kulturalny był daleko szybszy, aniżeli do tej pory przypuszczano.
Z wyjątkiem Dżarmo, najstarszym rodzajem osadnictwa w głównym nurcie
kulturalnego rozwoju w prehistorycznym Iraku jest osadnictwo znane pod nazwÄ…
Hassuna, od osady położonej na zachód od rzeki Tygrys, nieco na południe od
Mosulu. Oprócz osady, która użyczyła nazwy tej kulturze, osiedla należące do
tego samego wczesnego stadium rozwoju odnaleziono również w Matarra (na
południe od Kirkuk), w Niniwie, Arpaczyja i innych miejscowościach.
W kulturze Hassuna rozróżnić można kilka faz. Pierwsze osiedle w samym
Hassuna najwyraźniej wyszło już poza najwcześniejsze stadium produkcji
pożywienia, co wynika z obecności żaren, narzędzi kamiennych
(prawdopodobnie kopaczek) oraz ceramiki, a wśród niej naczyń do prze-
chowywania pszenicy. Było to jednak osiedle typowo neolityczne w tym sensie,
że - wyjąwszy importowany obsydian - pozostawalo zamkniętą i
samowystarczalną jednostką gospodarczą. Co więcej, było to osiedle nie tylko
neolityczne, lecz wczesnoneolityczne, gdyż obecność glinianych pocisków do
procy świadczy, iż myślistwo nadal odgrywało znaczną rolę w zaopatrzeniu w
żywność. Ze znalezionych narzędzi można wnioskować, że uprawiane wówczas
rolnictwo należało do tak zwanej "kultury kopieniackiej", a ponieważ tego
rodzaju uprawa bardzo szybko wyjaławia glebę, zmuszając stosujące ją
prymitywne wspólnoty do zakładania co pewien czas nowych siedzib, jest
rzeczą prawdopodobną, że wczesnoneolityczne wspólnoty typu Hassuna
prowadziły jeszcze życie do pewnego stopnia koczownicze.
Po tym pierwszym stadium neolitycznego osadnictwa na terenach Hassuna
nastąpił długotrwały okres nieprzerwanego ich zasiedlenia, co zdaje się
wskazywać, że stosowano już bardziej wydajne metody uprawy roli, a w
szczególności ugorowanie, zapobiegając tym szybkiemu wyjaławianiu się gleby.
W toku dalszego rozwoju wykształcają się typowe zarysy orientalnego domu:
składał się on z kilku izb, zgrupowanych wokół wewnętrznego dziedzińca;
jeszcze dzisiaj spotyka się w Iraku domy budowane według tego założenia
architektonicznego. W okresie Hassuna stosowano wklęsły kamień jako oś
zawiasy, na której mogły obracać się

20 Wielkość i upadek Babilonii
drzwi. Budowano ceglane piece do wypieku chleba, a do żęcia zbóż posłu-
giwano się sierpami, składającymi się z odłupanych kawałków krzemienia,
osadzonych za pomocą smoły ziemnej w drewnianym trzonku. Metali jeszcze nie
używano.
Początki ceramiki ozdobnej, ważnej nie tylko ze względów estetycznych, Iecz
także dlatego, że dostarcza ona łatwych do zidentyfikowania śladów kultury, z
którą jest związana, wywodzą się także z okresu Hassuna. Ceramikę
przypominającą archaiczne, malowane nacżynia gliniane typu Hassuna
znajdowano w miejscowościach tak odległych, jak Amuk w Syrii i Mersin na
wybrzeżu Cylicji, co zdaje się świadczyć, że osiedla kultury Hassuna od samego
początku stanowiły część rozległego kręgu kulturowego; brano także pod uwagę
możliwość utrzymywania przez nie jakichś kontaktów z Iranem. Nie ulega
wątpliwości, że w okresie tym rozwinął się handel i że prócz obsydianu zaczęto
sprowadzać także kamienie półszlachetne, na przykład turkusy i malachity,
używane do wyrobu paciorków i talizmanóvr, a niewątpliwie jeszcze i innych,
bardziej nietrwałych przedmiotów, które nie pozostawiły archeologom żadnych
śladów swej dawnej obecności.
Odbiciem idei religijnych okresu Hassuna są gliniane figurki bogini-matki, a także
niemowlęta pochowane w cylindrycznych naczyniach, składane być może na
ofiarę przy wznoszeniu budynków. Obecność naezyń związanych z grzebaniem
zmarłych, a zawierających być może żywność i wodę, wskazuje na mglistą wiarę
w istnienie jakiegoś życia pozagróbowego.
Współczesna późniejszemu okresowi kultury Hassuna jest charakterystyczna
ceramika, ozdobiona wzorami geometrycznymi i stylizowanymi zwierzętami. Jest
ona znana pod nazwą ceramiki Samarra, od słynnej osady nad środkowym
Tygrysem, gdzie jÄ… po raz pierwszy odkryto w 1911 roku. Od tego czasu
zidentyfikowano ją także w kilku innych odkopanych osiedlach nad środkowym
Eufratem i na północy, w tym również w Nini.wie (warstwa 2b). Jej dokładne
umiejscowienie w chronologii rozwoju kulturowego wciąż jeszcze budzi wiele
wątpliwości, a wśród archeologów utrzymuje się różnica zdań odnośnie do tego,
co właściwie zaliczyć należy do ceramiki typu Samarra. Nie stwierdzono, by
wykazywała ona podobieństwo do charakterystycznych cech w innych
dziedzinach sztuki czy rzemiosł, jak na przykład architektura i obróbka metali,
czy też (choćby tylko pośrednie) powiązania z obrzędami grzebalnymi. Fi,. J.
Braidwood uważa, że ceramika typu Samarra nie reprezentuje ani jakiejś odrębnej
kultury (słowo, którego nie Iubi w tego rodzaju kontekście), ani nawet (b~~ użyć
ulubionego przezeń słowa) "kompleksu" ("assembtage") przejawów
kulturowych; zdaniem Braidwooda (którego ocena istniejących dowodów
archeologicznych ma duży cięźar gatunkowy), wyroby gliniane Samarra

Mezopotamia przeli rokiem 2000 p.n.e. 21
to właściwie tylko pewien styl malowanej ceramiki. Wobec tych zastrzeżeń
należy jednak nadmienić, że są także archeologowie dopatrujący się pewnego
związku między kulturą reprezentowaną przez ceramikę Samarra a współczesną
jej kulturą irańską. Przede wszystkim jest wiele wspólnego między ornamentyką
ceramiki Samarra i ornamentyką wyrobów glinianych znalezionych w niektórych
wykopaliskach irańskich. Po wtóre, znaleziska odnoszące się do obrzędów
grzebalnych, aczkolwiek nieliczne, zdają się w pewnej mierze potwierdzać teorię
o istnieniu jakichś kontaktów między Iranem a ludem reprezentowanym przez
ceramikę Samarra. Ten bowiem grzebał swych zmarłych układając ich na wznak,
a w tej samej pozycji grzebały swych zmarłych również Iudy kultury Ubajd (o
czym niżej), uważane powszechnie za ludy pochodzenia irańskiego. Przeciwko
temu argumentowi przemawia wprawdzie fakt, że istnieją nieodparte dowody
wyraźnych różnic między kulturami Samarra i Ubajd. Z okresu Samarra (w
którym budowniczowie stosowali duże, nie wypalone cegły) nie odkopano
dotychczas ani jednej budowli w sposób umożliwiający przeprowadzenie
porównania między tą architekturą a budowlami pochodzącymi z innych kultur
prehistorycznych. J eśli zaś idzie o wierzenia religijne ludów Samarra, możemy
powiedzieć tylko tyle, że podobnie jak we wszystkich kulturach
prehistorycznych, posiadany przez nas skąpy materiał świadczy, iż religia ta
przejawiała się w znacznej mierze w kultach płodności, związanych z boginią-
matką, i silnie przepojona była elementami magicznymi.
Nowa, piękna ceramika w kolorze płowożółtym, z czerwonymi., białymi i
czarnymi ornamentami, zwiastuje narodziny kultury H-ala~, nazwanej tak od
osady Tell Halaf nad Chaburem, gdzie odkryto pierwsze odno~zÄ…ce siÄ™ do niej
znaleziska. Wydaje się bezsporne, że lud będący twórcą tej znakomitej ceramiki
osiągnął także pewne postępy w innych dziedzinach technologii. Uprawiał więcej
rodzajów roślin zbożowych i oswoił dalsze gatunki zwierząt, obecność zaś
wrzecion spiralnych świadczy, iż posiadał on już pewnego rodzaju przemysł
włókienniczy. Chociaż kamień w dalszym ciągu był podstawowym materiałem
do wyro'au narzędzi, to jednak w okresie tym pojawiają się także paciorki,
szpilki, a nawet niehtóre przyrządy wykonane z miedzi. Techniczna doskonsłc:~ć
wyrobow ceramicznych nie pozostawia wątpliwości, że istniały odpowiednie
piece garncarskie, w których można było osiągać bardzo wysolcie temperatury;
istotnie, resztki tego rodzaju pieców znaleziono w Arpaczyja i K.arkemisz. Jeżeli
wziąć pod uwagę umiejętności techniczne, jakich wymagała obsługa takich
pieców, wydaje się zupełnie możliwe, że garncarstwo było jus
~~=ayspecjalizowanym, całkowicie wyodrębnionym zawodem rzemieślnic ~ym.
Jest rzeczą prawdopodobną, że i wynalazek pojazdów kołowych datuje

1 22 Wdelkość i upadek Babil.anii
się z okresu Halaf. Przemawia za tym fakt, źe na jednej z waz Halaf na- tr
malowane jest coś, co wygląda na wóz. sz
Co się tyczy wierzeń religijnych, to niewątpliwie obejmowały one jakąś je
wiarę w życie pozagrobowe, gdyż grzebane razem ze zmarłymi naczynia, rc
ozdoby i narzędzia były najwidoczniej przeznaczone do użytku niebosz- m
czyka "na tamtym świecie". Gliniane figurki bogini-matki świadczą m
o praktykowanych kultach płodności. pc
Istnieje wiele dowodów, że w okresie tym poszczególne wspólnoty w
utrzymywały ze sobą stosunki handlowe. Jedna ze społeczności, zalicza-
nych do kultury Halaf, zajmowała się wydobywaniem obsydianu w osa- ni
dzie położonej w pobliżu jeziora Wan; stosowanie obsydianu było szeroko l;i
rozpowszechnione we wszystkich wioskach halafskich. Mało tego: w osie- ki
dlu Halaf w Czagar Bazar nad Chaburem (w północno-zachodniej Mezo- i
potamii) znaleziono muszlę skorupiaka, która mogła pochodzić jedynie sic
z Zatoki Perskiej. el~
W wioskach halafskich - które w okresie tym należałoby raczej okre- pó
ślać jako małe miasteczka - spotyka się już brukowane ulice. O rozwoju pi;
architektury mieszkalnej wiemy niewiele: znaleziono kilka dosyE okaza- ok
łych budowli - okrągłych budynków z kopulastym dachen. i dobudo- st:
waną długą, prostokątną izbą, obecnie powszechnie określanych mianem pr
tholoi - ale jakiekolwiek było ich przeznaczenie, z pewnością nie były ta na
domy prywatne. Thotoi są szczególnie interesujące z architektonicznego m
punktu widzenia, gdyż kopulaste dachy świadczą, źe ludy Halaf opano- se
wały zasadę sklepienia. Budynków tego typu - z wyjątkiem Tepe Gawra, p
gdzie wznoszono je także w okresie ubajdzkim - nie spotyka się nigdy d
więcej po okresie halafskim, a mając na uwadze silnie zakorzeniony w n~~- p
turze ludzkiej konserwatyzm we wszystkich sprawach zwiÄ…zanych z re- c
ligią, można to potraktować jako dowód, iż budowle owe służyły celom z
raczej świeckim niż sakralnym. Równie możliwe jest jednak, że spełniały a
one zarazem jakieś zadania religijne, a ich całkowite zniknięcie tłuma-
czyć należy tym, iż związane były z kultem, który późniejsze ludy Ubajd Ir
świadomie wykorzeniły. O tym, że ludy Ubajd w kwestiach religijnych
f
zdecydowanie różniły się od swych poprzedników, świadczy fakt, że v~y- d
eliminowały one ze swej sztuki wszelkie ślady wizerunków ludzi i zwie- c
rzÄ…t, spotykane powszechnie w poprzedzajÄ…cych je kulturach. d
Kultura halafska narodziła się prawdopodobnie w Asyrii, gdzie moźna p
prześledzić kilka etapów jej rozwoju. W okresie maksymalnej ekspansji
sięgała ona po wybrzeża Syrii i Cylicji, do Armenii, a na południe aż po p
Samarrę; jednakże fakt, że występuje ona tam w pełni wykształcona i nie-
r
kiedy przemieszana z elementami innych kultur, świadczy, że nie może b
się wywodzić z żadnego z tych rejonów. Dowodem negatywnym odnośne
s
do rzeczywistego miejsca pochodzenia ludów halafskich jest to, że nie n~-

Wezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 23
na- trafiono na żadne ślady tej kultury w Iranie; poza tym otwiera się tu
szerokie~pole dla domysłów. Ludy halafskie prawdopodobnie nie były na-
kąś jeźdźcami, którzy wyzuli jakąś wcześniejszą grupę kulturową z jej dn-
ia, robku; zasięg ich kultury - według obecnego stanu badań archeologicz-
sz- nych - jest bardzo zbliżony do zasięgu kultury Hassuna, co wskazuje
czą na to, że ogólna struktura stosunków między poszczególnymi osiedlami
położonymi na tym obszarze nie została na skutek ich pojawienia się po-
oty ważnie naruszona.
za- Mniej więcej w tym samym okresie rozpoczyna się zasiedlanie połud-
sa- niowego Iraku. Z okresu prehistorycznego istnieją dowody występowania
Ico l~ilku różnych warstw ludności, dających się odróżnić na podstawie ta-
ie- kich materialnych zabytków, jak ceramika, sposób grzebania zmarłych
zo- i rodzaje budynków. W zaraniu ery historycznej, krótko po rozpoczęciu
nie się trzeciego tysiąclecia, w Babilonii występują co najmniej trzy różne
elementy etniczne i kulturowe. Najważniejszy z nich, z punktu widzenia
re- późniejszego rozwoju, stanowili Sumerowie, którym powszechnie przy-
.ju pisuje się założenie pierwszych zrębów kultury mezopotamskiej. W owym
za- okresie żyli tam już również Semici, których wpływy etniczne i kulturalne
ło- stale wzrastały w następstwie pokojowego przenikania lub dokonywanych
em przemocą najazdów pokrewnych im plemion z zachodu. Musiała tam jed-
to nak istnieć jeszcze i trzecia grupa etniczna, albowiem nazwy wielu su-
go meryjskich miast pochodzą z języka, który nie jest ani sumeryjski, ani
o- semicki; w samym języku sumeryjskim istnieje ponadto znaczna filoś;:
ra, potocznych słów, które nie są ani sumeryjskiego, ani semickiego pocho-
dy dzenia. Próba zidentyfikowania tych różnych grup z rozmaitymi grupami
ms- prehistorycznymi, które dzięki ceramice można prześledzić w Iraku po-
e- czynajÄ…c od czwa:°tego tysiÄ…clecia, jest zatem jednym z fascynujÄ…cych
mz zadań nauki. Na razie jednak nie osiągnięto w tej materii pov~~szechnie
ły akceptowanych wniosków.
a- Aż do najnowszych czasów uważano, że terytorium całego południowego
jci Iraku, poczynając od miejsca położonego daleko na północ od Bagdadu,
cln formowało się stopniowo od czasów paleolitu na skutek corocznego osa-
y~- dzania się namułów Tygrysu i Eufratu i że najdalej na południe wysunięta
ie- część, na południowy wschód od Ur i Eridu, nadawała się do zamieszkania
dopiero od czasów neolitu. Pogląd ten został ostatnio zakwestionowany
na przez geologów. Twierdzą oni, że całe dorzecze Tygrysu i Eufratu osiada
sji w takim samym mniej więcej tempie, co warstwy namułu, i że w okresie
po plejstocenu Zatoka Perska nie tylko się nie cofnęła, lecz w rzeczywistości
e- rozszerzyła się w kierunku północno-zachodnim, zalewając to, co niegdyś
ż:' było lądem. Jakkolwiek by rzecz się miała, południowy Irak został za-
'e siedlony stosunkowo późno w porównaniu z innymi rejonami Bliskiego
Wschodu i nie ma tu żadnych śladów osadnictwa paleolitycznego ani --

24 wielkość i upadek Babilonii
je-'reli wolno tak określić osady, o których dalej będzie jeszcze mowa -
neolitycznego; jedyny skrobak paleolityczny, odnaleziony w starym dnie jeziora
w pobliżu Karbali, niemal na pewno spłukany został w zamierzc~3łych czasach
przez wody Eufratu. Człowiek paleolityczny wolał okręgi gćrsl>ie, gdzie
naturalne jaskinie dawały mu schronienie w sąsiedztwie ;7erowisk, na których
mógl znaleźć zwierzynę łowną, natomiast czlowiek n~~olit.yczny nie zapuszczak
się dalej w bagniste równiny aniżeli do miejsc. gdzie op^dy deszczu były
wystarczajÄ…ce dla potrzeb rolnictwa. CiÄ…gle jeszcze dyskusyjny jest poglÄ…d, czy
to przeludnienie ziem położonych na pułnocy doprowadziło w końcowym
wyniku do kolonizacji Babilonii, zmuszając część rolników z północy do
zapuszczenia się dalej od swych dotychczasowych siedzib. Niektórzy uczeni
uważają za bardziej prawdopodobne, że najwcześniejsza imigracja pochodziła z
Iranu, gdzie aż do czwartego tysiąclecia przed naszą erą warunki klimatyczne
były bardziej niż dzisiaj zbliżone do warunków panujących w południowej
Mezopotamii; w owym czasie Iran nie był jeszcze słoną, spaloną przez słońce
pustynią. W dolnym biegu rzek, daremnie szukających sobie ujścia, silą rzeczy
powstawały tereny bagienne, niezbyt różniące się od tych, jakie wi.edy istniały (i
istnieją obecnie) w południowym Iraku.
Najwcześniejsze osadnictwo w poludniowej Babilonii, w miejscu, które
Sumerowie tysiąc lat później nazwali Eridu, odpowiada w czasie okresom Halaf i
Samarra na terenach położonych dalej na północ. Archeologowie, którzy
>dkopali Eridu, rozróżnili dziewiętnaście warstw prehistorycznego zasiedlenia i
stwierdzili, że najwcześniejsza (XIX) warstwa znajdowała się na glebie
dziewiczej. Opierając się na ceramice i architekturze uznali, że warstwy XIX-XV
reprezentL:ją jedną i tę samą epokę kulturową, któr ą nazwali Erid:z.
Skąd przyuyli pierwsi osiedleńcy Eridu, to kwestia wciąż jeszcze sporna. Jeżeli -
fiale sądzą niektórzy - byli to rzeczywiście groto-Sumerowie, ~noźna by zgodnie
z tradycją sumeryjską przyjąć, że przybyli z południowego wschodu. Nie ma
(przynajmniej na razie) żadnego świadectwa archeologicznego ra poparcie
takiego poglądu, jakkolwiek twierdzi się, że na zdjFCiacP~ lotniczych moTna
rozpoznać poniżej północ::ego krańca Zatoki Perskiej ślady uprawianego tu
niegdyś rolnictwa; to właśnie mogłoby być w łańcuchu dowodów brakującym
dotąd ogniwem. Niel=_tórzy uczeni, jak już wspomnieliśmy, wywodzą ludy
Eridu z gór Elamu, nni natomiast - na podstawie pokrewieństwa, jakie ieh
ceramika wykazuje z wyrobami glinianymi okresu Halaf i Samarra - uważają, że
chodzi tu o migrację na południe ludów rolniczych należących do kultur Halaf i
Samarra. Profesor Gordon Childe jest zdania, że kultura Eridu to po prostu
najwcześniejsza forma późniejszej kultury ubajdzkiej; przy tym szczegółowo do-
v~odzono, że ceramika, metody budownictwa i obyczaje religijne wyka

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. ~ 25 zują tak wyraźną ciągłość od
okresu Eridu do okresu LTbajd, iż nie ma
lnie podstaw do dopatrywania się konieczności istnienia jakiejś cezury między
erz- tymi dwoma kulturami.
cęgi Osadnicy okresu Eridu niechybnie od razu utworzyli społeczność rol-
;wie niczą, chociaż i rybołówstwo mogło w ich ekonomice odgrywać wydatną
ciek rolę. Od samego pccząthu bowiem warunki klimatyczne zmuszały tych
~jsc, nowo przybyłych do podjęcia prac odwadniających, budowy kanałów
Igle i robót irygacyjnych; pociągnęło to za sobą daleko idące następstwa spo-
~ na łeczne, gdyż wymagało współpracy ludzi zrzeszonych w znacznie więk-
nu- szych liczebnie wspólnotach niż typowa wioska neolityczna, a tym samym
do- torowało drogę do powstania charakterystycznego dla trzeciego tysiąc-
>po- lecia miasta-państwa.
do ~xJ samym Eridu najwcześniejsi osadnicy wznieśli małą świątyńkę
.ziej z nie wypalanej cegły. Miejsce to widocznie nabralo szczególnego znacze-
ata- nia sakralnego, gdyż następnie w dokładnie tym samym miejscu wybu-
pu- dowano lub odbudowano w czasach prehistorycznych kolejno co najmniej
silą dwanaście innych świątyń; w tym samym też miejscu budowano ś~riątynie
xkie również już w epoce historycznej.
W południowym Iraku występuje jeszcze inna prehistoryczna kultura
óre (lub - jak wola niektórzy - "koxzxpleks kulturowy"j, którą rozmaicie
om interpretowano. Nazywa się ją Hadżi Mohammed, od nazwy osady w po-
ie, bliżu Warki, gdzie po raz pierwszy znaleziono charakterystyczną dla niej
ego ceramikę. Kultura ta, później zidentyfikowana także w kilku innych osa-
się dach południowych, stanowi być może wczesną fazę słynnej kultury
że ubajdzkiej, która zajęła jej miejsce.
órą Kultura ubajdzka znamionuje nową i szczególnie doniosłą fazę najw~cze-
śniejszej historii Międzyrzecza. Choć później rozciągnęła się daleko na
or- północ, aż po górny Tygrys i Chabur, gdzie wyparła l~ulturę halafską, to
ie, jednak szczytowy rozwój osiągnęła, jak się wydaje, w południowej Babi-
io- lonu. PodstawÄ™ tej kultury stanowika wysoce .wydajna gospodarka chlop-
ar- ska, oparta na irygacji. Najpospolitszy surowiec -- a mianowicie glina -
że używany był systematycznie do wyrobu takich przedmiotów, jak ostrza
Za- sierpów, gwoździe i cegly, nadal jednak posługiwano się kamieniem do
by wyrobu narzędzi i niektórych naczyń; mając na uwadze konserwatyvm
ni, ludzi w sprawach związanych z religią, można założyć, że były to naczy-
to- nia używane do celów obrzędowych. Czy posługiwano się metalem? W tej
wy- sprawie panują sprzeczne opinie, ale mimo wysuwanych przypuszczeń,
i- iż topory z palonej gliny były tylko rnodelex:x prawdziwych narzędzi wy-
r . rabianych z miedzi, których wszelkie ślady zaginęły w wilgotnej giebie,
ze- znaleziono ich tak wiele, że wydaje się rzeczą niexmal pewną, iż narzęc'zia
do- gliniane nie slużyly tylko za model, lecz byÅ‚y efektownie uż5·tvane. Albo
a- ludy kultury ubajdzkiej nie znały metalu w kraju icl: pochodzenia (po-

26 Wiielko~ć i upadek B~a,bilonii
wszechnic uważa się, że był nim Iran), albo też nie potrafiły zorganizować
niezbędnej wymiany handlowej, by po wywędrowaniu do nowych siedzib
otrzymywać tam metal ze źródeł, z których go dotąd sprowadzały. Jednakże
narzędzia z palonej gliny mogły okazać się w pełni przydatne dla potrzeb ludów
ubajdzkich, gdyż wysokogatunkowa glina Babilonii stosunkowo łatwo daje się
zeszklić i staje się wtedy produktem o takiej twardości, że trudno go rozbić
nawet młotem.
Na czas trwania kultury ubajdzkiej wskazuje w przybliżeniu istnienie sześciu czy
siedmiu świątyń, wzniesionych kolejno w mieście Eridu w okresie ubajdzkim;
aby jednak przeliczyć to na ściśle określony przeciąg czasu, trzeba by się oprzeć
na bardzo wątpliwych przesłankach. Budynki z lepio:.ej cegły łatwo pękają i
rozpadają się, hipoteza zaś profesora Gordona Childe'a zakładająca, iż żywot
świątyni trwa średnio sto lat, jest prawdopodobnie przesadzona, gdyż nawet w
pierwszym tysiącleciu przed naszą erą znajdujemy wzmianki o świątyniach, które
zawaliły się po czterdziestu latach. Tak więc okres sześciuset lat, obliczony
przez Gordona Childe'a jako czas trwania kultury ubajdzkiej, można z
powodzeniem zredukować do połowy.
Świątynia w mieście Eridu, znajdująca się ciągle w miejscu pierwotnie obranym
przez pierwszych osadników Eridu na ich przybytek sakralny, była w czasach
ubajdzkich budowlą podpartą, wzniesioną na podwyższonej platformie. Jej plan -
długa środkowa nawa połączona po obu stronach z innymi pomieszczeniami -
odpowiadał na ogół planom późniejszych świątyń sumeryjskich. Sądząc po
szczątkach ości rybnych w sanl~tuarium Eridu, składano bogu ofiary z ryb;
składanie tego rodzaju ofiar wskazuje, jaką wagę miało rybołówstwo w
ówczesnej gospodarce, a być może (wobec konserwatyzmu człowieka w
sprawach religii) nawet w okresie jeszcze wcześniejszym. Ofiara z ryby pozwala
także domniemywać, że bóg Eridu był w okresie Ubajd bogiem wody, tak jak
był nim na pewno w epoce historycznej. Świadczy to, że istniały już wówczas
pewne elementy późniejszej kultury sumeryjskiej; ogólny rozwój budownictwa
świątynnego w okresie ubajdzkim dowodzi w istocie, że już wtedy wykształciła
się charakterystyczna dla późniejszego Sumeru struktura społeczeństwa, w której
bóg był właścicielem ziemi, a jego świątynia - ogniskiem życia społecznego.
Kultura Ubajd od samego jej zarania szybko rozprzestrzeniała się na pćłnoc
obejmując swym zasięgiem rozległe obszary; w większości rejonów wszelkie
ślady sztuki halafskiej urywają się w momencie jej najwyższego rozkwitu, a
pewne charakterystyczne dla niej symbole religijne znikają zupełnie nagle, przy
czym nie poprzedza tego żaden okres schyłkowy. Mimo to ludy halafskie nie
zostały całkowicie wyeliminowane, gdyż w osadzie Tepe Gawra (w pobliżu
Mosulu), jednym z miejsc świadczących

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 27
ać o ekspansji kultury ubajdzkiej na północ, znaleziono charakterystyczne
ib dla ludów halafskich budowle typu tholoi. Przy tym, pomimo ogólnego
k- braku w sztuce ubajdzkiej jakichkolwiek wizerunków ludzi i zwierząt,
o- w Tepe Gawra występują one w ozdobach ceramicznych z końca okresu
o- ubajdzkiego.
ci, PominÄ…wszy ten jedyny wyjÄ…tek, w ozdobach ceramicznych okresu
ubajdzkiego przez cały czas jego trwania i na całym objętym nim obsza-
ie rze nie ma jakiegokolwiek śladu wizerunków ludzi i zwierząt; musiało
du więc odnośnie do tego rodzaju wizerunków istnieć jakieś tabu, podobne do
e- tego, którego tak surowo przestrzegali starożytni Hebrajczycy, a później
u- muzułmanie. Ludy halafskie i ubajdzkie różniły się także bardzo w uży-
ra waniu talizmanów i w czci oddawanej posążkom: figurynek bogini-matki,
at, tak powszechnych w osadach Halaf i Samarra, w warstwach ubajdzkich
iu w Eridu nie spotyka się wcale; co prawda występują one w niektórych
siÄ™ innych osadach ubajdzkich.
r- Fakty te, świadczące o jaskrawych różnicach koncepcji religijnych,
em przemawiajÄ… bardzo silnie przeciwko wszelkim przypuszczeniom, jakoby
pierwotne ludy ubajdzkie przywędrowały z obszarów objętych kulturą
nie Halaf-Samarra.
y, Chociaż ekspansja ubajdzka stanowi pierwszy ujednolicony krąg kul-
zo- turowy w całej Mezopotamii i krajach ościennych, z dającymi się prze-
ro- śledzić od doliny rzeki Indus aż po Egipt powiązaniami kulturalnymi
ej_ z innymi społecznościami o podobnej strukturze, to jednak ludy ubajdzkie
n- pozostały w zasadzie społeczeństwem rolniczym, żyjącym w wioskach zbu-
iar dowanych z nie palonej cegly. Kamień stosowany był niezmiernie rzadko;
yć używano go jedynie do budowy odrzwi i palenisk, układania podłóg i bru-
re- kowania ulic. Stosowano także ścieki, obudowane i pokryte
kamieniem.
że O religijnych wyobrażeniach ludów ubajdzkich świadczą ich groby, któ-
no rych wyposażenie odzwierciedla pewną wiarę w życie pozagrobowe, a tak-
le- że posążki. Te ostatnie (przedstawiające wyłącznie istoty rodzaju żeńskie-
wa go) dzielą się na dwa rodzaje: jedne z ludzką głową, drugie o charakterze
y- groteskowym, wskazujące być może na jakąś wiarę w
demony.
po- Cywilizacja ubajdzka stanowi jedynÄ… fazÄ™ rozwoju prehistorycznego,
ni- którą można z uzasadnieniem uważać za jednolitą kulturę, obejmującą
całe Międzyrzecze; w następujących po niej fazach rozwojowych widoczne
na są wyraźne różnice między północą a południem. Niektórzy uczeni skłonni
jo- są traktować kulturę ludów ubajdzkich jako najstarszy dowód pojawienia
aj_ się Sumerów w następnym tysiącleciu; jednym z powodów, dla których
jne trudno się zgodzić z tym poglądem, jest to, że Sumerowie, o ile nam wia-
ył- domo, nigdy nie zamieszkiwali obszaru choćby w przybliżeniu dorównu-
yL jącemu obszarowi objętemu kulturą ubajdzką.
ch W południowym Iraku, późniejszym Sumerze, następne stadium kul-

23 Wielkość i upadek Babilonii
turowe przyniosło rewolucyjną przermianę: powstanie miast. Aby ją opisać,
musimy wyprzedzić rozwój wydarzeń na północy. Czynnikiem, który
zadecydował o połączeniu się wspólnot południa vJ miasta prawie na pewno
były rzeki: aby móc je skutecznie okiełznać i wyzyskać d.o swoich celów,
niezbędna była współpraca na szerszą skalę, aniżeli mogły ją zapewnić małe,
rozproszone, prymżtywne wioski. Podobny rozwój nastąpił także w dwóch
innych starożytnych strefach cywilizacyjnych, powstałycr. w dolinach rzek - nad
Nilem i nad Indusem. Obecne jednak wyniki badani archeologicznych wskazujÄ…,
że najwcześniej proces ten dokonał się w Mezopotamii, przy czym niektóre z
wynikających stąd aspektów postępu materialnego rozprzestrzeniły się z
Międzyrzecza w kierunku wschodnim i zachodnim. Omawianą tu fazę, nazywaną
Uruk, zidentyfikowano po raz pierwszy w Warce (której starożytna nazwa
brzmiala Uruk, Erech 1 z Księgi Rodzaju, X, 10) i w Tello (starożytne Lagasz);
później odnoszące się do niej zabytki znaleziono także w Eridu, Ur i Tell Ukajr
(około 40 mil na południe od Bagdadu). Warka, osada, dzięki której fara ta jest
najlepiej znana, ma z dwóch różnych względów jako miejsce wykopalisk
archeologicznych szczególne znaczenie. Po pierwsze, ogromnej doniosłości
przydaje jej fakt, że stańovrila ona samo centrum wczesnosumeryjskiej kultury.
Po drugie, tamtejsze wykopaliska są w Iraku najwybitniejszym przykładem
rzeczyv~iście naukowej archeologii, co stanowi wielką zasxugę szeregu
uczonych niemieckich.
W wykopaliskach archeologicznych na ogół (choć nie zawsze) warstevy
numeruje się od najwyższej w dół, tak że najniższa cyfra wskazuje okres
najpóźniejszy, a najwyższa - najwcześniejszy. W Warce najwcześniejsze fazy
(warstwy XVIII do XV) reprezentują osadnictwo ubajdzkie (ściślej Ubajd I); pod
koniec tego okresu w budownictwie posługiwano się już, choć na razie w
skromnych rozmiarach, wypaloną cegłą. Ceramika warstw XIV do VI (niektórzy
archeologowie za granicę tę uważają warstwę V lub VI) tworzy grupę
jednorodną; warstwy te przeto traktuje się jako całość, reprezentującą pod nazwą
Uruk odrębny okres prehistorii Mezopotamii. Nie wydaje się, by nastanie okresu
Uruk łączyło się z tym, iż na warstwę budowlaną z czasów ludności ubajdzkiej
nałożyła się warstv.~a pozostawiona przez ludność całkowicie tu nov~ą, gdyż na
przykład wezcsne świątynie z okresu Uruk w Eridu kontynuowały
architektoniczną tradycję poprzedzającego go okresu ubajdzkiego; co więcej,
znaleziska pochodzące z samej Warki wskazują, że kultury te w pewnym stopniu
wzajem się zazębiały, ceramika bowiem charakterystyczna dIa okresu
' W książce tej istniejÄ… różnice miÄ™dzy nazewn,:ctwem użyty°onym przez
asyrolo5ów a biblistów (w tzva. Biblii Tysiąclecia), wynikłe z różnorakiej tradycji
transkrypcyjnej. Różnice te zachowano, aby ukazać złożoność problemu
transk.~ypcyjneÅšo (przyp. red.).

~/Iezopotamia przed rokLem 2000 p.n.e. 29
ubajdzkiego pojawia się w warstwach XII-VII, choć już nie jako typ dominujący.
Tę późną ceramikę ubajdzką określa się mianem Ubajd II.
Jak wskazują wykopaliska w Eridu, najwcześniejsze świątynie okresu Uruk
kontynuowały tradycje budownictwa poprzedniego okresu ubajdzl:iego: materiał
budowlany nadal stanowiła cegła suszona w słońcu. Stopniowo jednak świątynie
Uruk stają się coraz większe i wspanialsze. Pod koniec okresu Uruk stanowią
one cechę charakterystyczną mezopotamskiego krajobrazu; widoczne z dużej
odległości na płaskiej sumeryjskiej równinie, głosiły już z dala bogactwo i chwałę
boga danego miasta. Imponujące wrażenie wzmagał kolor: poczynając od
warstwy VI mury i kolumny świątyń ozdobione były układającymi się w
mozaikowe desenie glinianymi ćwiekami z pomalowanymi na czerwono, biało lub
czarno głowicami.
Doniosłą innowację wnosiła świątynia z warstwy V. Zbudowana była na
fundamencie z bloków wapienia na podłożu z ubitej gliny; upatrywano w tym
dowód przybycia plemienia górskiego obznajmionego z techniką obróbki
kamienia. Są także inne dowody świadczące o obcej infiltracji, gdyż okres Uruk
(nie tylko warstwa V) przyniósł wiele innowacji, między innymi nowe 'kształty
naczyń ceramicznych, koło garncarskie oraz zastosowanie łuku. Wprawdzie już
ludy kultury halafskiej i północnego odgałęzienia kultury ubajdzkiej (ale nie
pierwotnych ich osiedli na południu) umiały posługiwać się metalem, lecz
dopiero w okresie Uruk metal zaezęto stosować powszechnie; wyroby miedziane
znaleziono poczynając od warstwy XI wzwyż. Jeżeli przemiany te były wynikiem
obcej infiltracji, to odnoszÄ…ce siÄ™ do nich znaleziska archeologiczne wskazujÄ… na
co najmniej dwa nowe elementy etniczne: glówny, który wycisnął swe piętno na
okresie Uruk jako całości, oraz element uboczny, jakieś plemię górskie, na
którego przybycie wskazuje świątynia z wapienia w warstwie V oraz
wym.lezienie pisma w warstwie IVa (lub IVb - różni uczeni mają w tej materii
różne poglądy). Utrzymywano, głównie na podstawie pokrewieństwa między
nowÄ… ceramikÄ… typu Uruk a pewnymi rodzajami ceramiki znalezionymi w
Palestynie i Syrii, że owym głównym, nawym elementem etnicznym byli Semici,
lecz wniosek ten - choć niekoniecznie błędny wybiega poza znany dotychczas
archeologiczny materiał dowodowy. Owym zaś plemieniem górskim mógłby być
lud, znamy pćźniej jako Sumerowie, ale i to nie jest definitywnie dowiedzione.
Okres reprezentowany przez warstvaÄ™ Uruk IV (dadatkowo podzielonÄ… przez
archeologów na warstwy IVc, IVb i IVa w kolejności wieku) jest szczególnie
interesujący, ponieważ spotykamy w nim (ściślej mówiąc, w warstwie Uruk IVb
lub IVa) najdonioślejszy z wynalazków, jakie zawdzięczamy ludom kultury Uruk:
pismo. Wynalezienie pisma stanowi rzeczywisty postęp cywilizacyjny, podczas
gdy zmiany rodzajów ceramiki,

30 Wielkość i upadek Babilonii
powszechnie stosowane jako podstawa nomenklatury kultur prehistorycznych i
protohistorycznych, bynajmniej takim postępem być nie muszą. Z tego też
względu często używa się pojęcia protoliteracki na oznaczenie całego okresu, na
który przypada wynalezienie pisma; w niniejszej pracy pojęciem tym
posługujemy się tylko tam, gdzie nie może ono budzić żadnych wątpliwości.
Jego bezsporną przydatność pomniejsza fakt, że różni uczeni nadają temu
określeniu różne znaczenie: wszyscy stawiają znak równania między jego
zakończeniem a warstwą Uruk III (określaną także, łącznie z warstwą Uruk II,
mianem Dżamdat Nasr), ale jego początek datują różnie między Uruk VIII a V.
Niektórzy uczeni utrzymują, że pismo Uruk - to, które spotykamy
1. Mezopotamia w trzecim tysiÄ…cleciu przed naszÄ… erÄ…

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 31
Y
k
po raz pierwszy w warstwie IVa (lub IVb) - miało nie znanych nam dotąd
poprzedników; jest to możliwe, ale do tej pory nie przytoczono nieodpartych
dowodów na potwierdzenie tego rodzaju teorii i dlatego nie będziemy się tu nią
więcej zajmować. Początki pisma były nader skromne. Zrodziło się ono nie z
potrzeb religii (w każdym razie nie bezpośrednio), by słuźyć jej za postuszne
narzędzie, i nie jako środek przekazu historii, literatury czy wzniosłych myśli,
lecz po prostu w związku z prozaicznym zadaniem prowadzenia rachunkowości
gospodarczej świątyń. Konturowe rysunki poszczególnych przedmiotów, razem
ze znakami cyfr, skrobano trzciną na najłatwiej dostępnym w Międzyrzeczu
surowcu - na garści wilgotnej gliny. Liczne przykłady tego znaleziono w Uruk,
poczynając od warstwy IVa. Znaczenie przedstawionych przedmiotów jest
częstokroć zupełnie oczywiste. Właśnie fakt, że w niektórych wypadkach
przedmioty są narysowane już w formie uproszczonej i wystylizowanej, dał
główny asumpt do przypuszczeń, że pismo, z którym w tym okresie spotykamy
się po raz pierwszy, przebyło już sporą drogę od początkowego stadium pisma
obrazkowego. Przy tym zaskakująco duża liczba piktogramów przedstawia na
przykład drapieżne zwierzęta, o których bardzo rzadko chyba zachodziła
potrzeba wspominać w inwentarzach świątyni; wskazuje to, że niektóre ze
spotykanych znaków miały już znaczenie różniące się od konkretnych,
początkowo przez nie przedstawianych przedmiotów.
W strefie kulturowej Międzyrzecza glina również i w czasach późniejszych długo
jeszcze była najbardziej rozpowszechnionym materiałem piśmiennym, z bóstwem
zaś patronującym sztuce pisania łączono trzcinę - roślinę ogólnie używaną jako
rylec. Ponieważ suszona, a zwłaszcza wypalona glina jest praktycznie
niezniszczalna, ziemia w Iraku zawiera ogromne ilości takich pokrytych pismem
kawałków gliny; obejmują one cały okres rozpoczynający się na krótko przed
rokiem 3000 p.n.e. aż do całkowitego zaniku tego sposobu pisania, mniej więcej
na początku naszej ery. Te kawałki zapisanej gliny (nazywa się je tabliczkami
klinowymi, chociaż w odniesieniu do najwcześniejszego rodzaju pisma określenie
"klinowe" nie j°st wÅ‚aÅ›ciwe) różniÄ… siÄ™ bardzo ksztaÅ‚tem i rozmiarami. Podczas
gdy niektóre z najdawniejszych tabliczek są mniej lub bardziej owalne albo
okrągłe, jak spłaszczony placek, tabliczki późniejsze mają prawie zawsze kształt
na ogół prostokątny. Rozmiary wahają się od wielkości pudełka zapałek do
wielkości suszki, najczęściej jednak tabliczki są dostatecznie małe, by można je
było trzymać w dłoni.
Ponieważ najstarszy rodzaj pisma składał się wyłącznie ze znaków rysunkowych,
analiza zaś języka pisanego możliwa jest tylko wówczas, jeżeli pismo oprócz
piktogramów wykazuje także elementy morfologiczne lub gramatyczne, nie
sposób stwierdzić z całą pewnością, jakim językiem mówili wynalazcy pisma
Uruk. idy pismo to później osiągnęło takie sta

32 Wielkość i upadek Babilonii
dium rozwoju, że można w nim rozpoznać także elementy gramatyczne, językiem
pisanym był ponad wszelką wątpliwość język sumeryjski.
Również architektura późnego okresu Uruk wykazuje godny uwagi rozwój.
Wyłania się z tego wiele problemów. O kamiennej świątyni z warstw~y V w Uruk
wspomnieliśmy już wyżej. Okres Uruk VI-IV znamionowany jest pojawieniem się
bardzo doniosłego nowego elementu, a mianowicie ziguratu - wielkiej
schodkowej wieży, górującej odtąd nad miastami Mezopotamii; jedna z nich
przetrwała w tradycji źydowskiej i chrześcijańskiej jako wieża Babel.
Najdawniejszy zigurat w Uruk składa się z wysokiego tarasu o powierzchni mniej
więcej jednego akra, zbudowanego z ubitej gliny i nie wypalonych cegieł, o
narożnikach zwróconych na północ, wschód, południe i zachód; wznosił się on
na wysokość około 12 metrów ponad równinę. Dostęp na szczyt zapewniały
schody lub rampa. Jedną z części tarasu zajmowała świątynia, pokryta bielonym
tynkiem i dlatego często nazywana Białą Świątynią. Założenie architektoniczne
Białej ~wiątyni stanowiła długa, prostokątna sala, ciągnąca się z północnego
zachodu na południowy wschód, połączona z położonymi po obu jej bokach
dalszymi pomieszczeniami. Monotonię murów zewnętrznych przerywał szereg
pionowych nisz - rodzaj ornamentacji, który w świątyniach Międzyrzecza
przeszedł do tradycji, Świątynię zbudowaną według podebnego założenia
architektonicznego na wysokim tarasie (w tym wypadku w dwu kondygnacjach)
spotykamy w tym samym okresie w Tell Ukajr; również słynny zigurat w Ur
zdaje się pochodzić z okresu Uruk. Cenną pomocą w odtwarzaniu
rzeczywistego wyglądu takich budynków są ni;' tylko po-rostałości
fundamentów, Iecz także fragmenty kamiennych modli budynków, znalezione w
Warce.
W Warce znajduje się jeszcze szereg innych świątyń z okresów Uruk IV oraz III-
II (Dżamdat Nasr), ale o rzeczywistych formach kultu v,~ twych czasach wiemy
niewiele. Jedna z najbardziej imponujących św~iąt;ń miała rzut wewnętrzny w
kształcie krzyża o trzech oddzielnych
cedlee u wierzchołka krzyża, co mogłoby wskazywać na czczenie jakiejś ,r t
Lrójcy boskiej; nie znaleziono tu ani ołtarza, ani stołu ofiarnego, ani po- t dium.
Dr H. Lenzen zwrócił uwagę, że w póżnym okresie Uruk świątynie z~.~ykle
występują parami, co nasuwa bliskie może prawdy przypuszcze
nie, iż oddawano cześć jakiejś parze bogów. Przez cały okres historyczny
faktycznym bóstwem zwierzchnim w Uruk była Innim laórej imię występuje także
(być może z powodu błędnej etymologii) w formie Inana, co po sumeryjsku
znaczy "Pani Niebios"; jest rzeczÄ… problematycznÄ…, czy irt~ienia tego, w
l~tórejkolwiek z tych dwu form, używano w okresie Uruk. W okresie
historycznym bogini ta w niektórych wypadkach przedstawiana est w połączeniu
z jej ojcem An Iub Anu, najczęściej jednak z Dumuzi (iamuz z Proroctwa
Ezechiela, VIII, 14), bóstwem chtonicznym, od naj
1. Biał
r

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 33
bardziej zamierzchłych czasów odgrywającym doniosłą rolę jako bóg wegetacji.
Wprawdzie samo imię Dumuzi pojawia się dopiero w dość późnym okresie
trzeciego tysiÄ…clecia, lecz odznaczajÄ…cy siÄ™ tymi samymi co on cechami
charakterystycznymi bóg płodności stanowił centralny obiekt kultu już w
czasach znacznie dawniejszych. Istnieje więc co najmniej duże
prawdopodobieństwo, że parą boską czczoną v~ Warce w późnym okresie
Uruk były dwa bóstwa płodności, które później staly się znane jako Dumuzi i
Innin.
Wszelako architektura świątyń, a także obrzędy grzebalne, chociaż dostarczają
pewnych danych o religii w okresie Uruk, nie stanowią już poczynając od końca
tego okresu - jedynego w tym względzie źródła informacji. Możemy je czerpać
także z ianego wynalazku, który równiev zav~~dzięczamy ludom Uruk, a
mianowicie z pieczęci cylindrycznych. Wynalazek ten, który znalazł szerokie
zastosowanie w późniejszej cywilizacji RMezopotamii, poprzedził w czasie
wynalezienie pisma; według dokładnych ustaleń archeologicznych datuje się on z
okresu Uruk V. Pieczęć wytłaczana, znana od okresu halafskiego, zaczyna odtąd
ustępować miejsca nowemu wynalazkowi. Pieczęć cylindryczna, w kształcie
małego, na ogół nie większego niż kciuk mężczyzny, walca z kamienia
półszlachetnego, przedstawiała różne sceny, które przez toczenie można było
przenieść na wilgotną glinę. Pierwotnie pieczęć cylindryczna służyła do ochrony
mienia. Wartościowy przedmiot wkładano do naczynia, które zawijano w
tl~aninę lub skórę i zawiązywano sznurem. Potem sznur paciygano warstwą gliny
i przetaczano po niej wzór pieczęci. W przekonaniu współczesnych tym
sposobem naczynie zostawało zabezpieczone dzięki magicznym właści~no--
ściom wyrytych na pieczęci scen religijnych, kultowych czy mitologicznych;
oczywiście uniemożliwiało to także wszelką próbę dobrania się da. naczynia bez
wiedzy właściciela, lecz prawdopodobnie był to wzgląd ci-rugorzędny. Pieczęć
cylindryczna przypuszczalnie powstała w samym Uruk9 gdyż pieczęci takich nie
znaleziono w żadnej innej osadzie l~ultury Urok przed okresem Dżamdat Nasr.
Jakkolwiek sceny wyryte na pieczęciach cylindrycznych z okresów Uruk V i IV
świadczą o istniejących wówczas wierzeniach religijnych, to jednak bynajmniej
niełatwo orzec, co te sceny rzcczyv~iście mają oznaczać. Często przedstawiają
one zwierzęta, a w niektórych wypadkach mamy z pewnością do czynienia z
symbolizmem religijnym; tak na przykład na jednej z pieczęci występują w jednej
i tej samej kompozycji heraldycznej dW a barany muflony, splecione węże i orzeł
z rozpostartymi skrzydłami; nie może tu więc chodzić o scenę wziętą z życia.
Najczęściej bodaj powtarza się scena przedstawiająca listowie drzewa z dwoma
zwierzętami, uniieszczonymi naprzeciw siebie, każde po jednej jego stronie.
Powszf_chnie przypuszcza się, że scena ta symbolizuje zapładniającą rolę boga
Dumuzi;
3 WielkośE i upadek E3abilonii

34 `Vuelkaść i upadek Babilonii
do którego odnoszą się także inne wspomniane wyżej symbole. Niekiedy
spotyka się także symbol bogini-matki. Inne pieczęcie tego okresu przedstawiają
sceny rytualne, odnoszące się bądź do ofiar składanych bogom z owoców,
jarzyn lub mięsa, bądź do jakichś czynności związanych z poświęconymi bogom
stadami i trzodami. '
Okres Dżamdat Nasr - jak często nazywane jest stadium odpowiadające
warstwom III i II w Warce - nastąpił bezpośrednio po tej fazie okresu Uruk, z
której pochodzą pierwsze znalezione teksty .pisane; większość uczonych traktuje
tę późniejszą fazę jako bezpośrednie przedłużenie fazy poprzedniej. Była to era
ekspansji. W południowej Mezopotamii (Babilonii) przejście od wspólnoty
wiejskiej do miasta dokonało się w najdalej na południe wysuniętym rejonie
(Sumerze) poczynając od okresu ubajdzkiego, o czym wyraźnie świadczą
odkrycia w Eridu, Ur i Uruk. W okresie Uruk rozwój ten szczególnie uwydatnił
się w Sumerze. Wydaje się jednak, że aż do okresu Uruk IV północną granicę
tego procesu rozwojowego stanowiło samo miasto Uruk (Erech): w środkowej i
północnej części Babilonii ludność (z nielicznymi wyjątkami) w dalszym ciągu
żyła w małych wspólnotach wiejsl~ich. W okresie Dżamdat Nasr sytuacja ta
uległa zmianie, być może w wyniku jakiegoś udoskonalenia techniki nawadniania.
W każdym razie odtąd miasta zaczęły rozwijać się także w środkowej i północnej
Babilonii; najdobitniejsze przykłady tego stanowią Nippur, Kisz i Esznunna (nad
rzeką Dijala). Świątynię typu Dżamdat Nasr odkryto nawet na talu dalekiej
północy, jak Tell Brak nad Chaburem; ponieważ jednak znaleziska w innych,
pochodzących z tych samych czasów osadach w północnej Mezopotamii nie
wykazują żadnych śladów ceramiki Dżamdat Nasr, więc prawdopodobnie ruiny
w Tell Brak pochodzą raczej z jakiejś przesiedlonej tam z południa kolonii aniżeli
z ekspansji kulturalnej w bardziej ogólnym znaczeniu tego słowa.
Liczne dowody wpływów kulturalnych Mezopotamii spotyka się w ov~ym
czasie w Egipcie. Znamienny jest fakt, że znaleziono tu pieczęcie cylindryczne
(wynalazek specyficznie mezopotamski), a także napotkano obce dla Egiptu,
lecz typowe dla kultury Dżamdat Nasr metody budownictwa z cegły. Motyv~~y
i przedmioty mezopotamskie pojawiają się w tyra czasie również w sztuce
Egiptu; dobitnym przykładem tego jest łódź typa mezopotamskiego, wyryta na
trzonku noża. Dochowało się też do naszych czasów kilka typowo egipskich
dzbanów, które mogłyby świadczyć o wpływie mezopotamskim, a zasadę
(chociaż nie technikę) pisma Egipcjanie na pewno zapożyczyli z Międzyrzecza.
Miejscem zetknięcia się w owym czasie Sumerów (zakładając, że to oni są ludem
reprezentowanym przez kulturę Dżamdat Nasr) i Egipcjan oczywiście mogłaby
być Syria. Hipoteza ta jednak budzi zastrzeżenia natury archeologicznej; główną,
przemawiającą przeciwko niej obiekcją jest to, że Syria w tym okresie nie
wykazuje wpły

Mezopotamia przed rokLem 2000 p.n.e. 35
wów ani egipskich, ani mezopotamskich, tak jak można by było ich oczekiwać,
gdyby ta teoria była słuszna. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że kupcy
egipscy i mezopotamscy spotykali się w owym czasie na wybrzeżach bądź to
Arabii Południowej, bądź Somalii, przypuszczalnie w trakcie poszukiwania
kadzideł do celów obrzędowych.
Ekspansja kulturalna w okresie Dżamdat Nasr objęła także rejony na wschód i na
północ od Mezopotamii. Zapisane tabliczki, zdradzające wpływy
mezopotamskie, występują w tym czasie w Suzie i Sialk w Iranie, a pieczęcie
cylindryczne znaleziono nawet w tak odległych miejscowościach jak Troja oraz
pewna osada (Tepe Hissar) w pobliżu południowo-wschodniego krańca Morza
Kaspijskiego.
W południowej Mezopotamii pieczęcie cylindryczne w okresie tym stają się
znacznie liczniejsze, a przedstawione na nich różne sceny dostarczają pełniejszej
informacji na temat kultu niż ta, którą dysponujemy odnośnie do poprzedniego
etapu; jednakże dokładna jej interpretacja jest jeszcze sporna. Główny przedmiot
sporu dotyczy pytania, w jakiej mierze za naczelne bóstwo uważać należy
Dumuzi, a raczej wcześniejszy prototyp tego boga płodności i pasterstwa.
Bogini Inana, żeńskie bóstwo plodności, a zarazem bogini-opiekunka miasta
Uruk, jest niewątpliwie wyobrażana na ówczesnych pieczęciach cylindrycznych
w formie nie antropomorficznej (jak przypuszczalnie przedstawiana była w
statuetkach bogini-matki z wcześniejszych okresów), lecz za pomocą symboli, o
których z epoki historycznej wiadomo, że łączono je z jej osobą.
Oprócz licznych pieczęci cylindrycznych z epoki Dżamdat Nasr istnieje pewna
ilość większych przedmiotów z wykonanymi w płaskorzeźbie scenami, dającymi
narn dodatkowy wgląd w religię tych zamierzchłych czasów. Szczególnie
ważnym w tym względzie przedmiotem jest waza alabastrowa z Uruk, przeszło
metrowej wysokości, ze scenami wyrzeźbionymi w czterech rzędach,
zmniejszających się od wierzchołka ku podstawie. Dwa dolne pasma
przedstawiają kłosy jęczmienia, palmy daktylowe, owce i barany9 a więc rośliny i
zwierzęta, od których zależny był człowiek osiadły i za których pośrednictwem
bóstwa płodności okazywały mu swoją przychylnośe. Następne pasmo
przedstawia ludzi - nagich, jak przystało wiernym w obliczu bóstwa -
znoszących bogom ofiary. Najwyisze i najszersze pasmo płaskorzeźby
przedstawia boginię lub reprezentującą ją kapłankę, okrytą szatą i z jakimś
osobliwym nakryciem głowy, stojącą przed symbolami, o których wiadomo z
późniejszych czasów, że przedstawiają boginię płodności Innin. Bogini lub jej
przedstawicielka (jeśli tak należy rozumieć tę postać) przyjmuje kosz owoców;
za nią znajdują się inne jeszcze dary. Całość owych czterech pasm
interpretowano jako odnoszącą się do "świętych zaślubin" w czasie święta
Nowego Roku, od których zależała płodność ziemi. Tak szczegółowe
objaśnienie owych scen może wprawdzie

36 Wielkość i upadek Babilonii
budzić zastrzeżenia, lecz niewątpliwie całość dotyczy kultu plodneści. To samo
odnosi się do sceny przedstawionej w płaskorzeźbie vJyrytej na kamiennym
korycie z okresu Dżamdat Nasr: tu chata jest na pewno chatą kultową,
poświęconą manie lub jej poprzedniczce, gdyż przedmioty wystające spoza obu
stron chaty oraz przedmiot znajdujący się na prawym skraju płaskorzeźby są
symbolami bogini płodności. Cała scena była zzpewne związana z kultem,
mającym zapewnić płodność stad.
O kulturze materialnej nie jesteśmy zbyt dobrze poinformowani, większość
bowiem wykopalisk odnoszÄ…cych siÄ™ do tego okresu prowadzono w rejonach
świątyń, wskutek czego nie natrafiono na wiele narzędzi lub przedmiotów
gospodarstwa domowego. Rozszerzył się wachlarz używanych metali, w okresie
tym obejmujący juz zkoto, srebro, ołów i miedź. Rzekomo znaleziono także
fragment narzędzia żelaznego, lecz co do tego brak dotąd bliższych informacji.
Jako bronią wówczas posługiwano się łuhiem, maczugą i dzidą; miedziane ostrze
włóczni z tego okresu znaleziono w Ur, a klingę miedzianego sztyletu - w Fara.
Wśród innych przedmiotów metalowych, pochodzących z tego okresu, znajdują
się - według opisu A. L. Perkinsa (The Com.parative Archeology of I;arL~~
!'Ylesopotamia, Chicago 1949, s. 148) - "dwie małe, miedziane łyżeczki o
długich rączkach (służące prawdopodobnie do celów kosmetycznych), przy
czym jedna z nich była s?trącona jak drut, oraz ciężki dwuzębny instrument
miedziany, osadzony na rączce drewnianej". Znaleziono także haczyki na ryby,
gwoździe, dłuta i różne bliżej nie zidentyfikowane narzędzia, wszystkie wykonane
z miedzi. Miedz stosowano tez do wyrobu naczyń, głównie płytkich miseczek.
W okresie tym używano już także materiałów tkanych, gdyż ślady ich znaleziono
na miedzianym talizmanie zwierzęcym.
Ta krótka relacja o okresach Uruk i Dżamdat Nasr (łącznie nazywanych również
okresem protoliterackim lub przeddynastycznym) dotyczy jedynie rozwoju
wydarzeń mających swój początek na południu kraju, w późnieśszym Sumerze i
części Akadu. Jest rzeczą niewątpliwą, że północ nie wniosła oryginalnego
wkładu do tego zadziwiającego postępu; dotarł on tam jedynie w wyniku
kolonizacji (jah to widocznie miało miejsce w Tell Brai:, jedynej osadzie
północnej, zdradzającej w tym okresie bliskie pokrewieństwo z południem) albo
stopniowego rozprzestrzeniania się zasięgu kulturowego. Pismo w okresie tym
nie pojawia się w żadnej osadzie na. północ od rzeki Dijala, brak tam też ceramiki
typu Dżamdat Nasr. Wydaje się dziwne, że kultura Dżamdat Nasr, choć w toku
swej ekspansji dotarła do Egiptu i Iranu, niemal nie tknęła pćłnocnej
Mezopotamii. Być może tłumaczy się to tym, że na północy istniała kwitnąca
(choć mniej zaawansowana), rywalizująca z nią kultura; istotnie w okresie tym
spotykamy tu charakterystycznÄ… ceramikÄ™, szeroko rozpowszechnionÄ… na
północy,

Mezopotamia przed rakiem 2000 p.n.e. 37
ci. To
a l~·a- ~ nigdzie natomiast (z dwoma ewentualnymi wyjÄ…tkami) nie
spotykanÄ… na
chatą połudnżu. Co więcej, wydaje się, źe na północy religia przybrała odmien-
wY- ną niż na południu postać, gdyż w osadach północnych obecność szeregu
u'y3m sanktuariów wskazuje na istnienie raczej całego panteonu bóstw niż -
a zz- jak przypuszczalnie w Uruk - jednej tylko pary boskiej.
Znamienny jest fakt, że jedna ze świątyń w Tepe Gawra (~wiątynia
ięk- ~aclzodnia z poziomu VIIIc), jedno z najważniejszych miejsc v~~ykopalisk
zono na północy, używana była później do celów świeckich jako magazyn. Wy-
i lub daje się, że jest to wypadek jedyny w swoim rodzaju w dziejach religiż
Ywa- mezc;potamskiej; mógłby on wskazywać, że Tepe Gawra przeszła z rąk
iedż, jednej grupy ludnościowej w ręce innej grupy, która - choć nie różniła
tego się c>d tamtej kulturą materialną - miała odmienną tradycję religijną
ę łu- i wT rezultacie dopuściła się później rozmyślnej profanacji budynku, zwią-
.iono zane~ge z pogardzanym kultem.
Ro okresie protoliterackim następuje okres znany jako wczcsnodyna-
esu, styczny, dzielony na podokresy I, II i III (z nich oznaczony cyfrÄ… T jest
Lo~~ najstarszy). Nazwą tą określa się czasy, w których w całej Babilonii kwitły
inne miasta-państwa. Rozpoczyna się on z końcem okresu Dżamdat Nasr, kiedy
ycz- pismo staje się dla nas czytelne, i obejmuje według różnych szacowań trzy
cvu- do sześciu stuleci (w ksiąźce niniejszej przyjmujemy, iż trwał on cztery
zio- ,>tulecia, mniej więcej od 2800 do 2400 p.n.e.), a kończy się wraz z powsta-
iKO- . nżem pierwszego imperium Sargona z Agade. W okresie wczesnodyna-
do stycznym na plan pierwszy wysunÄ…Å‚ siÄ™ lud zwany Sumerami; jego to za-
sługą było zorganizowanie miasta-państwa. Co do pochodzenia tego ludu,
ich jak i co do tego, w którym z okresów kulturowych poprzedzających okres
~.=~czesnodynastyczny pojawił się on po raz pierwszy, zdania uczonych są
ych bardzo podzielone. Na okres wczesnodynastyczny przypada rozkwit kultur
dy- Unik i Dżamdat Nasr, a ponieważ już w okresie Dżamdat I~Tasr dopatrzyć
pó- się można podstawowych cech gospodarczych i religijnych późniejszej cy-
nie wilizacji sumeryjskiej, więc niewielu tylko uczonych poważnie kwestio-
on ' nuje pogląd, że kultura Dżamdat Nasr nosiła charakter w przeważającej
ell mierze sumeryjski. Między kulturami Dżamdat Nasr i Urul~ istnieje tai
po- ~~ wyraźna ciągłość, że również taostatnia powszechnie (z niewieloma wy-
~;u j~!;kami) uważana jest za sumeryjską; spór dotyczy głównie okresu po-
na. przedniego, kiedy miejsce kultury ubajdzkiej zajęła kultura Uruk. Jak
aje już widzieliśmy, okres Uruk cechuje w wielu dziadzinach uderzający po-
rła ~ stęp w porównanżu z kulturą ubajdzką, niemniej jednak widoczna w nim
ż~ jest pewna ciągłość w takich dziedzinach jak archżte'ktura świątyń i być
n- maże także sam .kult. Toteż uczeni w zależności od tego, czy przyvdiązują
tu większą wagę do przełomu czy ciągłości kulturowej, bądź uważają, iż
y, w stadium Uruk sumeryjscy intruzi .przybyli do kraju kwitnącej już
przedtem kultury ubajdzkiej, bądź też traktują Uruk jako etap w rozwoju

38 Wdelkaść i upadek Babilonii
kultury ubajclzkiej, która w takim wypadku uważana jest za t~t~ór przuctków
historycznych Sumerów. Za pierwszą z tych teorii przemawia fakt, że szereg
najstarszych miast sumeryjskich, założonych jeszcze w okresie ubajdzkim, nosi
nazwy niesumeryjskie: na .przykład Lagasz (obecne Teilc).
Co do pierwotnej ojczyzny Sumerów istnieje wiele teorii, ale żadna z nich nie
wyjaśnia tej sprawy w sposób bezsporny. Trudność i niezrozumiałość ich
aglutynacyjnego jÄ™zyka doprowadziÅ‚y do tego, iż porówny«-ano go - w
większości wypadków w sposób zgoła nienaukowy - z paroma tuzinami innych
języków, poczynając od chińskiego i tybetańskiego, poprzez drawidyjski i
węgierski (ulubiony temat amatorów!) aż po jeszcze bardziej od niego odległe
języki kontynentu afrykańskiego, amerykańskich Indian i mieszkańców wysp
Oceanu Spokojnego. Nie pominięto także języka baskijskiego, a pewien
żydowski uczony o wielkiej erudycji, ale nie wolny od ludzkiej słabości
uprzedzeń rasowych, sprowadził nawet język Sumerów do poziomu volapuku
utrzymując, że nigdy nie istniał on jąko naturalny, żywy język, lecz był sztucznym
tworem semickich kapłanów w Babilonii. Jedno tylko jest pewne: język ten nie
jest spokrewniony ani z językami semickimi, ani indoeuropejskimi i pod
względem struktury jest aglutynacyjny, prawdopodobnie tonalny. Przy tym
obecnie uważa się powszechnie, że język nie ma istotnego związku z
pochodzeniem etnicznym, i żaden poważny uczony nie będzie dziś usiłował
rozwiązać problemu pochodzenia Sumerów wyłącznie na podstawie ich języka.
Pewnych wskazówek dostarcza antropologia fizyczna na podstawie szczątków
czaszek, jednak interpretacja tego dowodu jest wciąż jeszcze wysoce kontrower-
syjna.
Przy rozważaniu problemu pochodzenia Sumerów musi się nadal wychodzić z
założenia, że skądkolwiek by pierwotnie przybyli, z pewnością nie przybyli z
Sumeru. Założenie to wprawdzie podawano w wątpliwość, lecz wysuwane
zastrzeżenia nie były poparte żadnymi przekonywającymi argumentami. W
krainie Sumer w istocie nie było autochtonicznych mieszkańców. Chociaż
dawniejsza hipoteza, jakoby kraina ta wyloniła się z Zatoki Perskiej dopiero w
piątym tysiącleciu, obecnie uważana jest za fałszywą, to jednak bezsporny jest
poparty odkryciami archeologicznymi fakt, że w południowej Babilonii nie ma
śladów cywilizacji ludzkiej wcześniejszych niż okres Eridu, datowany mniej
więcej na rok 4500 p.n.e. lub na czasy nieco późniejsze.
Jeżeli idzie o kierunek, z którego przybyli Sumerowie, to i w tej kwestii
wysuwano bardzo różne teorie. Przekazana nam pośrednio przez Greków
starożytna tradycja mówi o człowieku-rybie Oannesie, który przypłynął do
Zatoki Perskiej przynoszÄ…c z sobÄ… dary cywilizacji. Zgadza siÄ™ to z wy-
obrażeniami Sumerów, tak jak je znamy z tekstów klinowych, bo wiem bóg
mądrości, Enki (takie imię nosił u Sumerów, Semici nazywali go Ea), byt

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 39
panem oceanów i wszelkich wód. Przy tym Enki był zarazem bóstwem
opiekuńczym Eridu, starożytnego miasta na brzegach jednej z lagun Zatoki
Perskiej, wspomnianego już wyżej jako jedno z najdawniej zamieszkanych osiedli
w półudniowej Babilonii, a według dokumentów sumeryjskich - pierwszego z
pięciu miast, jakie istniały przed potopem. Wszystkie te przekazy uv~~ażano za
wskazówkę, że pierwsi mieszkańcy Surreru przybyli od strony morza, z
południowego wschodu Zatoki Perskiej. Przy tym Dilmun, którego identyczność
z obecnym Bahrajnem jest dziś ogólnie akceptowana, odgrywało doniosłą rolę w
okresie powstawania p;crwszych zawiązków religii sumeryjskiej; utrzymywano,
że Dilmun stanowi sumeryjski ośrodek kultury, wcześniejszy nawet od Eridu.
Również i to wskazywałoby, że Sumerowie przybyli do Mezopotamii przE:z
Zatokę Ferską. Brak wprawdzie do tej pory archeologicznych dowodów na
poparcie tej teorii, lecz prowadzone nadal prace wykopaliskowe w Bahrajnie
powinny w końcu przynieść takie czy inne wyjaśnienie tej sprawy.
Według dominującego obecnie poglądu, opartego na danych, jakich dostarcza
główny nurt tradycji w starożytnej literaturze sumeryjskiej (zwłaszcza epickiej),
oraz na rozgałęzionych kontaktach kulturalnych między Sumerem i Iranem (w
szczególności Elamem) w późnym okresie prehistorycznym i
protohistorycznym, Sumerowie przybyli do południowej Babilonii ze wschodu
lub północnego wschodu. Również znaczenie ziguratu cv religii sumeryjskiej
uważano za dowód, że pierwotną ojczyzną Sumerów musiał być kraj górzysty;
argumentacja ta jednak jest dosyć wątpliwa, zigurat bowiem symbolizował "górę
kosmiczną" i nie łączył się z żadnym określonym rejonem, lecz z kosmologią
wyznawaną w różnych odmianach w całym świecie starożytnym od Egiptu aż po
Chiny.
Inni próbowali dopatrzyć się związku między pochodzeniem Sumerów a
wczesną kulturą doliny rzeki Indus albo południowego Beludżystanu, bądź też
obu nimi łącznie. Ludy kultury doliny rzeki Indus (Harappa), których pisma nie
udało się jeszcze odcyfrować, być może były spokrewnione z preindoaryjskimi
Drawidami, żyjącymi dziś w południowych Indiach; teoria pokrewieństwa
etnicznego między Sumerami a ludami Harappa jest szczególnie atrakcyjna dla
tych, którzy dopatrują się pokrewieństwa językowego między Sumerami i ludami
drawidyjskimi. Spotykamy bezsporne dowody - w postaci motywów
artystycznych i przedmiotów materialnych, charakterystycznych dla jednej z tych
kultur, a znajdowanych także w wykopaliskach drugiej - istniejących w trzecim
tysiącleciu stosunków handlowych między Sumerami a ludami doliny rzeki Indus
lub Beludżystanu. Co więcej, w Ur i w Suzie znaleziono wyobrażenia scen
obrzędc;v~ych z widniejącymi na nich indyjskimi garbatymi bykami; nasuwa to
wnioselt, że w południowej Mezopotamii i w Iranie rzeczywiście istniały enklawy
indyjskich kupców, zdanych na szukanie pociechy w·_^ wÅ‚asnej religii.

qQ V4',iellcość i upadek Babilonii
Z tych znalezisk pochodzÄ…cych z trzeciego tysiÄ…clecia wyprowadzono teoriÄ™ o
pokrewieństwie między Sumerami a Drawidami, datującym się z okresu Uruk i
w~'biegającym poza stosunki handlowe i kulturalne aż do związków etnicznych i
językowych; jest to pogląd atrakcyjny, któremu na razie brak tylko jednego -
dowodów.
Usiłowano również połączyć wszystkie tradycyjne przekazy i cały arche-
C,lOglC.~.lly materiał dowodowy w jedną teorię, według której Sumerowie
przybyli ze v~schodu w dwóch falach: jedna miała nadciągnąć drogą morska
przez ZatokÄ™ PerskÄ…, druga zaÅ› drogÄ… lÄ…dowÄ… przez Iran, gdy tymczasem inna
jeszcze grupa tego samE:go ludu powędrowała d.o doliny rzeki Indus.
Jalrkolv,~iek nie można z cała, pewnością twierdzić, że tego rodzaju ruchy
etniczne były niemożliwe, to jednak nie ma dotychczas żadnyeh dowodów, iż
rziały cne rzeczywiście miejsce. Wczesne kontalay z Indiami, jak równżeż z
Ebiptem, dają się dostatecznie wytłumacz~Tć wzajemnymi stosunkarni
handlowymi i bynajmniej nie musiały być uwmunkowane ruchami migracyjnymi
na wiell'ą skalę; przy tym nie można tv~ierdzić, że wspólne pochodzenie czy
choćby tylko bliskie pokrewieństwo Drawidów i Sur:~erów zostaio niezbicie
udos~.~odnione. Chwilowo można 'aez obawy popełnienia błędu wysnue: co
najwyżej wniosek, że Sumerowie przybyli z jakichś ;tron położonych na mschód
oci Babilonii.
Okres wczesnof?yrastyczny - pomimo stosunkowo skąpej jeszcze i czę~tokroć
rozmaicie interpretowanej dokumentacji - można uznać za okres, w l~tórym
dokonało się przejście od prehistorii do historii. W okresie tym pojawiają się
sumeryjskie miasta-państwa, wykształcają coraz wyraźnie-j swą
cham?~terystyczną formę, osiągają pełnię rozv~'oju i w końcu zaczynają
stopniowo chylić się ku upadkowi; odtąd przekazy pisane odnoszą się już nie
tylko do poszczególnych miast-państw, lecz takża do postaci historycznych. Co
do relatywnej wartości różnych rodzajów materiału dowodewego utrzymuje się
duża rozbieżność zdań. Najbardziej godne zaufania są dowody archeologiczne,
niekiedy jednak nastręczają one trudności int:erpretacyjne, a przy tym często
brak ich zupełnie właśnie w odniesieniu do najbardziej zawiłych zagadnień.
Oparta na tradycji sumeryjskiej tak cwana sumeryjska. lista królów, pochodząca
w obecnej formie z początków drugiego tysiąclecia, lecz zawierająca także
materiały dav~niejsze, wylicza systematycznie wszystkie dynastie panujące w
Sumerze w trzecim tysiącleciu, chociaż kompilator opierał się na błędnym
mniemaniu, że każda dynastia panowała nad całym Sumerem i Akadem i że
av~sze dochodziła do władzy lub tracił2 ją na skutek zwycięstwa lub klęski
wojskowej. Również tv niektórych innych sumeryjskich przekazach literackich
znajdujemy rcminiscencje, co prawda wątpliwej wartości, odnoszące się do
historii i postsamodzielne źródło, są tradycje przekazane w literaturze greckiej przez pocho

teorie kresu
brak
arche-. 'rowie
Indus. ruchy ~odów,
rów~mlza_
Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 41
dzące z trzeciego stulecia przed naszą erą dzieło babilorLskiego kapłana
Berossosa.
Sumerowie zachowali tradycję potopu, podobnie jak Hebrajczycy (którzy
opowieść tę zapożyczyli z Babilonii) i. Sumeryjska lista królów wylżcza pięć
miast istniejÄ…cych przed potopem: Eridu, Badtibira, L.arak, Sippar i Szurupak.
Eridu, jak widzieliśmy, niewątpliwie było miastem bardzo surym, a Szurupak
pravJdopodobnie pochodzi aż z okresu ubajdzkiego. Sippar było widownią ni.e
tyle wykopalisk archeologicznych, ile poloiva~nia na tabliczki, tak że o jego
najwcześniejszych warstwach nic definitywnie nie iaiadomo. Miasta barak jeszcze
nie zidentyfikowano, a Badtibira, prawdopodobnie obecne Tell Madina, dotÄ…d
nie zostało odkopane. Dotyc<,ący tych miast fragment sumeryjskiej listy królów
rozpoczyna siÄ™, jak nastcipuje:
chana Gdy królestwo zostało zesłane z niebios, królestwo p~lo w Eridu. W
Erid;~ ·spólne Alulim zosta: królem i panowaÅ‚ 28 800 lat.. Alalgar panowal 36
000 lat. Dwaj Sur:~e- krcilowie panowali 64 800 Iat. T oraz porzucÄ™ sprawÄ™
Esidu; jeho królestwo zopeźri~- ' stało przeniesione do Eadtibira...
elacja ciągnie sil dal::j w tej samej stereotypowej formie. Jednym z krQlów
Badtibiry był "Dumuzi, pasterz", który panował 36 000 Iat. Związek między tym
władcą a bogiem płodności i pasterstwa o tym samym imieniu pozostaje
za.aadką: pewne jest jedynie, że bogu plodności i pasterstwa oddawano eześć na
długo przedtem, nim jako g'lówne imię nadano mu imię Dumuzi. I'o zakończeniu
relacji o piciu przedpotopowych miastach, sumeryjska Lista królów reasumuje:
PiFĆ było tych miast. C7śmtiu .kre~Iów panowało przez 24:1 200 lat. Ale
potor3 ztnicltl w-szystlco.
1 Czc~sto povrtarzane twie;~dzenie, jakoby sir Leonard 4Voolłey znalazł w Ur
dowody biblijnego potopu, wybiega daleko .poza ustalone fakty. C,dył>y
warstwa mułu, odkryta przez Woolleya, stanowiła pozostałość powodzi o
rozmiarach wspomnianycf ·,u Liblii, to podobna warstwa muÅ‚u silÄ… rzeczy
musialaby na odpowiedniej głębokośri znajdowaó sil w l~aż:dym nieście
sumeryjskim. Tak jednak nie jest; nawet w osiedlach położonych bar dzo bliska
Ur nie natrafiono na odpowiednim poziomie na v:~arstwÄ™ powodziowÄ….
Zupelnie niezależnie od tej najważniejszej obiekcji, interpretacja Woolleya nie jest
bynajmniej jedynym możliwym objaśnieniem faktów. Euf:at często zmieniał swój
l~leg, a odnalez5ona przez Woclleya warstwa mułu róuTnie dobrze mogła byk
pochodzącym z jakiegoś okresu osadem koryta samej rzeki. Ponadto, chociaż
wspomniana warstwa z pevswnością składa sil z detrytu niegdyś naniesionego
przez rzekę. konkretne twierdzenie Woolleya, jakoby w' jej obecnym układzae
naniesiona została przez wodę, nie wydaje się udovaodnione: równie dobrze
może tu chodzić po prostu o jakąś dawny wydmę piaszczystfł. Pewne jest tylko,
że jeśli warstwa ta rzeczywiście nan;esicna zostala przez powódź, była to w
l~ażdym razie 'powódź czysto lokalna.

92 Wiielkość i upadek Babilonii
~'V tym miejscu należy zaznaczyć, że najstarsza część tej trądycji, to jest część
dotycząca Eridu, odnosi się prawdopodobnie do czasów znacznie dawniejszych
od okresu wczesnodynastycznego, tak jak go wyżej zdefinio`valiśmy. Wskazują
na to nieodparte dowody archeologiczne, które świadczą, że Eridu nie było w
jakiejś poważnej mierze zasiedlone po okresie Uruk, a po okresie ubajdzkim stan
jego zasiedlenia był zupełnie nieznaczny.
Dwie pierwsze dynastie po potopie, kiedy po raz wtóry "królestwo zstąpiło z
niebios", to - według sumeryjskiej listy królów - dynastie w Kisz, na północy
Babilonii, i w Uruk na południu. Domniemanie, iż główny ośrodek kulturalny na
południu przesunął się z najbardziej starożytnego miasta Eridu do Uruk,
potwierdzają dowody archeologiczne, Eridu bowiem praktycznie zostało
porzucone na długo przed okresem wczesnodynastycznym, prawdopodobnie
wskutek zasolenia gleby w rezultacie wadliwej techniki nawadniania. Przeniesienie
południowego centrum kulturowego z Eridu do Uruk znajduje także odbicie w
starożytnej legendzie. Według tej legendy Ivana, bogini miasta Uruk, udała się do
Abzu, świątyni jej ojca Enki w Eridu, gdzie ten godnie ją podejmował. Napiwszy
się do woli, zgodnie z sumery jskim obyczajem, własnego doskonałego wina,
Enki w przystępie szczodrobliwości obsypał Inanę ponad setką darów, wśród
których znajdowały się wszystkie podstawowe elementy sumeryjskiej cywilizacji,
w tym takie jak monarchia, sprawiedliwość, prawda, kłamstwo, prostytucja
sakralna, muzyka, szereg rzemiosł, mądrość i rozum. Ivana załadowała te skarby
do łodzi i zdołała je bezpiecznie dowieźć do Uruk, mimo że Enki, gdy
wywietrzały zeń skutki pijaństwa, żałując okazanej hojności usiłował odzyskać
swoje dary.
Dane archeologiczne świadczą, że Uruk posiadało duże znaczenie już w okresie
protoliterackim, lecz informują nas o tym jedynie w ogólnych zarysach. Gdy
dochodzimy do okresu wczesnodynastycznego, szczęśliwy przypadek pozwala
nam odtworzyć przynajmniej w przybliżeniu obraz rzeczywistych wydarzeń w
Uruk, a w pewnym stopniu także w innych miastach Międzyrzecza.
Zawdzięczamy to okoliczności, że w Uruk narodziła się szkoła pisarzy
epicznych, których poematy, znane nam w odpisach pochodzących z
początków drugiego tysiąclecia, przekazują w stylu nie tak suchym jak
sumeryjska lista królów wczesne tradycje tego miasta i jego władców. Eposy te
odnoszÄ… siÄ™ do okresu wczesnodynastycznego II lub poczÄ…tkóv~· okresu
wczesnodynastycznego III.
Inne źródło literackie opowiada, co prawda w sposób bardziej mglisty, 0 okresie
jeszcze wcześniejszym. 5ą to legendy i opowieści o postępowaniu i bohaterskich
czynach bogów; powszechnie uważa się, że odzwierciedlają one stosunki
socjalne czasów, kiedy w społeczeństwie sumeryjskim wykrystalizowała się
forma miasta-państwa, a więc - wyrażając to w kate

Ndezopotamia przed rokiem 200D p.n.e. 43
goriach archeologicznych - okresu wczesnodynastycznego I lub nawet okresu
Dżamdat Nasr (późniejszego okresu protoliterackiego).
Th. Jacobsen z Chicago w dwóch wnikliwych studiach, na podstawie tych
legend i eposów w połączeniu z dowodami archeologicznymi, nakreślił obraz
rozwoju struktury politycznej i społecznej w Sumerze w okresie
wczesnodynastycznym. W nauce o społeczeństwie starożytnym zwykła się
(niestety), podobnie jak we wszystkim, hołdować przemijającej modzie. Toteż
poglądy Jacobsena na wczesnodynastyczne społeczeństwo sumeryjskie, które
przez dwa dziesięciolecia panowały niemal przez nikogo nie kwestionowane, dziś
uważane są za bezpodstawne, chociaż (z wyjątkiem kżlku wnikliwych uwag
krytycznych A. Falkensteina, które mogą wymagać pewnego zmodyfikowania
oryginalnych tez Jacobsena) nikt dotąd nie obalił jego argumentów jako całości i
nie przedstawił godnego uwagi nowego materiału dowodowego. Dlatego teź w
pracy niniejszej i-dziemy za ogólnym wątkiem rozumowania Jacobsena.
Zgodnie z jego argumentacją, w najwcześniejszym społeczeństwie sumeryjskim
najwyższe prawa suwerenne spoczywały w rękach ogólnego zgromadzenia
wszystkich obywateli, obejmującego prawdopodobnie zarówno mężczyzn, jak i
kobiety; zbierało się ono w razie jakiegoś nagłego niebezpieczeństwa, aby
postanowić, jakie środki należy przedsięwziąć. Każdy obywatel miał prawo
zabrać głos, ale opinia niektórych spośród nich, zwłaszcza starszych mężczyzn,
miała naturalnie większy ciężar gatunkowy. Dyskusja trwała aż do osiągnięcia
praktycznej jednomyślności: nie było mowy o żadnym głosowaniu w celu
stwierdzenia większości. Ostateczną decyzję oficjalnie ogłaszała mała grupka
ludzi, zwanych "prawodawcami". (Antropolog K. C. Rosser badajÄ…c strukturÄ™
społeczną jednej z wiosek w Himalajach spotkał się tam z metodą podejmowania
decyzji niemal identyczną z tą, jaka według Jacobsena stosowana była w najdaw-
niejszych wspólnotach sumeryjskich.)
Do decyzji, które Zgromadzenie musiało co pewien czas podejmować; należał
wybór naczelnika nazywającego się po sumeryjsku en (później słowo to
przybrało znaczenie "pan"). W okresie wczesnodynastycznym osoba ta była
przede wszystkim przedstawicielem duchowieństwa, uważany m za małżonka
bóstwa (męskiego lub żeńskiego, zależnie od tego, czy bóstwem opiekuńczym
miasta była bogini, czy bóg), i mieszkała w połączo~~yrn ze świątynią sakralnym
pomieszczeniu zwanym egipar (po akadyjsku ~żparu). To mlaśnie en pierwotnie
odgrywał najważniejszą rolę w uroczysto~ciuch "świętych zaślubin", od których
zależała żyzność ziem danego miasta-państwa. W takich miastach, jak na
przykład Uruk, gdzie en był m.Fa;ci:~, zną, jego uboczne funkcje
administracyjne związane z posiadło~ciami świątyni nadawały mu duźe znaczenie
polityczne, a w pewnej fazie rozwoju miasta-państwa stał się on praktycznie
władcą; en Gilgamesz NLezopotamia przed nokiem 2000 p.n.e. 43
goriach archeologicznych - okresu wczesnodynastycznego I lub nawet okresu
Dżamdat Nasr (późniejszego okresu protoliterackiego).
Th. Jacobsen z Chicago w dwóch wnikliwych studiach, na podstawie tych
legend i eposów w połączeniu z dowodami archeologicznymi, nakreślił obraz
rozwoju struktury politycznej i społecznej w Sumerze w okresże
wczesnodynastycznym. W nauce o społeczeństwie starożytnym zwykło się
(niestety), podobnie jak we wszystkim, hołdować przemijającej modzie. Toteż
poglądy Jacobsena na wczesnodynastyczne społeczeństwo sumeryjskie, które
przez dwa dziesięciolecia panowały niemal przez nikogo nie kwestionowane, dziś
uważane są za bezpodstawne, chociaż (z wyjątkiem kilku wnikliwych uwag
krytycznych A. Falkensteina, które mogą wymagać pewnego zmodyfikowania
oryginalnych tez Jacobsena) nikt dotąd nie obalił jego argumentów jako całości i
nie przedstawił godnego uwagi nowego materiału dowodowego. Dlatego też w
pracy niniejszej i-dziemy za ogólnym wątkiem rozumowania Jacobsena.
Zgodnie z jego argumentacją, w najwcześniejszym społeczeństwie sumeryjskim
najwyższe prawa suwerenne spoczywały w rękach ogólnego zgromadzenia
wszystkich obywateli, obejmującego prawdopodobnie zarówno mężczyzn, jak i
kobiety; zbierało się ono w razie jakiegoś nagłego niebezpieczeństwa, aby
postanowić, jakie środki należy przedsięwziąć. Każdy obywatel miał prawo
zabrać głos, ale opinia niektórych spośród nich, zwłaszcza starszych mężczyzn,
miała naturalnie większy ciężar gatunkowy. Dyskusja trwała aż do osiągnięcia
praktycznej jednomyślności: nie było mowy o żadnym głosowaniu w celu
stwierdzenia większości. Ostateczną decyzję oficjalnie ogłaszała mała grupka
ludzi, zwanych "prawodawcami". (Antropolog K. C. Rosser badajÄ…c strukturÄ™
społeczną jednej z wiosek w Iiimalajacll spotkał się tam z metodą podejmowania
decyzji niemal identyczną z tą, jaka według Jacobsena stosowana była w najdaw-
niejszych wspólnotach sumeryjskich.)
Do decyzji, które Zgromadzenie musiało co pewien czas podejmować; należał
wybór naczelnika nazywającego się po sumeryjsku en (później słowo to
przybrało znaczenie "pan"). W okresie wczesnodynastycznym osoba ta była
przede wszystkim przedstawicielem duchowieństwa, uważanym za małżonka
bóstwa (męskiego lub żeńskiego, zależnie od tego, czy bóstwem opiekuńczym
miasta była bogini, czy bóg), i mieszkała w połączonym ze świątynią sakralnym
pomieszczeniu zwanym egipar (po akadyjsku ~iparu). To z~rlaśnie en pierwotnie
odgrywax najważniejszą rolę w uroczyStU:iCluch "świętych zaślubin", od
których zależała żyzność ziem danego miasta-palistwa. W takich miastach, jak na
przykład Uruk, gdzie en byl l~l:y:ca:~zną, jego uboczne funkcje administracyjne
związane z posiadło5cianli świątyni nadawały mu duże znaczenie polityczne, a w
pewnej fazie rozwoju miasta-państwa stał się on praktycznie władcą; en
Gilgamesz

44 Wielkość i upadek Babilonii
jest tego przykładem. Już bardzo wcześnie doszło do pewnego podziału między
kapłańskimi i świeckimi funkcjami ena i już w połowie okresu
wczesnodynastycznego jego rezydencją stał się specjalny pałac, gdzie niebawem
otoczył się on licznym dworem, w którego skład wchodzili pisa rze, kucharze,
służący, rzemieślnicy, muzycy i wszelkiego rodzaju urzędnicy dworscy. Pod
koniec okresu wczesnodynastycznego faktycznym v~Å‚adcÄ…, jak wynika z
tekstów z Lagasz, nie >aył już en, lecz naczelnil~, pierwotnie zawiadujący
działalnością rolniczą, który nosił tytuł ensi. Obowiązki kultowe zostały
przekazane specjalnemu kapłanowi lub kapłance.
W wypadku aąaku z zewnątrz Zgromadzenie musiało wybrać doivód.cę
wojskowego lub króla (po sumeryjsku l~gal, co dosłownie znaczy "wielki
człowiek" lub "wielki gospodarz"); jego rEZydencją nie była świątynia, a
piastowany przezeń urząd początkowo nosił charakter świecki. Pierwotnie ani
urząd ena, ani lugala nie były c,~ziedziczne ani stałe; przynajmniej godność lugala
nadawana była jedynie na czas trwania stanu zagr ożenia.
Jacobsen jest zdania, że ten typ ustroju, który nazywa on "demokracji
prymitywną", rozciągnął się w końcu z miasta-par5stwa na cały kraj Sumerów,
odkąd można go uważać za jednostl~ę polityczną. Główny swój argument opiera
Jacobsen na szczególnej pozycji, jaką w czasach późniejszych zajmowało
Nippur, miasto boga Fnlila. Musiało ono już w jakimś bardzo wczesnym okresie
kultury sumeryjskiej posiadać szczególne znaczenie, gdyż w całej historii
Sumerów królowie różnych miast-państw wywodzili swe prawo do władzy
przede wszystkim z uznania go przez Fnlila z Nippur, a nie przez boga ich
własnego miasta. Prawdopodobnie też sumeryjskie słowo "Nippur" pierwotnie
miało znaczenie "Sumer". Farty te można by z łatwością wytłumaczyć, jeśli
Nippur w jakimś wcześniejszym okresie sprawowało hegemonię nad całym
Sumerem, nie ma na to jednak żadnych dowodów ani w tradycji literackiej, ani w
odkryciach archeologicznych. Dlatego też wysuwano przypuszczenie, że Nippur
szczególny swój status zawdzięczało temu, iż w jakimś bardzo wczesnym
okresie było owym świętym miejscem, w którym notable wszystkich miast
sumeryjskich zbierali się w momencie niebezpieczeństtva, aby wybrać dowódcę
na wypadek wojny. Takie stadium rozwoju oz°ganizacji politycznej znane jest
dobrze z kilku innych kultur. W SL~merze niechybnie przypada ono na czasy,
kiedy Nippur rozwinęło się już w wielkie miasto, to zaś nastąpiło w~ okresie
Dżamdat Nasr, a na pewno nie później niż w okresie wczesnodynastycznym II,
kiedy - jak można wnosić z szeroko rozpowszechnionego ·~rówczas zwyczaju
wznoszenia obronnych murów miejskich - miasta sumeryjskie znajdowały się w
stanie potencjalnej wzajemnej wrogości albo co najmniej każde z nich z osobna
przygotowywało się do obrony przed ~rieprzyjaciel.em z zewnątrz.
Domniemywane utworzenie Ligi Nippursl~.i~-j

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 45
było, zdaniem Jacobsena, spowodowane naporem semickich najeźdźcóv~,
razu którzy na skutek wspólnie podjętej akcji obronnej miast zostali zepchnięci
resu ku słabiej bronionej północy. Na poparcie tej hipotezy istnieją liczne do-
nie- wody świadczące o trwającym od okresu wczesnodynastycznego II osie-
isa- cllaniu się w rejonie Dijali cudów akadyjskich (semickich); ta fala Semitów
rzc~- mogła w Babilonii pojawić się po raz pierwszy w okresie wczesnodyna-
yn1 stycznyn I.
nilu, ' Jacobsen wskazuje, że en lub lugal po dokonanym wyborze
usiłował
bo- nadane mu tymczasowo stanowisko zachować na stałe nawet i wtedy, gdy
ce. ; stan zagrożenia już minął, i że pojawiła się tendencja, by funkcje ena
i lu-
dcę ' gala powierzać jednej i tej samej osobie. Ta tendencja do
ugruntowania
lki stałej monarchii znajduje odzwierciedlenie w legendzie o wojowniczym
ia, bogu Ninurcie. Opowiada ona, że Ninurta utrzymywał stały kontyngent
er- ' wojsk, z którym odbywał wyprawy poza granice państwa, a w
samym
aj- swym państwie podjął zadanie naprawienia wyrządzonych krzywd. Nie
z~t- znosił sprzeciwu, a gdy - tak opowiada legenda - rośliny zebrały się, by
obrać sobie własnego króla, Ninurta w stoczonej bitwie pokonał potencjal-
cj? nogo rywala i zlikwidował opozycję.
u- Pomimo to lugal lub en, nawet gdy dopiął już tego, że urząd swój spra-
ój wował na stałe, nie był bynajmniej władcą absolutnym. Tak na przykład
ej- Gilgamesz, potężny, na wpół legendarny en Uruk, chcąc wydać wojnę kró-
lowi Agga z Kisz, uprzednio naradził się ze starszyzną, wyraźnie nazywaną
a- "doradcami" i złożoną prawdopodobnie z przywódców grup rodowych. Gdy
y- zaś starszyzna mu się sprzeciwiła, Gilgamesz musiał wpierw zwołać po-
la wszechne zgromadzenie wszystkich obywateli (mężczyzn - kobiety wtedy
u- nie brały już w nim udziału) i dopiero po uzyskaniu ich zgody mógł podjąć
te zamierzone kroki.
m Etap ów, w którym en jest władcą stałym, ale nie absolutnym, odnieść
1· można do okresu wczesnodynastycznego II lub do poczÄ…tków okresu wcze-
snodynastycznego III, z któryoh to czasów pochodzą wszystkie eposy su-
y meryjskie. Podczas gdy legendy opowiadają głównie o bogach, eposy zaj-
o mują się bohaterami - ludźmi lub półbogami, takimi jak na przykład
j- Enmerkar lub Gilgamesz. Jedna z tych opowieści zawiera relację, co
a prawda miejscami prawie niezrozumiałą, o istniejących w tym wczesnym
t okresie stosunkach handlowych między Uruk i pewnym miastem w gó-
a rach Luristanu (Iran zachodni). Enmerkar, en Uruk, zapragnął wybudować
o i przyozdobić kamieniem lapis-lazuli świątynię poświęconą jego patronce,
bogini manie; była ona równocześnie jego cioteczną babką, a bliskie po-
o kr ewieństwo między bohaterem i w celką boginią pozwala przypuszczać, że
opowieść ta pochodzi z początków okresu eposów. Aby urzeczywistnić swój
zbożny zamiar, Enmerkar zwrócił się do władcy Aratty, położonej dalej
na wschód, "za siedmioma górami", prosząc go o przysłanie mu lapis-lazuli

46 Wiielkość i upadek Babilonii
i drewna, sam zaś wysłał do niego karawanę osłów objuczonych jęczmieniem,
który tak obficie rodzi gleba Sumeru; pojawienie się sznura objuczonych osłów,
wijącego się wśród gór, opowieść ta obrazowo przyrównuje do pochodu
mrówek, wymaszerowujących ze swych mrowisk. En Aratty również uważał
boginiÄ™ InanÄ™ za swojÄ… patronkÄ™; poemat ten zatem odzwierciedla tradycjÄ™
wspólnej struktury religijnej i gospodarczej całego rejonu sięgającego od Eufratu
aż po góry Iranu. Wspólnotę tę potwierdzają archeologiczne zabytki ówczesnej
kultury materialnej tego obszaru. Za znamienny uważać można fakt, że w
powstałym potem sporze między Enmerkarem a enem Aratty nie brano, zdaje
się, pod uwagę możliwości ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy w drodze
regularnej wojny. To także pozostaje w zgodzie z danymi archeologicznymi,
gdyż dopiero w okresie wczesnodynastycznym II umacnianie miast stało się
powszechnym, uwarunkowanym wojnami międzypaństwowymi zwyczajem. Inny
epos przypisuje ten rozwój trzeciemu następcy Enmerkara, Gilgameszowi, który
wzniósł wielki mur zewnętrzny w Uruk. Wprawdzie terytorium miasta Uruk
zostało (wedle eposów) podbite przez semickich koczowników jeszcze za
rządów Enmerkara, lecz dopiero za czasów Gilgamesza doszło po raz pierwszy
do wojny oblężniczej między poszczególnymi miastami; jak się dowiadujemy z
innego eposu, pierwszy konkretny wypadek tego rodzaju wydarzył się, gdy na
otoczone murami miasto Gilgamesza napadł Agga, król Kisz.
Właśnie Kisz - jak wynika z sumeryjskiej listy królów - było po potopie siedzibą
pierwszej dynastii w północnej Babilonii. Miasto to zostało odkopane aż do
dziewiczej gleby, a jeśli nie liczyć kilku neolitycznych szczątków, których nie
udało się powiązać z żadną z wczesnych ku1_tur Mezopotamii, najwcześniejsze
stadium jego zasiedlenia przypada na okres Dżamdat Nasr. Stare osiedle
neolityczne zostało w tym okresie ponownie zasiedlone, przypuszczalnie w
trakcie ekspansji Sumerów, poprzedzonej postępem technologicznym w okresie
Uruk; warto tu zwrócić uwagę, że substrat kulturowy w Kisz nie był czysto
sumeryjski. Nawet niektórzy spośród najstarszych władców dynastii Kisz nosili
imiona semickie, w sztuce zaś i w architekturze miasta występują cechy
charakterystyczne, wskazujÄ…ce na tradycjÄ™ odmiennÄ… od tradycji miast
południowych. Fakty te dają się wytłumaczyć, jeżeli się przyjmie, że pod koniec
okresu Dżamdat Nasr fala Semitów przeniknęła tu z Arabii lub Syrii obierając
sobie za główne ośrodki Kisz i Mari (miasto nad środkowym Eufratem, co do
którego istnieją analogiczne dowody archeologiczne). Literatura epicka istotnie
wspomina o takich semickich najeźdźcach, podając, iż w pewnym momencie
Enmerkar, en Uruk, znajdował się poci silnym naciskiem Martu (sumeryjskie
określenie wczesnej grupy Semitów z zachodu), którzy wtargnęli do kraju.
Jednakże ci semiccy najeźdźcy, wchodząc w kontakt

Mezapatamia przed rokiem 2000 p.n.e. 47
z cywilizacyjnie wyżej stojącymi mieszkańcami tej ziemi, szybko ulegli
"sumeryzacji" i większość późniejszych władców Kisz nosi imiona sumeryjskie.
Okres asymilacji, a być może także pogarda, jaką nawykli już do kulturalnych
form życia sumeryjscy mieszkańcy miast odczuwali dla barbarzyńskich
koczowników wdzierających się do kraju i mających odziedziczyć ich kulturę,
znajduje odzwierciedlenie w pewnej sumeryjskiej legendzie. Opowiada ona o
tym, jak bóg Martu, noszący imię, pod którym znani byli semiccy koczownicy,
prosi o rękę Dziewicy z Kazallu (północnego miasta sumeryjskiego). Jedna z
krewnych Dziewicy ostrzega ją, że Martu "jada surowe mięso, przez całe życie
nie ma stałego domu, a po śmierci leży nie pogrzebany". Jednakże Dziewica nie
daje się odwieść od swego zamiaru, tak że dochodzi do zaślubin, symbolizuj
ących stopienie się w jedno dwóch ras.
W okresie wczesnodynastycznym miasto Kisz było bez wątpienia naj-
ważniejszym ośrodkiem północnej Babilonii i nazwę jego nawet później, gdy
przestało już być stolicą niezależnej dynastii, włączano do tytułu każdego
władcy, który rościł sobie prawo do panowania nad całą Babilonią. Jacobsen
wysuwa interesujący pogląd, że Agga, król Kisz, był już w stanie sprawować w
jakiejś formie zwierzchnictwo nad położonymi dalej na południe miastami-
państwami i że w wojnie między Aggą i Gilgameszem ten ostatni w gruncie
rzeczy występował jako zbuntowany wasal. Wobec wzrostu władzy królewskiej
można było oczekiwać próby stworzenia jednostki politycznej większej niż
miasto-państwo. Król, zdaniem jego, ustanowił w różnych swych miastach
dwory królewskie, przy czym ich urzędnicy podlegali tylko królowi, a nie miastu,
w którym służyli. Na poparcie teorii o takim przebiegu wydarzeń istnieją pewne
dowody w ówczesnych dokumentach gospodarczych, które od początków
okresu wczesnodynastycznego III (prawdopodobnie wtedy to albo na krótko
przedtem, w okresie wczesnodynastycznym II, żyli Agga i Gilgamesz) stają się
dla nas w pev~nym stopniu zrozumiałe i dzięki zawartym w nich konkretnym
danym umożliwiają ustalenie pewnych szczegółów ówczesnego życia.
W wielu miejscach wykopalisk znaleziono starożytne tabliczki, które
wymieniarr~y tu w następującym, przybliżonym porządku chronologicznym, od
najstarszych do najpóźniejszych:
I. warstwa IVa w Erech (okres Uruk IVa; wyraźnie wspUłczesna im jest tylko
jedna tabliczka z wapienia, pokryta piktogramami, znaleziona w Kisz);
II. warstwy III i II w Erech; tabliczki z osad 'Dżs,mdat Nasr i Tell Ukajr (okres
Dżamdat Nasr);
III. tabliczki z Ur (okres wczesnodynastyczny I);
IV. warstwa I w Erech; tabliczki z Fara (poczÄ…tek okresu wczesnody-
nastycznego III).

4W%aelko~ść i upadek Babilonii
Wątpliwości co do języka tych napisów możliwe są jedynie w odnies_.eniu do
tabliczek Uruk IVa, lecz nawet i tu pismo obrazkowe pozwala w pewnych
wypadkach z dużym prawdopodobieństwem odgadnąć żch treść.
Najwcześniejsze pismo, co do którego można udowodnić, iż jest pismem
sumeryjskim, pochodzi z okresu Dżamdat Nasr i stanowi kilkakrotnie
powtarzający się zespół trzech znaków, które będziemy tu oznaczać jako X-Y-Z.
Dwa znaki X-Y można rozpoznać, gdyż są w istocie identyczne z formami
znajdowanymi w języku sumeryjskim w późniejszych wie!~ach tego samego
tysiÄ…clecia i oznaczajÄ… imiÄ™ boga, "Pana Frzestworzy", czytane po sumeryjsku
jako EN.LIL. Identyczność ta wszakże sama przez się nie stanowi dowodu, że
znaki X=Y należy uważać za sumeryjsl~ie, gdyf: EN.LIL równie dobrze mogło
być w jednym z wcześniejszych języków dosłownym tłumaczeniem zdania
oznaczonego tymi samymi znakami. Znak Z wyraźnie przedstawiony jest w
postaci narysowanej strzały; ponieważ jednak w mało którym kontekście słowa
"Pan Przestworzy - Strzała" miałyby jakikolwiek sens, musimy szukać języka, w
którym słowo "strzaia" posiada bardziej tu pasujący homonim. Językiem takim
jest sumeryjsl~i, w którym TI (którego znak pisany w okresach późniejszych
wywodzi się wyraźnie z piktogramu oznaczonego przez nas symbolem Z) znaczy
zarówno "strzała", jak "życie" lub "żywy". Odczytując znak Z jako TI w tym
drugim znaczeniu, otrzymujemy sensowne zdanie, gdyż "Emil, daj życie!"
stanowi imię własne bardzo rozpowszechnione w całym sumeryjskim i
babilońskim kręgu kulturowym. Grupę znaków X-Y-Z należy więc odczytywać
po sumeryjsku jako EN.LIL.TI; z tego wynika, że teksty z okresu Dżamdat Nasr
pisane były w języku sumeryjskim.
Od tego czasu czytelne starożytne tabliczki dzielą się na dwa główne rodzaje,
które - jeżeli należałoby im przylepić jakąś etykietl~ę - można by odpowiednio
nazwać "gospodarczymi" i "literackimi". Określenie "literachie" jest jednak na
tym etapie raczej zbyt pretensjonalne, gdyż teksty tabliczek należących do tej
kategorii składają się po prostu z list różnych obiektów - na przykład rozmaitych
ryb, ptaków, zwierząt, roślin, bogów - i stanowią coś w rodzaju prymitywnego
leksykonu. 1V'ajwięcej takich "literackich" tabliczek odkopano dotąd w Fara
(Fara - staroźytny Szurupak, siedziba babilońskiego odpowiednika Noego), lecz
kuka tabliezek tego samego typu znamy także z innych wykopalisk. Jednakże nie
te "literackie", lecz właśnie "gospodarcze" teksty są najcenniejszym świa-
dectwem z początków okresu wczesnodynastycznego III. Niektóre z nich
stanowią swego rodzaju inwentarz pewnego pałacu w Fara i wymieniają jego
liczny i różnorodny personel. Jak podkreśla Jacobsen, liczby niektórych
kategorii praccwników - jeżeli chodzi tu istotnie o personel pałacowy - wydają
się niewiarygodnie wysokie: na przykład miało tu być stu czterdziestu czterech
podczaszych i sześćdziesięciu pięciu kucharzy. Toteż

Ntezaopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 49
ie- odnosi się wrażenie, iż chodzi tu raczej o personel wojskowy, zorganizowa-
ala ny na wzór służby dworskiej. Interpretację tę potwierdza fakt, że zapiski
ich z tego pałacu zawierają także wzmianki o naprawie wozów wojennych
est i listę wojsk wyruszających w pole. Wszystko to przemawia za tym, że
a- . w początkach okresu wczesnodynastycznego III pozycja królów tak dalece
ać się umocniła, że mogli oni utrzymywać stałe garnizony w kluczowych
ne miastach.
ch Równie bezsporne jest jednak, jak świadczy o tym epos o Gilgameszu
y- i o królu Agga z Kisz, że korzystny dla panującego układ sił był jeszcze
się bardzo nietrwały i że to czy inne miasto mogło mu z powodzeniem się
yr przeciwstawić. W czasach, w których występują pierwsze inskrypcje histo-
ów Tyczne (mniej więcej w połowie okresu wczesnodynastycznego III), próba
al: władcy Kisz rozszerzenia swego zwierzchnictwa ostatecznie się załamała
aż i Sumer składai się ze znacznej ilości małych niepodległych królestw
a" i miast-państw.
a- Każde sumeryjskie miasto-państwo - tak jak poznajemy je po raz
j- pierwszy z inskrypcji historycznych - miało własnego władcę, zwanego
o_ ensż; tytuł ten, jak się wydaje, określał pierwotnie przywódcę organizują-
zy tego ludność do sezonowych robót rolnych, natomiast tytuł lugal (król)
TI przysługiwał jedynie władcy, który panował nie tylko w swoim mieście,
aj lecz sprawował w jakiejś formie zwierzchność nad innymi miastami-pan-
j_ stwami. Znane są imiona wielu wczesnych ich władców, jedne z sumeryj-
ięc shiej listy króló~~, inne z inskrypcji (przeważnie tablic wotywnych w świą-
ty tynfach) samych władców, lecz miastem, które pod tym względem dostar-
eza nam najwięcej informacji, jest Lagasz. Ze spraw tego miasta-państwa
o- dowiadujemy się bardzo wiele o życiu codziennym i dziejach Sumerów
by mniej więcej od połowy trzeciego tysiąclecia.
c_ Osiedle Lagasz, obecnie znane jako Tello, leży w samym sercu do dziś
ty dnia nadzwyczaj żyznego rejonu poprzecinanego kanałami nawadniający-
ch mi, zasilanyrmi przez łączący Tygrys z Eufratem kanał Szatt ai-Hai. W sta-
o_ rożytności kanal ten, wraz z drugim, zwanym Lmnmagirnunta, zapewniał'
a_ miastu Lagasz nie tylko obfite zbiory, lecz także kwitnący handel rzeczny,
ny a tym samym znaczny dobrobyt materialny. Stabilizacja gospodarcza
li- i społeczna stworzyła warunki, w których sześciu kolejno po sobie nastę-
te pojących królów z dynastii założonej przez niejakiego Urnansze mogło
'a_ w nieprzerwanej ciąglości panować przez okres przeszło
stuletni.
ch Sąsiednie miasto Umma, również położone nad kanałem Szatt al-Hai,
ją leży na północ od Lagasz, po drugiej stronie Lummagirnunty. Ponieważ
ó- Szatt al-Hai przebiega z pćłnocy na poÅ‚udnie, Umma byÅ‚a w stanie zakłó·
a.- cić zaopatrzenie Lagasz w wodę, co niejednokrotnie prowadziło do zatar-
to gów między obu miastami. Właśnie w dokumentach relacjonujących oko-
eż liczności owych wydarzeń zi.~ajdujemy pierwsze konkretne dane historycz-
4 Wielkość i upadek Aabilonii

50 W,ielkożć i upadek F3~abilonii
ne o czasach rozpoczynających się krótko po roku 2500 p.n.e. Najwcześniejsze
z tych dokumentów t o kilka inskrypcji Eanatuma (trzeciego władcy tej dymastii),
a w szczególności kamienna płaskorzeźba mająca upamiętnić jego zwycięstwo
nad Ummą; pomnik ten znany jest pod nazwą "steli sępów", gdyż przedstawia w
pełnych grozy szczegółach, jak te chcwe krwi ścierwniki wydzierają sobie
wnÄ™trznoÅ›ci wojowników polegÅ‚ych ·,~° '3o~u. w którym Eanatum
popro~.vadził swoje miasto do zwycięstwa. Nieco p~źniejsza mwieczniona na
stożku inskrypcja Entemeny, bratanka Fani tama, zawiera historię - niewątpliwie
jednostronnÄ… - konfliktu mi rdzy UmmÄ… a miastem Lagasz, ciÄ…gnÄ…cego siÄ™ od
szeregu pokoleń aż do czasów jego panowania.
Tego rodzaju dokumenty dostare.^ają nam także pewnych danych co do
szersz~Tch aspektów sumeryjskiej struktury pol?tyczrej, uzupełniając to, co
wicVmy z sumeryjskiej lisiy królów i co można wydedukować z tekstów
literackich i gospodarczych. Inskrypcje zarówno Eanatuma, jak i Entemeny
v~~spominają o jeszcze wcześniejszym zatargu, w którym niejaki "Mesilim, król
Kis-r." występował jako arbiter, ustalając warunki pokoju i ustawiając kamień
graniczny między terytoriami obu miast; jak jasno stąd wyn:!~a, musia.q on
sprawować jnie jest znana, lecz z pewnością był on postacią historyczną i prawdopodobnie
panowax mniej więcej ze sto lat przed Eanatumą, gnane bowiem są dwie jego
inskrypcje wotywne z Lagasz i Adab. Jest mało prawdopodobne - częściowo ze
względów chronologicznych, a po części dlatego, że imię jego nie występuje w
sumeryjskiej liście króiów - by Mesilim był królem samego Kisz w czasie
podjętej przez t~ miasto próby narzucenia swego zwierzchnictwa całemu
Sumerowi. Mógł on być raczej królem jakiegoś innego miasta-państwa, które
rozciągnęło swe pn:~wanie przynajmniej na część Akadu, i wskutek tego
otrzymał od Enliia z IlTnpur starodawny wspaniały tytuł "króla Kisz".
Świadczyłoby to o im~~ c: h, uwieńczonych przejściowym sukcesem próbach
roztoczenia hegemonii nad całym Sumerem, podejmowanych po czasach Aggi z
Kisz.
lnn~,~m miastem, które być może sprawowało przejściowo jakąś hegemor.i~,
ies` Ur. O dynastii z Ur wspomina sumeryjska lista królów w okresie
.>dpowiadajÄ…cym czasom, w terminologii archeologicznej nazywanym okresem
wczesnodynastycznym III. Niektórzy władcy tej dynastii (nazywanej I cśynastią
z Ur) znani są ze współczesnych inskrypcji. Z początku tego olire~su pochodzą
"groby królewskie" w Ur, wspaniale wyposaźone i mające d~~ ~e znaczenie dla
historii religii, choć niezbyt istotne dla naszej znajomości historii politycznej czy
społecznej.
W owym czasie forma rządów sumeryjskich miast-państw nosiła charahter
teokratyczny. Niemal wszysti~ie grur_ty miejskie naleźały do świątJ~i~i, a ensi
był przec~.stawicielem miejskiego bóstwa; on i jego rodzina za

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 51
wiadywali majątkami świątyni, mając pod sobą całą armię urzędników różnych
szczebli. Możliwe, że początkowo ensż był wybierany przez wolnych obywateli,
lecz w połowie trzeciego tysiąclecia przed naszą erą urząd ten, przynajmniej w
Lagasz, gdzie sytuację znamy najlepiej, stał się dziedziczny.
Ziemie należące do świątyni dzieliły się na trzy kategorie, o których dalej będzie
jesaeze mowa. Jedna z tych kategorii obejmowała ziemie dzierżawione na
zasadzie podziału zbiorów, z których płacono rentę w wysokości jednej trzeciej
zbiorów, w tym jedną szóstą srebrem, a resztę w naturze. ~'hociaż prawie do
końca trzeciego tysiąclecia prywatna własność ziemi była zjawiskiem bardzo
rzadkim, to jednak system ekonomiczny w Laga:.z umożli~.viał gromadzenie
bogactw w rękach prywatnych. W tym samym czasie wojskowe sukcesy Lagasz
pod rządami Eanatuma wydatnie zwiększyły osobistą władzę ensi, a autorytet
samego Eanatuma był tak wielki, że został on włączony do sumeryjskiego
panteonu. Tendencje te naruszyły równowagę pierwotnej ekonomiki; doszło do
zmian, które przynajmniej część ludności uważała za bezprawie. Ponieważ
system gospodarczy zawierał elementy zarówno socjalizmu państwowego, jak i
kapitalizmu, można - zależnie od sympatii politycznych - w owym bezprawiu
upatrywać naturalne skutki bądź jednego, bądż drugiego systemu. Skargi do-
tyczyły głównie dwóch spraw: ensi traktował ziemie świątyni i posiadłości boga
jako swą własność prywatną, a obywatele uginali się pod nadmiernymi
podatkami, egzekwowanymi zarówno przez ensi, jak i przez przedstawicieii
świątyni we wszystkich okolicznościach życia oraz w wypadku śmierci. Podatki
pobierano na przykład od posiadanego bydła, od połowu ryb, hodowli owiec, a
także z okazji rozwodów i pogrzebów. Rozw-ój ekonomiczny zrodził też klasę
ludzi bogatych, którzy przy pomocy przebiegle udzielanych pożyczek ciemiężyli
biedaków: bogacz udzielał biedakcwi pożyczki, a następnie żądając zapłaty w
niedogodnym dla dłużnika momencie, zabierał mu na pokrycie długu zwierzęta
lub inny dobytek o v-artości znacznie przekraczającej sumę pożyczki.
Być może upadek dynastii Urnansze był jednym z następstw gospodarczego
rozkładu w Lagasz; pod koniec jej panowania zaobserwować można związaną z
przemianami ekonomicznymi interesującą pod względem socjologicznym
tendencję, a mianowicie wzrost wyodrębniającej się od władz religijnych władzy
świeckiej, co znajduje cdbicie w późniejszym rozwoju poli~ycznym. Według
radzieckiego uczonego 1. M. Djakonowa ("Revue d'Assyri.ologie" 1958, nr 52,
s. 12), doszło do walki między kapłanami i arystokracją (broniącymi autonomii
posiadłości świątynnych) z jednej strony, a ensi, usiłującym wzmocnić własną
władzę przez przywłaszczen:F~ ma;ątków świątyni, z drugiej. Jest jednak
anachronizmem i nadmiernym uproszczeniem mówić - jak to czynią niektórzy
uczeni - w zwiÄ…zku

52 Wdelkaść i upadek Babilonii
ze zmianami dynastycznymi, które potem nastąpiły, o partii "klerykalnej" i
"antyklerykalnej".
Urukagina, jeden z ludzi, którzy doszli do władzy w tym okresie, trzynaście lat
po upadku dynastii Urnansze, usiłował przedsięwziąć środki w celu ukrócenia
występujących nadużyć i przywrócenia istniejących dawniej stosunków. W
jednej z inskrypcji wylicza on te nadużycia (stąd też zaczerpnęliśmy podane
wyżej szczegóły) i wymienia reformy przeprowadzone dla zmniejszenia
nadmiernych podatków i zlikwidowania ucisku słabszych gospodarczo
mieszkańców:
Pełniący swoje obowiązki kapłan nie ma odtąd prawa wejść do ogrodu podda-
nego, zrąbać tam drzewa ani zabrać owoców.
Jeżeli poddany ma dorodnego osła, któremu narodziło się źrebię, a jego pan
rzeknie: "Ja go od ciebie odkupię", wówczas on [chłop, jeżeli zgadza się
sprzedać, może powiedzieć: "Odlicz mi godziwą wagę srebra", a jeżeli nie clice
sprzedać, niezadowolony dziedzic nie ma prawa go bić. Jeżeli poddany założy
staw rybny, nikt z możnych nie ma prawa zabrać mu ryb.
Inny ustęp zabrania nadzorcom pasterzy i rybaków czerpać dla siebie dochód
bezpośrednio z produktów ich podwładnych, zamiast otrzymywać go od
administracji świątyni. Podana jest także w liczbach wysokość redukcji
podatków związanych z takimi wydarzeniami, jak ślub, rozwód czy pogrzeb.
Przeprowadzono również reformę fiskalną odnośnie do hodowli owiec. Reformy
te jednak nie przyniosły Lagaszowi spodziewanej siły i stabilizacji gospodarczej,
a Urukagina padł ofiarą odwiecznej rywalizacji między Lagaszem a sąsiednim
miastem Ummą, którego król Lugalzagesi ostatecznie podbił Lagasz krótko po
roku 2400 p.n.e.
Lugalzagesi zapoczątkował politykę podbojów, która w rezultacie zapewniła mu
panowanie nad całym Sumerem. Za stolicę obrał sobie Uruk. Był on nie tylko
najwyższym władcą w Sumerze, lecz rościł sobie prawo do wywierania
wpływów daleko poza granicami własnego państwa, "od Zatoki Perskiej, wzdłuż
Tygrysu i Eufratu, aż do NTorza Śródziemnego", tak że "wszyscy zależni
władcy Sumeru i ensż wszystkich niepodległych krajuv~ kornie poddawali się
jego arbitrażowi w Uru:~". Jacobsen dowodzi, że obraz ten, choć
wyidealizowany i niekoniecznie w pełni zgodny z rzeczywistością polityczną,
wskazuje jednak, iż ideałem było utrzymanie pohoju wewnętrznego pod
panowaniem suzerena, którego potęga wystarczała, by trzymać w szachu
wszelką rywalizację, oraz pokoju zewnętrznego dzięki władcy dostatecznie
wpływowemu, by akcepi;owano go jako rozjemcę w sprawach
międzynarodowych. Ekspansja polityczna Lugalzagesi oczywiście nie była
zjawiskiem nowym. Od czasów Aggi z Kisz kilkakrotnie podejmowane były
próby ustanowienia hegemonii nad rozległymi te

Mezapatamia przed rakiem 2000 p.n.e. 5
rytoriami. Pewien współczesny królowi Urnansze władca z Ur sprawował na
północy kontrolę nad miastami co najmniej aż po Nippur, a istnieją dowody, że
za panowania Eanatuma wojska Mari nad środkowym Eufratem wtargnęły na
południe niemal aż pod Lagasz. Lugalzagesi ostatecznie usiłował osiągnąć
bezpośrednią kontrolę nad całą Babilonią, podbijając Kisz, które znowu stało się
dominującym miastem w północnej Babilonii. Być może przejściowo mu się to
udało, ponieważ sumeryjska lista królów przedstawia ten podbój jako zmianę
dynastii, jednakże on sam został wkrótce potem obalony przez Szarrumkina
(Sargona), poprzednio wezyra jednego z królów Kisz.
Szarrumkin to imię semickie i dynastia, którą założył, była dynastią semicką.
Istnieje arabskie przysłowie, które powiada: "Pustynia jest kolebką Arabów, a
Irak ich grobem." Zawarte jest w tyrn uznanie faktu, że przez całą historię kolejne
fale Semitów z pustyni były pędzone lub same parły ku żyznym dolinom
północnego wschodu i przyswajały sobie cywilizację osiadłych tam ludów.
~'Vspominaliśmy już o dowodach świadczących, iż proces ten rozpoczął się w
pierwszejpołowie trzeciego tysiąclecia; za czasów Szarrumkina (2340-2284
p.n.e.) był on wciąż jeszcze w pełnym toku. Dawniejsi autorzy upatrywali w
późniejszym rozwoju wydarzeń znamiona walki rasowej między Semitami i
Sumerami, co jednak nie jest 'godne z ustalonymi faktami. Teksty z czasów
przed Szarr~,amkinem zawierają spisy imion własnych, z których mniej więcej
połowę stanowią imiona sumeryjskie, a drugą połowę semickie, z czego można
wnosić, iż obie te grupy etniczne pokojowa współżyły obok siebie. Z okresu
tego nit, ma żadnych dowodów, które by wskazywały na "inwazję" semicką;
Semici przybywali z pustyni prawdopodobnie pojedynczymi rodzinami, osiedla-
jÄ…c siÄ™ w miastach sumeryjskich, szybko przyswajajÄ…c sobie sumeryjskÄ… kulturÄ™ i
okazując lojalność wobec tego miasta-państwa, z którym się związali. Ze
względów geograficznych powstające w ten sposób wpływy semickie musiały
być silniejsze w północnej części kraju niż na południu; na północy wcześniej też
dały się odczuć wpływy socjologiczne i językowe Semitów. Tak na przykład
niektórzy - ale tylko niektórzy - władcy z Kisz w tym okresie nosili imiona
semickie; natomiast ostatni król Kisz, u którego Semita Szarrumkin był
~~lezyrem, nosił imię sumeryjskie. Jako dobitny dowód braku jakichkolwiek
uprzedzeń rasowych, przytoczyć mnżna tu fakt, że posąg sumeryjskiego króla
Lugalzagesi w świątyni sumeryjskiego boga Enlila w najświętszym z miast
sumeryjskich, Nippur, nosił inskrypcję napisaną nie po sumeryjsku, lecz w
powszechnie używanym v~ówczas języku semickim - po akadyjsku. Własnym
miastem Szarrumiśina było Agade (dotąd nie zidentyfikowane), które on sam
założył, być może jeszcze jako władca podległy królowi z Kisz. Sumeryjska lista
krc`~iów, wspominając o tym mieście w związku ze zwycięstwem Szaruumki

54 Wdelkaść i upadek &abilonii
na nad Lugalzagesim, stwierdza po prostu, że "Unik zostało pokonane siłą oręża;
jego królestwo przeniesiono do Agade" i nic nie wskazuje na żadną zmianę prócz
tej, ~e w~łaaza zwierzchnia przeszła z jednego miasta-państwa na drugie. Sam
Szarrumkin twierdzi, że to Enlil - wielki bóg Sumerów - rozsądził jego spór z
Lugalzagesim, a tytuły Szarrumkina wskazują, iż najważniejsze bóstwa, z jakimi
był związany , były bóstwami sumeryjskimi.
Dynastia założona przez Sz~lrrumhira (przeważnie m,zywanego Sarf;onem z
Agade), choć przetrwała niewiele ponad stulecie 2340-2198 p.r~.e., wycisnęła
trw~aac piętno na historii '~~Tezopotamii. Polityka Sargona r~olegała na
burzeniu murów miast w Babilonii, co pozbawialo potencjalnych buntowników
umocnionych p~.nktów oporu, na mianowaniu na najwyższe stanowiska
administracyjne wyłącznie obywateli Agade, wspieranych godnymi zaufania
garnizonami, oraz na sprowadzaniu do swojej stolicy członh~>w miejscowych
rodów panujących jako zakladników. W ten shosób o,łabiał on autonomię
lo'.~alną i torował drogę późniejszej scentralizowanej władzy nad krajem.
Sargon opanował nie tylko cały Sumer i Akad, lecz również znaczną c:~ęść
pozostałych krajów Bliskiego V%schodu. Pod jego rządami rozkwitał handel
międzynarodowy, który sięgał co najmniej od wybrzeży Morza Sródziemnego aż
po Zatokę Perską. Wec'łag późniejszych przekazów literackich Sargon panował
nad jeszcze barc'ziej rozległym imperium, obejmującym także Azję Mniejszą.
Pewien znany już od dawna tekst tego rodzaju wspomina o wyprawie podjętej
przez Sargona dla obrony mezopotamskiej kolonii kupieckiej w Buruszclianda, w
Azji Mniejszej, przed miejscowym królem; inny, dopiero niedawno
zidentyfikowany tekst poetycki, pochodzący z roku około 1800 p.n.e., zawiera
jeszcze wcześniejszą, zdaje się, i niezależną od tamtej relację o tym samym
wydarzeniu.
Przekazy literackie poświęcają dużo uwagi nie tylko Sargonowi, lecz również
osobie jego wnuka i trzeciego następcy na tronie, Naramsina (2259-2223 p.n.e.);
wspominają o nim nie tylko źródła literackie, ale i szereg wróżb i przypowieści,
po większej części co prawda tak niejasnych, że sens ich jest prawie
niezrozumiały. Tak na przykład jedna z nich zawiera następujący ustęp:
Wschodni wiatr jest wiatrem dobrobytu, przyjacielem boskiego Naramsina...
Sentencja ta przypuszczalnie nawiązuje do jakiegoś podania, którego sensu nie
jesteśmy w stanie uchwycić, a które dotyczy jakiegoś wydarzenia w toku jednej z
wypraw wojennych. Również w przypadku tego władcy dane archeologiczne,
podobnie jak własne inskrypcje Naramsina, w pewnym stopniu potwierdzają
późniejszą tradycję literacką. Naramsin, zgod

lVMezopotamia przed rokiem `_'000 p.n.e.
nie z jego własną inskrypcją, odniósł zwycięstwo wojskowe nad Pvar~im,
władcą kraju Magan, z czego wynikałoby, że panował nad całym zachodzxim
cvybrzeźem Zatoki Perskiej, co najmniej aż po Oman. Pó~niejszy o kilka stuleci
utwór poetycki sławi wielkość epoki Naramsina, ~:~:ó~,~~iąc o "potężnych
słoniach i małpach, dzikich zwierzętach z dalekich kryje"`, w wilkim mnóstwie
zalegajÄ…cych wielki plac (stolicy)", co wskaa:uje .1:~ :~ ~osunki harxdlowe z
Indiami. Na północnym wschodzie Narumsin w ;;argnął w góry nazywane dziś
Kurdyjskimi, pokonując, przynajmniej przeisciouro, szczepy góralskie, znane va
owym czasie jako Lulubejowie, i upami<~tmiając to ogromną, wyryćą wysoko w
skale płaskorzeźbą, która -- choć m~cno zniszczona - istnieje do dziś dnia. Aby
strzec drogi do Azji Mniejsr.e.t, wybudował on wielką warownię w Tell Brah;
drugi taki g°urnizon stacjonow;vl p-sawdopodobnie w Niniwie. SteiÄ™ Nar~tmsina
znaleziono da·eko na północy, bo aż w Liyarbakir na granicy r~rmenii. Różne
wskazówki przemawiają za tym, że ten wysoce utalentowany wla~ica usiłował
stworzyć coś tv rodzaju centralnej acixninistracji dla swebo imperium, które było
już c-rymś więcej iziż zlepkiem poszczególnych miast-państw; źródła litc~rrciaie,
do pewnego stopnia potwierdzone przez insl~rypeje z czasów samego l~Ta-
ramsina, wspominają, iż cenne towary napływały do Agade ze wszystkich stron
Å›wiata, a administratorzy miast pÅ‚acili rnu miesiÄ™cznÄ… i rocznÄ… lon·nÄ™.
Prawdopodobnie wÅ‚aÅ›nie ów imper ializm Naramsina spowodcv·.%aÅ‚ -nie tylko
w przekonaniu Sumerów, ale i w rzeczywistoÅ›ci - upadek j°go dynastii.
Nastawienie źródeł literackich do Naramsina jest ambiwalentne: traktują go one
nie tylko jako wielkiego bohatera, ale i jako przynoszącego nieszczęście władcę.
(Dr O. R. Gurney z Oksfordu przytoczył co prawda dodatkowe dane, w
św.Tietle których to ostatnie twierdzenie można by zakwestionować.) Inskrypcje
samego Naramsina wspominają o powszechnej rebelii, która objęła główne
miasta Sumera i Akadu, w tym Kisz, Uruk i Sippar, tradycja natomiast podaje, że
bogini Inana postanowiła po~wzucić stolicę Agade. Bezpośrednia przyczyna, dla
której wypadła ona z łask Inany, jest obecnie znana. Tekst sumeryjski, niedawno
zestawiony z kilku fragmentów znajdujących się w róźnych muzeach, opisuje na
~av~teoie dawną chwałę i bogactwo Agade, dokąd ze wszystkich stron świata
ściągali ludzie niosący daninę. Kres temLx położył świętokradczy występek
:~T;.~-ramsina, który pozwolił swym wojskom zbezczeŚcić, spląd.rcwać i
złupić Ekur, wielką świątynię wielkiego boga Enlila w Nippur, najśiviętsz-~ r.~ ~e
wszystkich miast sumeryjskich. Pociągnęło to za sobą zgubne następstw<~ dla
Nararnsina i Agade, gdyż rozwścieczon;~ Enlil sprawił, iź z gór wti rgrt:;ło do
żyznej krainy barbarzyńskie plemię Gutejczyków. Dzikie iclx ht~rds przerwały
komunikację i handel, zdezorganizowały i zrujnowały s;y~st~.t~, nawadniania,
który zawsze wymagal starannej, nieustającej i sc~"' w '

a6 Wielkość i upadek :3abilonii
wanej kontroli, niosły głód i śmierć całemu krajowi. Aby odwrócić gniew Emila
od Sumeru i Akadu jako całości, ośmiu starszych bogów postanowiło, iż w
odwet za pohańbienie Nippur samo miasto Agade ma być zburzune;
doprowadzili oni do tego, iż Agade zostalo calkowicie i na zawsze zmiecione z
powierzchni ziemi za pomocą klątwy przypominającej przekleństv~a, które
znacznie później Izajasz rzucił na Babilon (Proroctwo Izajasza, XIII, 19-22).
Następstwa prowadzonej przez Naramsina polityki rządów scentralizowanych z
Agade nie były tak nagłe i katastrofalne, jak sugeruje ów sumeryjski poemat;
chociaż najazdy Gutejczyków na Mezopotamię mogły istotnie rozpocząć się za
panowania Naramsina, to jednak władza centralna załamała się ostatecznie
dopiero za czasów jego syna i następcy Szari~aliszarri.
Wysuwano dosyć przekonywający argument, że Gutejczycy w gr~.zncie rzeczy
nie byli ani jedynym, ani decydującym czynnikiem, który spowodowal upadek
dynastii z Agade. Za panowania władców od Sargona do Naramsina osiągnięcia
kulturalne i sukcesy wojskowe Agade oddziaływały na cały Bliski Wschód od
wybrzeża Morza Śródziemnego i Azji MniQjszej aż po Sunę i Oman, ~, stosunki
handlowe rozciągały się nawet jeszcze dalej, aż po Cypr na zachodzie i po Indie
na wschodzie. W pochodzących z owych czasów inskrypcjach nic nie wskazuje
na to, że Gutejczyków uważano za tak poważną groźbę, by mogli przeszkodzić
utrzymaniu się tej sytuacji, a trudno przypuścić, by brak wszelkich oznak
zaniepokojenia tłumaczył się świadomym ukrywaniem prawdy, skoro o zatargach
ze zbuntowanymi miastami-państwami i z Lulubejami inskrypcje wspominają
zupełnie otwarcie. Anubanini, król Lulubejów, o którym późniejsza legenda mówi
jako o pladze kraju, zdobył dostateczną władzę, by kazać wznieść dla siebie stelę
zwycięstwa; przy tym fakt, że inskrypcja na tej steli napisana została po
akadyjsku, świadczy o szerokich wpływach kulturalnych imperium Agade, nawet
wśród jego nieprzyjaciół.
W czasie tym pojawiają się także inne ludy niesumeryjskie i niesemickie, w
szczc,gólności Huryci, którzy później, w połowie drugiego tysiąclecia, nabrali
dużego znaczenia. Już za Sargona robotników huryckich zatrudniano w Nippur
przy wyrobie odzieży; prawdopodobnie byli to jeńcy wojenni, wzięci do niewoli
w górach Zagrosu. O Hurytach wiemy teraz z ich własnych inskrypcji, że już za
panowania Sargona osiedlili się w północnej Mezopotamii, skąd mogli też
napierać na południe. Również na zachodzie r:oalicja tamtejszych ludów popadła
w zatarg zbrojny z Naramsinem i za~lała mu dotkliwą klęskę.
Pod tym naciskiem wywieranym z kilku stron centralna administracja w Agade
rozpadła się ostatecznie i kraj znalazł się bezbronny w obliczu najeźdźców z gór.
Nastąpił okres anarchii, który sumeryjska lista l~rólów

NT~e~opotamia przed rokLem 2000 p.n.e. 57
ujmuje krótko w słowach: "Kto był królem? Kto nie był królem?" Wraz z
załamaniem się administracji centralnej rządy powróciły niewątpliwie do rąk
poszczególnych władców miast, którzy w niektórych wypadkach byli w stanie
rozciągnąć swe panowanie na obszary leżące poza granicami ićh własnego
terytorium; tak było na przykład w Uruk, któremu sumeryjska lista królów
przypisuje krótkotrwałą dynastię w okresie dzielącym panowanie dynastii z
Agade i Gutejczyków.
Sumeryjska lista królów podaje spis dwudziestu jeden tak zwanych królów
okresu gutejskiego, jednakże wobec nadzwyczaj krótkiego czasu ich panowania
(tylko jeden z nich panował ponad siedem lat, mniej więcej połowa rządziła
zaledwie trzy lata, a nawet mniej) wydaje się prawdopodobne, że byli to raczej
przywódcy mianowani królami na ograniczony przeciąg czasu. Późniejsze
przekazy podkreślają barbarzyństwo Gutejczyków; wobec ich prymitywnej
organizacji społecznej monarchia jako rozwinięta już i ugruntowana instytucja
prawdopodobnie jeszcze u nich nic istniała. Fakt, że niektórzy z późniejszych,
wymienionych w owej liście, władców gutejskich noszą imiona semickie,
wskazuje na postępującą asymilację barbarzyńców, kilka zaś inskrypcji
wotywnych świadczy o tym, że przejęli także kulty religijne kraju. Za początek
okresu gutejskie:go r~~ożna przyjąć mniej więcej rok 2220 p.n.e., to jest czasy
bezpośrednio po panowaniu Naramsina; w roku 2120 okres ten z pewnością był
już za1{ ońezonv.
Późniejsze cywilizowane ludy Babilonii z odrazą wspominają okres panowania
Gutejczyków jako czasy barbarzyństwa, kiedy nie oddawano czci bogom,
plądrowano świątynie i nie oszczędzano kobiet ani dzieci. Brutalna przemoc
Gutejczyków najdotkliwiej dała się we znaki w północnej części kraju, w
Akadzie; w Sumerze natomiast szereg starych miast-państw, rnimo iż poniosło
pewne straty materialne wpierwszej fazie barbarzyńskiej inwazji, praktycznie
zachowało samodzielność. Wydaje się, że jednym z miast, które najmniej
ucierpiały, było Lagasz. Zburzone przez Lugalzagesiego w czasach, kiedy zaczął
on dopiero sięgać po władzę zwierzchnią nad całym Sumerem, miasto to zostało
odbudowane w okresie pomyślności dynastii Agade i niewątpliwie w dużej
mierze odzyskało swe dawne znaezenie jako port rzeczny. Teraz zaś było w
stanie przywrócić swą dawną świetność, tym bardziej że zburzenie Agade
wyeliminowało jego głównego rywala, pretendującego tak jak i ono do roli
głównego centrum handlu morskiego w Zatoce Perskiej. Wobec braku silnej
władzy centralnej ensi ~cv Lagasz byli w stanie rozciągnąć swe panowanie poza
granice własnego n -piasta-państwa i założyć nową dynastię, znaną dość
szczegółowo z inskrypcji jej władców, jakkolwiek sumeryjska lista królów jej nie
wymienia. Najlepiej znany jest czwarty władca tej dynastii, Gudea, o którego
działalności informuje nas wiele jego własnych inskrypcji. Władza Gudei

58 Wielkość i upadek Babilonii
rozciągała się daleko poza granice Lagasz; rościł on sobie prawo do zwierz-
chnictwa nad Nippur i Uruk i wszczął nawet kampanię wojenną, by zlupić
elamickie miasto Anszan. Jego inskrypcje, choć poświęca je główmiz swej
pobożności przejawiającej się w budowie lu.b restauracji świątyń oraz sp~~rl-
nianiu obowiązków wobec bogów, zaZViexają także wiele wztrianek o wy-
prawach handlowych. Twierdzi on, że ,.~ia,~an, lVlc:luha, Gubi i Tilmun
c~~mcsiły daninę; icn statki przybyvaly do Lagasz z drewnem". Calymi statkami
sprovJadzano kamieÅ„, smoÅ‚Ä™ ziemnÄ… i gips na budowÄ™ Å›wiÄ…y·ni Ningirsu; wÅ›ród
innych towarów sprowadzanych przez Gudeę z zagranicy znajdował~się dioryt z
Magan, drzewo cedrowe z Libanu, miedź z Kimasz i złoto z I~ahu; ta ostatnia
kraina znajdowała się prawdopodobnie w A-..ji Mniejszej, a Kimasz - w górach
zachodniego Iranu.
Po Gudei panowali kolejno jego syn i wnul~, lecz pod koniec tego okrc.-au
Lagasz znalazło się pod zwierzchnictwem innych miast-państw, występującycli
znowu jako niepodległe potencje. i.Jtai:engal z Uruk (2116-2i 10 p.n.e.) pokonał
ostatniego z władcuw gutejsaich i w rezultacie uznany został w Nippur j<3.Ito
Król Czterech Krain (tytuł użyty po raz pierwszy przez Nara~nsina) i włączony
do sumeryjskiej listy królów. Znamionuje to przywrócenie systemu
scentralizowanych rządów, wprowadzonego przez Naramsina; podległe miasta-
państwa administrowane były za pośrednictwem władców, którzy uznawali
Utuhengala jako suzerena. Jednym z nicie był Urnammu z Ur, który później
został niezależnym władcą (21112094 p.n.e.). Założył on sławną dynastię, za
której, dzięki rozszerzeniu systemu władzy centralnej, ukształtowało się
doskonale zorganizowane imperium, bardziej zwarte niż imperium Sargona z
Agade; przetrwało onc ponad sto lat (2111-2003 p.n.e.).
Okres III dynastii z Ur, jak go nazywajÄ…, ukazuje kulturÄ™ sumeryjskÄ… a,~ je j
najbardziej rozwiniętej formie. Jakkolwiek z okresu III dynastii z Ur zachowała
się ogromna ilość tabliczek - rzędu okolo piętnastu tysięcy juz opublikowanych
dokumentów prawnych, administracyjnych i gospodarczych, i chyba ze sto
tysięcy, albo i więcej, już odkopanych, lecz jeszcze nie opublikowanych - to
jednak czasy te znamy mniej dokładnie, w dużej mierze dlatego, że dokumenty te
sformułowane są bardzo zwięźle i zawierają wiele terminów fachowych, od
których zależy dokładny sens tekstu, a które uczeni na razie tylko w przybliżeniu
mogą zrozumieć. Bezpośrednie dowody archeologiczne świadczą o znacznym
dobrobycie materialnym w owych czasach, gdyż prawie wszędzie stwierdzić
można ślady ożywionej działalności budowlanej. Sam założyciel dynastii,
Urnammu, wzniósł lub odbudował świątynie w wielu starożytnych miastach,
między innymi w Uruk, Lagasz, Nippur i Eridu, ale najbardziej imponujące dzieło
stworzył w swojej stolicy - Ur. Tu zbudował ponownie na cześć boga księżyca
Nanna zigurat - wielką, stromą, prostokątną wieżę o trzech (nie

Mezopotamia p~ zea rois:em 2000 p.n.e. 59
z- którzy twierdzą, że tylko dwóch) kondygnac;~ach, uczącą u
podstawy ol:o-
lc ł0 200 X 150 stóp i chyba około dwudziestu pięciu metrów
wysokości, z ka-
eJ pliszką na szczycie. Ten odbudowany przez póżniejszych
królów, a w w5·-
'1- m.iku długotrwałych, rozpoczętych w 1923 roku prac wy'~opalishowych od-
słonięty przez sir Leonarda Woolleya zigurat stoi po dziś dzień jako pu-
n tunik pobożności Urnammu. Również następcy Lirnammu pOSW1ęC111 SltY po-
1 bożnym dżiełom, a na podstawie wzmianek trafiających się tu i óv~dzi-~
nl ,~u pochodzących z tego okresu tabliczkach można dok_oriać kilku intE~rasu-
'Y jÄ…cych obliczeÅ„ ekonomicznych z~~iÄ…zanych z budow°Ä… jednej ze Å›wiÄ…tz, Å„.
sr Chodzi tu o świątynię wzniesioną w Ummie za panowania trzeciego lia-
-J1 stępcy Urnammu, Szusina, na cześć boga Szara; chcę nie jest ona naj-
większą w Sumerze, budowa jej trwała co nujmni~j siidcm lat, zużyta
u zaś na nią blisko dziewięć milionów dużych i siedemnaście milionów ma-
u- Tych cegieł, a ponieważ jedna z tabliczek informuje nas, 'że dzienna pro-
10 dukcja robotnika wynosiła osiemdziesiąt cegiel, obliczono, że przy samym
lY tylko wyrobie cegieł zatrudnionych było tysiąc ludzi przez
blisko roli.
zY Odbudowa świątyń nie była jedyną konstrukcyjną działalnością U"ln:lm-
to mu i jego następców. W celu zapev,~nienia rozwoju rolnictwa i handlu Ur-
ez nammu przekopał wiele kanarów i przywrócił handlowo-morskie pcąłą-
1- czenie Ur z Magan. Jako dalsze sv~e osiągnięcie wymienia on przywrócenie
n' porządku i bezpieczeństwa w kraju; tego zaś brak było wszędzie tam, gd-rie
gutejscy najeźdźcy obalili poprzedni ustrój. R°szczenia Urnammu do tych.
Y- zasług znajdują potwierdzenie w odnalezionych fragmentach wydanego
i- przezeń zbioru praw.
n° System administracyjny, ustanowiony za panowania tej dynastii,
zmniejszał do minimum niebezpieczeństwo powstań przez to, iż wprowa-
ką dził dokładną kontrolę nad ensi, którzy odtąd stali się raczej zarządcami
tii niż panującymi miejscowymi dynastami. Odebrano im kontrolę nad gar-
cY nizonami, a niebezpieczeństwo, że ten czy inny zarządca skupi w swych
°- rÄ™kach zbyt wielkÄ… wÅ‚adzÄ™ dziÄ™ki silnym powiÄ…zaniom lokalnym, zreduko-
z- wano tym, iż przenoszono ich z miasta do miasta. Król był informowany'
ie, o tym, co się dzieje w jego miastach, dzięki systemowi królewskich po-
źle słańców; stosunki z książętami panującymi poza granicami imperium
ns utrzymywano za pośrednictwem przedstawicieli
dyplomatycznych.
'z- Następcą Urnammu był jego syn Szulgi (2093-2046 p.n.e.). W caa5ie
a- swego długiego panowania jeszcze bardziej powiększył on obszar i pom:m-
dY żył chwałę imperium III dynastii z Ur, podejmując wyprawy wojskowe po-
u> za granice Babilonii, dzięki którym zarówno Elam, jak i Asyria znalazły się
zY pod jego kontrolÄ… ekonomicznÄ…. Ludy r~a wschodniej granicy trzymane by-
Å‚° Å‚y w ulegÅ‚oÅ›ci za pomocÄ… ekspedycji karnych, jak również przez zawi~ra-
lę- nie związków małżeńskich między księżniczkami sumeryjsl~imi a miej-
1`-'- scowymi władcami. Szulgi, śladem swego ojca, podobnie jak i jego następcy,

60 Wielkość i upadek Babilonii
również zbudował wiele świątyń. Po nim rządzili kolejno dwaj jego synowie,
Amarsuena (2045-2028 p.n.e.) i Susin (2036-2028), odbywszy jeszeze za życia
ojca praktykę w sprawowaniu władzy jako zarządcy miast. Właśnie z czasów ich
panowania pochodzÄ… dane archeologiczne o nowej fali semickiej infiltracji z
zachodu. Tym razem chodziło już nie o pokojową imigrację poszczególnych
rodzin, lecz o zbrojne najazdy całych plemion; dla zabezpieczenia się przed nimi
Szusin wybudował obronny system fortyfikacyjny. Wkrótce potem ta nowa
inwazja przypieczętowała losy impec~ium III dynastii z Ur; katastrofa jednak
nastąpiła nie za Szusina, lecz dopiero za jego następcy Ibbisina (2027-2003
p.n.e.).
Ibbisin wstąpił na tron będąc jeszcze młodzieńcem. Fakt, że większość
wyższych urzędników zachowała swoje stanowiska, świadczy, że nie doszło do
natychmiastowej zmiany polityki. Podatki (w postaci bydła) w dalszym ciągu
napływały z różnych części imperium, a to, iż dwa sumeryjskie dzieła literackie
pochodzą z początków panowania Ibbisina, wska
uje (jeśli prawdą jest, że w starożytności literatura i dobrobyt narodowy szły z
sobą w parze), że kraj wówczas nie był jeszcze dotknięty żadną katastrofą.
Później, stopniowo, poczynając od drugiego roku panowania Ibbisina, jedno
miasto po drugim przestaje uznawać jego władzę; świadczy o tym fakt, że
pochodzące z tych miejscowości dokumenty prawne i administracyjne nie są już
datowane według oficjalnej formuły: "takiego to roku panowania Ibbisina" 1.
Dalszym dowodem rozpadania się imperium jest to, że począwszy od szóstego
roku panowania Ibbisina ensi poszczególnych miast imperium przestali
dostarczać bydło na ofiarę dla Nanny, opiekuńczego bóstwa Ur. O tym, że
zdawano sobie sprawę z zagrożenia militarnego, świadczy formułka roczna na
szósty rok panowania Ibbisina, która wspomina o naprawie umocnień
obronnych w kluczowych miastach Nippur i Ur.
Informacji o przebiegu wypadków dostarcza odkopany w odłamkach list do
Ibbisina od niejakiego Iszbierry, cudzoziemca z Mari, który przeszedł na służbę
Ibbisina, a po upadku imperium został królem Isinu. Iszbierra nawiązując do
wydanego mu polecenia zakupu zboża w rejonie Isinu i Kazallum (dwa miasta
akadyjskie) donosi, że zakupił znaczne ilości (144 000 ciur, czyli około 10 000
ton) po korzystnej cenie pół szekla srebra za jeden gur, lecz że obecnie cena
wzrosła w dwójnasób. Dalej komunikuje mniej pomyślną wiadomość, że
Amurr~u (Amoryci, lud zamieszkujÄ…cy zachodniÄ…
' Taką formułą roczną datov~~ano dokumenty prawne i administracyjne.
iś~ażdego roku król - formalnie biorąc: bóg - proklamował krótkie zdanie
odnoszÄ…ce siÄ™ do jakiegoÅ› aktualnego wydarzenia i od tego zdania rok
otrzymywał nazwę. Typowe tego rodzaju formułki roczne wymieniały na
przykład takie wydarzenia: "[miasiol Simurrum zostało zburzone": "Sporządził
obrzędowy bęben [zavany] Ninigizibarra dla [bogini) Inany"; "Wykonał
niebiański tron dla [boga] Nanna."

Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 61
a sy- pustyniÄ™) wdzierajÄ… siÄ™ do kraju i zdobywajÄ… twierdzÄ™ po twierdzy, wobec
jesz- czego nie jest on w stanie wysłać do Ur zakupionego zboża; proponuje
ciast. więc, by przekazano mu wladzę nad Isinem i Nippur. Król wyrazil na to
owej zgodÄ™.
;oj o- Niska cena zboża zakupionego przez Iszbierrę wskazuje, że wtargnięcie
ple- Amorytów nastąpiło tuż po żniwach. Ur najwidoczniej zdany był w znacz-
~tem nej mierze na importowane zboże, a Iszbierra nie był w stanie go przy-
im- słać; stolica znalazła się więc w rozpaczliwej sytuacji. Wynika to z odpo-
lecz wiedzi Ibbisina na list Iszbierry: zgodził się on zapłacić za zboże podwójną
cenę, jeżeli tylko jego urzędnik zdoła je dostarczyć do Ur. Bezpośrednim
~zość skutkiem tego była inflacja w Ur; stała się ona tak dotkliwa, że w siódmym
do- i ósmym roku panowania Ibbisina owies i rybę sprzedawano, jak dowiadu-
dal- jemy się z odkopanych tabliczek rachunkowości gospodarczej, po cenie
me- pięćdziesięcio- i sześćdziesięciokrotnie wyższej od normalnej. W wyniku
ska- zagarnięcia rejonów pszenicznych przez Amorytów inflacja i głód zapa-
owy nowały również w innych miastach Sumeru, a późniejsza literatura wróż-
ka- biarska napomyka o powstaniach i buntach przeciwko Ibbisinowi. Po
pnia siódmym roku panowania Ibbisina - jak wynika z zarzucenia jego formu-
lczy łek rocznych - nie uznawano go już także w Nippur, mieście boga Enli-
mi- la, który nadawał godność królewską.
to Tak więc imperium Ibbisina kurczyło się coraz bardziej, aż w końcu
um pozostało zeń niewiele więcej ponad samo miasto-państwo Ur; jeśli nawet
ze- zarządcy niektórych innych rejonów osobiście pozostali wierni Ibbisinowi,
ny nie byli oni w stanie przyjść mu z efektywną pomocą. Iszbierra najwidocz-
nia niej należał do tej kategorii, pozostając lojalny wobec Ibbisina, jak długo
a to tylko było możliwe, gdyż dopiero w dwunastym roku panowania Ibbisi-
ch na zaczyna ogłaszać własne formułki roczne jako władca
Isinu.
Wraz z załamaniem się centralnej władzy w Sumerze i Akadzie kraj zna-
ist lazł się w obliczu dodatkowego niebezpieczeństwa - ciągle ponawiające-
edł go się zagrożenia ze strony ludów górskich na wschodzie. W ciągu kilku
ra ostatnich lat panowania Ibbisina padał on ofiarą napaści ludów elamickich,
a- a dwie kolejne formułki roczne Iszbierry z Isinu, nawiązujące do zwy-
cięstw nad tymi ludami, wskaz~;ją, że od ich najazdóv~~ ucierpiało nie ty'.-
en ko poludnie, ale i środkowa Babilonia; wysuwano nawet hipotezę, że ~.la-
iej mici byli sojusznikami Ibbisina i napadali na zbuntowane przeciw niemu
i <~
miasta, jednakże w świetle późniejszego losu Ur nie wydaje się to praw-
dopodobne. W dwudziestym czwartym roku panowania Ibbisina grupa lu-
dów z Elamu dokonała najazdu na kraj; miasto Ur zostało zburzone, a sam
do Ibbisin wywieziony do Elamu. Znikły więc defini~ywnie ostatnie resztki
III dynastii z Ur. W samym Ur pozostawiono garnizon elamicki na ruinach
zburzonej stolicy; przepędzony stąd został on dopiero wówczas, gdy
r1
Iszbierra zdołał skonsolidować swoje królestwo.