MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Andrzej Świderek
Konserwacja instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
713[02].Z1.11
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Janina Falkowska
mgr inż. Beata Wiśniewska - Milej
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[02].Z1.11
 Konserwacja instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych zawartej w modułowym programie
nauczania dla zawodu monter instalacji sanitarnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Konserwacja instalacji i urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Wykrywanie i usuwanie awarii instalacji i urządzeń wodociągowych
i kanalizacyjnych 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzające 30
4.2.3. Ćwiczenia 30
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
4.3. Konserwacja urządzeń lokalnych ujęć wody i lokalnych oczyszczalni ścieków 34
4.3.1. Materiał nauczania 34
4.3.2. Pytania sprawdzające 37
4.3.3. Ćwiczenia 37
4.3.4. Sprawdzian postępów 38
5. Sprawdzian osiągnięć 40
6. Literatura 45
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o nieprawidłowościach i usterkach
pojawiających się podczas eksploatacji instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych, a także
ułatwi Ci wykonywanie konserwacji instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj
wskazaną literaturę oraz inne z
ródła informacji. Materiał obejmuje również ćwiczenia, które
zawierają:
- wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- sprawdzian teoretyczny,
- sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy
i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał
albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po
przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: ,,Konserwacja instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych , której
treści teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z czynnościami
konserwacyjnymi instalacji wodociągowych, kanalizacyjnych, lokalnych ujęć wody
i oczyszczalni ścieków. Ponadto przedstawione w niej możliwości lokalizacji i usuwania
wybranych przykładowych awarii oraz zaproponowane zostały sposoby ich usunięcia a także
wskazane możliwości zapobiegania im w przyszłości.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp oraz
instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te
poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
713[02].Z1
Technologia montażu instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
713[02].Z1/2/3/4.01
Prace przygotowawczo  zakończeniowe przy wykonywaniu instalacji
713[02].Z1/2/3/4.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[02].Z1/2/3/4.03
Montaż instalacji z rur miedzianych
713[02].Z1/2.04
Montaż instalacji z tworzyw sztucznych
713[02].Z1.05
Montaż instalacji zimnej wody i ciepłej wody użytkowej
713[02].Z1.06
Instalacja urządzeń do lokalnego i centralnego przygotowania ciepłej
d ż k j
713[02].Z1.07
Instalacja urządzeń lokalnych ujęć wody
713[02].Z1.08
Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych
713[02].Z1.09
Montaż instalacji kanalizacyjnej
713[02].Z1.10
Instalacja urządzeń lokalnych ujęć ścieków
713[02].Z1.11
Konserwacja instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Konserwacja instalacji
wodociągowych i kanalizacyjnych powinieneś umieć:
- rozpoznawać rodzaje instalacji,
- wykonywać prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu instalacji,
- rozróżniać łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych stosowane w instalacjach
ze stali, miedzi i tworzywa sztucznego oraz z żeliwa i kamionki,
- oceniać stan techniczny rur i łączników do montażu,
- wykonywać połączenia rozłączne rur instalacyjnych,
- wykonywać podstawowe operacje obróbki materiałów stalowych, miedzianych, z tworzywa,
żeliwa i kamionki, stosowanych w instalacjach sanitarnych,
- mocować elementy instalacji w budynku,
- prowadzić instalacje różnymi sposobami,
- stosować terminologię budowlaną,
- przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,
- stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
- odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
- posługiwać się dokumentacją budowlaną,
- wykonywać przedmiary i obmiary robót,
- wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
- organizować stanowiska składowania i magazynowania,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wykonać prace związane z konserwacją instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych, zgodnie
z obowiązującymi przepisami bhp i ochrony ppoż.,
- ocenić stan techniczny instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych,
- dobrać narzędzia i sprzęt potrzebny do wykonania konserwacji instalacji wodociągowych
i kanalizacyjnych,
- sprawdzić szczelność instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych,
- wyregulować urządzenia znajdujące się w instalacjach wodociągowych i kanalizacyjnych,
- zabezpieczyć uszkodzone miejsca w instalacjach wodociągowych i kanalizacyjnych,
- zlokalizować awarie,
- odłączyć uszkodzony odcinek instalacji lub urządzenia od zasilania,
- wykonać naprawy typowych usterek występujących w instalacjach wodociągowych
i kanalizacyjnych,
- oczyścić elementy instalacji kanalizacyjnej,
- usunąć przyczyny niedrożności w instalacjach wodociągowych i kanalizacyjnych,
- zakonserwować elementy instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych,
- posłużyć się dokumentacją techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Konserwacja instalacji i urządzeń wodociągowych
i kanalizacyjnych
4.1.1. Materiał nauczania
Konserwacja instalacji i urządzeń wodociągowych
Zadaniem podstawowym instalacji wodociągowej jest dostarczenie wody do wszystkich
odbiorców w wymaganej ilości i jakości oraz pod odpowiednim ciśnieniem. Aby te zadania
zostały każdorazowo wykonane instalacja wodociągowa powinna być poddawana regularnym
zabiegom konserwacyjnym polegającym na wykonywaniu przeglądów okresowych i remontów
bieżących.
Instalację wodociągową trzeba chronić przed zamarznięciem poprzez usunięcie przyczyn
powodujących obniżenie temperatury otoczenia poniżej 0oC, sprawdzając stan pomieszczeń,
uzupełniając wybite szyby itd. Jeżeli doszło już do zamarznięcia instalacji, należy zamarznięte
miejsce odmrozić. Nie należy dopuścić do skraplania się pary wodnej na zimnych rurach
metalowych szczególnie w pomieszczeniach: łaz
ni i kuchni, które powinny być dobrze
wentylowane.
Przecieki instalacji wodociągowej są zjawiskiem dość powszechnie występującym.
Przyczyn jest bardzo wiele, m.in.:
- nieszczelne zawory,
- zły stan techniczny przewodów rurowych.
Konserwacji powinna być poddawana cała instalacja wodociągowa znajdująca się w danym
obiekcie, tj.:
- przewody wodociągowe,
- połączenie wodociągowe,
- armatura zamontowana na przewodach instalacyjnych,
- urządzenia do poboru wody,
- urządzenia do utrzymania ciśnienia wody,
- urządzenia poprawy jakości wody.
Częstotliwość dokonywania przeglądów zależy od:
- wielkości instalacji określonej liczbą punktów czerpalnych w budynku lub pomieszczeniu,
- sposobu korzystania z punktów czerpalnych.
Ilość przeprowadzanych przeglądów w obiektach niemieszkalnych jest znacznie większa niż
w przypadku budynków czy pomieszczeń mieszkalnych ze względu na częstotliwość korzystania
z instalacji.
Tabela 1. Częstotliwości przeglądów instalacji wodociągowej w obiektach budowlanych [z
ródło własne]
Rodzaj budynku Zalecane częstotliwości
przeglądów
mieszkalny 1 raz w miesiącu
szkoła, przedszkole, internat, 2  3 razy w tygodniu
urzędy
zakłady przemysłowe, 1 raz dziennie
usługowe
hotele 1 raz w tygodniu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Zakres prac konserwacyjnych powinien obejmować:
- wymianę zużytych uszczelek w zaworach przelotowych, czerpalnych,
- wymianę zużytych uszczelek w bateriach zlewozmywakowych, umywalkowych,
wannowych,
- uszczelnianie dławic,
- wymianę grzybków w zaworach przelotowych, czerpalnych i bateriach czerpalnych,
- wymianę zaworu pływakowego w zbiorniku płuczącym miski ustępowej.
- wymianę pływaka wraz z jego regulacją,
- drobne naprawy zbiornika płuczącego miski ustępowej typu: wymiana uszczelki zaworu
pływakowego,
- czyszczenie z osadów zbiornika płuczącego.
- wymiana baterii,
- wymianę fragmentu instalacji,
- wymianę pompy cyrkulacyjnej,
- regulację pracy zbiornika hydroforowego,
- inne nie wymienione a wymagające drobnych prac remontowych z uwagi na długi okres
użytkowania.
Konserwacja instalacji i urządzeń kanalizacyjnych
Celem eksploatacji instalacji kanalizacyjnej jest zapewnienie stałego odpływu ścieków
z nieruchomości. Aby warunek ten został spełniony musi ona przez cały okres użytkowania być
utrzymana w pełnej sprawności technicznej.
Zakres czynności eksploatacyjnych obejmuje:
- przeglądy,
- konserwacje,
- remonty.
Zadaniem przeglądów instalacji i urządzeń kanalizacyjnych jest kontrola i stwierdzenie
ewentualnych uszkodzeń, ocena stanu zużycia poszczególnych ich elementów. Pozwalają one na
szybkie usunięcie w ramach prac konserwacyjnych zauważonych usterek, przez co zapobiega się
awariom i wyłączeniem instalacji kanalizacyjnej z użytkowania.
Konserwacja obejmuje wykonywanie drobnych czynności naprawczych m.in.:
- przepychanie odpływów z przyborów sanitarnych,
- przepychanie podejść kanalizacyjnych,
- wymianę przyborów,
- wymianę uszkodzonych odcinków podejść,
- usunięcie osadów nagromadzonych w syfonach,
- usunięcie osadów zalegających w przewodach.
Remonty naprawcze swoim zakresem obejmują prace o większym stopniu trudności
technicznych, aż do wymiany całej instalacji kanalizacyjnej.
Zakres prac konserwacyjnych powinni wykonywać pracownicy posiadający stosowne
kwalifikacje zawodowe, aby prace te były prowadzone fachowo, sprawnie i nie wymagały
kilkukrotnego powracania do realizacji prac o tym samym lub podobnym zakresie.
W budownictwie mieszkalnym w warunkach miejskich zakresem czynności
eksploatacyjnych objęta jest instalacja kanalizacyjna w obiekcie budowlanym - przybory
i przewody  aż do czyszczaka na przewodzie odpływowym wewnątrz budynku.
Eksploatacją przykanalika zajmują się miejskie służby kanalizacyjne.
Najczęściej wykonywanymi pracami na instalacji kanalizacyjnej są prace związane
z przepychaniem przewodów z uwagi na ich zatkanie, które może wystąpić w różnych
miejscach:
- w podejściach do przyborów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- w pionach,
- w przewodzie odpływowym.
Przyczyny zatkania przewodów są bardzo różne, najczęstsze z nich to:
- nieprawidłowe korzystanie z instalacji przez użytkownika (wylewanie tłuszczy, wyrzucanie
dużych rozmiarów odpadów i zanieczyszczeń np. puszki, opakowania, materiały włókniste,
itp. )
- błędy w budowie,
- wady materiałów użytych w wykonawstwie.
Nieprawidłowe korzystanie z instalacji kanalizacyjnej polega na:
- spławianiu zanieczyszczeń stałych które ze względu na właściwości powinny być usunięte
z odpadami powstającymi w gospodarstwie domowym lub przemysłowymi,
- spławianie papieru, szmat, waty lub innych środków opatrunkowych, popiołu, piasku,
włosów, nici,
- odprowadzaniu substancji o charakterze agresywnym w stosunku do materiałów, z jakich
wykonana jest instalacja.
Błędy w budowie instalacji kanalizacyjnej lub ukryte wady materiałów mogą spowodować:
- przedostawanie się piasku przez niewłaściwie wykonane połączenia przewodów
kanalizacyjnych układanych w gruncie, co w konsekwencji prowadzi do zatkania
przewodów,
- niekorzystne warunki gruntowo-wodne, np. wysoki poziom wód gruntowych przy głęboko
posadownionych piwnicach budynków może spowodować infiltrację wody do wnętrza
przewodów,
- brak urządzeń przeciwzalewowych może spowodować cofkę ścieków z sieci kanalizacyjnej
i zalanie pomieszczeń piwnicy budynku.
Objawem niedrożności przewodów instalacji kanalizacyjnej jest zazwyczaj brak odpływu
ścieków z przyborów lub wypływ ścieków z instalacji do niżej położonych mieszkań czy, piwnic
budynku.
Konserwacja lokalnych urządzeń kanalizacyjnych
Przewody kanalizacyjne powinny być chronione przed zanieczyszczeniem i zatkaniem.
Zawiesiny osadzające się we wpustach podłogowych powinny być zatrzymywane w zbiornikach
lokalizowanych na przewodzie odpływowym. Jeśli pomimo to przedostaną się do dalszej części
układu kanalizacyjnego, to winny ulec zatrzymaniu w zbiornikach piasku, osadu. W prawidłowo
działającym urządzeniu powinno nastąpić oddzielenie zanieczyszczeń stałych od ścieków.
Rys. 1. Wpust ze zbiornikiem szlamu [6]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Jeśli tak się nie dzieje, należy wyłączyć instalację z użytkowania, przeprowadzić
czyszczenie zbiornika, dokonać jego płukania i kontrolnego sprawdzenia poprawności działania
osadników. Przynajmniej dwa razy w tygodniu zbiorniki osadów powinny być czyszczone
gruntownie z odkładających się na ich dnie osadów.
Dla instalacji kanalizacyjnej jedną z uciążliwości jest obecność w przewodach tłuszczy,
które wprowadzają do niej niestety użytkownicy. W niskiej temperaturze tłuszcze tężeją,
osadzając się na wewnętrznych ściankach przewodów w postaci lepkiej mazi. Do takiej
powierzchni bardzo łatwo przylegają inne zanieczyszczenia stałe. To wszystko powoduje
zatkanie przekroju rury. Zatory utworzone przez osady tłuszczowe są bardzo trudne do
usunięcia. Tłuszcze są rozkładane przez bakterie zamieniając się w kwasy agresywnie
oddziaływujące na przewody rurowe i powodujące powstawanie bardzo specyficznych
zapachów. Aby zapobiec przedostawaniu się tłuszczy w odległe części instalacji kanalizacyjnej
powinny temu zapobiegać sprawnie funkcjonujące odtłuszczacze. W przypadku, gdy urządzenie
to nie jest technicznie sprawne, mogą tworzyć się zatory w przewodach kanalizacyjnych,
nieprzyjemne zapachy. Odtłuszczacze powinny być czyszczone dwa razy w tygodniu, a nie
rzadziej niż jeden raz w miesiącu. Po takim czyszczeniu urządzenie powinno zostać poddane
płukaniu, napełnione czystą wodą i włączone do eksploatacji.
Czyszczenie i konserwacja odtłuszczacza polega na tym, że co dwa tygodnie, a nie rzadziej
niż jeden raz w miesiącu, należy opróżnić go i czyścić. Odpływy powinny być czyszczone
codziennie Po każdorazowym czyszczeniu należy odtłuszczacz ponownie napełnić czystą wodą.
Odbenzyniacz również po każdorazowym opróżnieniu powinien być wypełniony wodą.
Nagromadzoną ciecz lekką należy usuwać w zależności od stopnia jej zebrania i odprowadzić na
miejsce składowania zużytego oleju. Kontrolę i czyszczenie należy bezwzględnie przeprowadzać
jeden raz w roku.
Rys. 2. Odtłuszczacz z żeliwa lub stali poza budynkiem na głębokości wolnej od przemarzania [6]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Czyszczenie i konserwacja osadnika piasku polega na tym, że co dwa tygodnie, a nie
rzadziej niż raz w miesiącu, należy opróżnić go i oczyścić. Odpływy powinny być czyszczone
codziennie. Po każdorazowym czyszczeniu należy osadnik piasku ponownie napełnić czystą
wodą.
Rys. 3. Betonowy osadnik piasku i namułów [6]
Konserwacja instalacji kanalizacji deszczowej
Prawidłowa praca instalacji polega na odbieraniu wody deszczowej niezależnie od wielkości
opadów. Wykonanie połączeń między rurami powinno być szczelne i dodatkowo wzmocnione,
nie należy zapominać o dylatacjach (szczelinach) umożliwiających zachowanie dobrych
parametrów wytrzymałościowych (odcinki rur nie mogą być zbyt długie). Dylatacje muszą być
prawidłowo uszczelnione; rury instalacyjne ulegają rozszerzaniu pod wpływem temperatury
(szczególnie jest to istotne przy rurach z PVC). Trzeba uwzględnić  luz podczas montażu
naściennego. Dobór materiału na system orynnowania trzeba uzależnić od lokalnych warunków
środowiskowych, aby nie uległ on zniszczeniu pod wpływem opadów
Sprzęt stosowany do udrażniania instalacji i urządzeń kanalizacyjnych
Wstępna lokalizacja miejsca awarii następuje na podstawie kontroli poziomu ścieków
w miejscu ich wypływu i poniżej tego miejsca. Dokładne zlokalizowanie miejsca awarii wymaga
zastosowania narzędzi: taśm, sprężyn, drążków elastycznych. Sprzęt ten wprowadza się przez
przybory, czyszczaki do przewodów aż do miejsca stanowiącego opór. Po zlokalizowaniu
zapchania wprowadza się do przewodu odpowiednie narządzie ręczne lub mechaniczne do ich
przepychania.
Przepychanie w pierwszej fazie prowadzi się poprzez użycie najprostszego sprzętu
i sposobów. Podejmuje się następnie kolejne próby przebicia lub rozładowania korka, który
spowodował zapchanie. Jeśli powodem zapchania zatoru było utknięcie w przewodzie twardego
przedmiotu, to powinno podjąć się działania, mającego na celu wyciagnięcie go w całości.
Ostatecznym sposobem usunięcia niedrożności w przepływie ścieków jest demontaż
zapchanego odcinka przewodu lub kształtki i wstawienie nowego elementu.
Po usunięciu przyczyny zapchania koniecznie należy instalację kanalizacyjną przepłukać
z nagromadzonych osadów. Efektywność prac zależy od stosowanych narzędzi i sprzętu.
Do przepychania stosuje się sprzęt ręczny i mechaniczny.
Sprzęt ręczny to:
- taśmy stalowe o długości 7,5  30 m stosowane do ustalenia miejsca zatkania
i przepychania przewodów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
- druty stalowe o długości 2,5  3 m oraz drążki sprężyste o grubości 20-30 mm i długości 3
m przystosowane do łączenia przez łączniki w długie odcinki z możliwościami założenia na
koniec drutu końcówek o różnym przeznaczeniu,
- spirale stalowe nazywane żmijkami lub sprężynami kanalizacyjnymi o średnicach
16, 22, 31 mm w odcinkach długości 2 m lub 4 m każdy, przystosowane do łączenia na
długość do 30 m,
- wycinacze korzeni,
- przepychacze do przyborów i rur.
Rys. 4. Sprężyna kanalizacyjna ręczna teleskopowa [16]
Rys. 5. Sprężyny kanalizacyjne [16]
Sprzęt mechaniczny z silnikiem elektrycznym lub spalinowym stanowi konstrukcyjne
rozwinięcie sprzętu ręcznego.
Rys. 6. Maszyna bębnowa do czyszczenia instalacji kanalizacyjnej zapobiegająca nadmiernemu skręcaniu sprężyn
[16]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 7. Zestawienie końcówek roboczych [16]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Zasady bhp podczas prac konserwacyjnych
Każdorazowo, niezależnie od tego, kto wykonuje prace naprawcze instalacji wodociągowej
i kanalizacyjnej, należy pamiętać o zachowaniu podstawowych wymagań bezpieczeństwa
swojego i innych osób.
Powinny podlegać sprawdzeniu narzędzia i sprzęt stosowany do prac instalacyjnych: młotki,
narzędzia monterskie, przecinaki. Osoba wykonująca prace naprawcze powinna być wyposażona
w odzież ochronną i środki ochrony indywidualnej w wymaganym przepisami zakresie.
Należy pamiętać, aby narzędzia były sprawne technicznie.
Nie wolno:
- rzucać narzędzi,
- nie pozostawiać ich w czasie przerw na stanowiskach pracy,
- chodzić po narzędziach i sprzęcie.
Praca powinna odbywać się na podłodze lub na pomostach czy rusztowaniach zabezpieczonych
barierkami ochronnymi, ale zawsze z dostępem do dobrego oświetlenia.
Należy bezwzględnie pamiętać, że podczas czynności konserwacyjnych mogą występować
zagrożenia związane z napełnianiem instalacji wodą pod ciśnieniem, ruchem pomp, porażeniem
prądem elektrycznym.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jaki zakres prac obejmuje konserwacja instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej?
2. Jak często powinny być przeprowadzane przeglądy instalacji wodociągowej?
3. Jakie są przyczyny zamarzania instalacji wodociągowej?
4. Jak często powinny być czyszczone wpusty podłogowe?
5. Jakie zasady bhp obowiązują podczas prac konserwacyjnych instalacji wodociągowej?
6. Jakie zasady bhp obowiązują podczas prac konserwacyjnych instalacji kanalizacyjnej?
7. Jakie czynności naprawcze obejmuje konserwacja instalacji kanalizacyjnej?
8. Jakie są zadania przeglądów instalacji kanalizacyjnej?
9. W jaki sposób usunąć zator z osadów tłustych w przewodzie odpływowym?
10. Jaki sprzęt ręczny stosuje się do udrażniania przewodów kanalizacyjnych?
11. Czy potrafisz dobrać sprzęt do udrażniania przewodu odpływowego?
12. Kiedy stosuje się sprężyny kanalizacyjne w pracach konserwacyjnych instalacji
kanalizacyjnej?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu narzędzi i sprzętu dobierz te, które są konieczne do usunięcia niedrożności
zlokalizowanej w przewodzie odpływowym instalacji kanalizacyjnej zgodnie z dokumentacją
załączoną do wykonania zadania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji zadania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4) wybrać sprzęt i narzędzia do usunięcia niedrożności w przewodzie odpływowym,
5) sprawdzić w dokumentacji techniczno  ruchowej sprzętu czy wybrane narzędzia i sprzęt są
przeznaczone do wykonania prac wskazanych w instrukcji zadania,
6) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw sprzętu, narzędzi, końcówek do czyszczenia przewodów kanalizacyjnych,
 dokumentacja techniczno  ruchowa sprzętu,
 przybory do pisania,
 arkusze do pisania,
 instrukcja wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Sporządz
wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony osobistej
do wykonania płukania instalacji wodociągowej w budynku mieszkalnym po przeprowadzonej
dezynfekcji przewodów. Podaj skład ekipy do wykonania zadania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zapoznać się z wytycznymi wykonania dezynfekcji i płukania instalacji wodociągowej,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
6) podać skład ekipy,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 długopis,
 ołówek,
 gumka,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 katalogi materiałów do budowy studni rewizyjnej,
 katalogi studni rewizyjnych z tworzyw sztucznych,
 literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić przyczyny przecieków wody w instalacji wodociągowej?
2) usunąć zator lodowy w instalacji wodociągowej?
3) określić częstotliwość przeglądów instalacji wodociągowej
w zależności od przeznaczenia budynku?
4) określić zakres konserwacji instalacji wodociągowej?
5) określić zakres konserwacji instalacji kanalizacyjnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
6) określić miejsce powstania zatoru z osadów tłuszczowych?
7) dobrać sprzęt do usuwania osadów w instalacji kanalizacyjnej?
8) dobrać sprzęt do wycinania korzeni z przewodów odpływowych
i przykanalika?
9) określić przyczyny powstawania zatorów w instalacji kanalizacyjnej?
10) wskazać miejsca, w których najczęściej powstają zatory
w instalacjach kanalizacyjnych?
11) wskazać błędy w budowie będące przyczynami niedrożności
przewodów kanalizacyjnych?
12) określić czynności przy likwidacji zatorów powstałych
z różnych przyczyn?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2. Wykrywanie i usuwanie awarii instalacji i urządzeń
wodociągowych i kanalizacyjnych
4.2.1. Materiał nauczania
Ryzyko zanieczyszczeń i ochrona wody pitnej
Woda, znajdująca się w instalacjach wodociągowych odpowiada jakości wody
z przeznaczeniem do picia i na potrzeby gospodarcze. Zanieczyszczona woda może prowadzić
do ciężkich schorzeń. Groz
ba zanieczyszczenia wody zachodzi w przypadku każdej instalacji,
jeśli została wykonana wadliwie, bez zachowania wymagań zawartych w normach, w
wytycznych technologicznych, czy też do jej wykonania zostały zastosowane materiały
niespełniające wymagań jakościowych.
Możliwość zanieczyszczenia wody przez przepływ powrotny zachodzi, gdy:
- istnieje bezpośrednie połączenie instalacji wodociągowej z przewodami transportującymi
wodę o jakości nie spełniającej norm wody do picia i na potrzeby gospodarcze,
- w przewodzie wodociągowym woda jest tylko pod ciśnieniem hydrostatycznym,
- instalacja wody niezdatnej do picia znajduje się powyżej punktu czerpalnego instalacji
wodociągowej.
W instalacjach wodociągowych może również wystąpić tzw. zjawisko lewarowe (syfonowe)
spowodowane niewłaściwym podłączeniem urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych, czyli
błędem powstałym w czasie montażu.
W instalacjach wody zimnej i ciepłej ciśnienie robocze wody spada zawsze wtedy, gdy
woda nie jest dostarczana lub, gdy jest dostarczona w zbyt małej ilości. Przyczynami tego są:
- zaniżone parametry przewodów wodociągowych,
- zużycie wody jest większe niż możliwości jej dostarczania,
- pęknięcie przewodu wodociągowego dostarczającego wodę do odbiorcy,
- wadliwie działająca armatura odcinająca.
W instalacjach wodociągowych może też powstawać przepływ wsteczny spowodowany
działaniem nadciśnienia. Przekroczenie ciśnienia roboczego w zbiorniku z wodą czystą może
prowadzić do jej wtórnego zanieczyszczenia. Jeśli w którejś części instalacji lub w którymś jej
urządzeniu ciśnienie będzie wyższe niż w przewodzie wodociągowym to nastąpi wepchnięcie
wody do przewodu. Zdarzenie takie może zajść w przypadku niefachowego zamontowania
zamkniętego podgrzewacza wody.
Woda w instalacji wodociągowej musi odpowiadać określonym wymogom jakościowym
i aby nie dochodziło do jej wtórnego zanieczyszczenia (pogorszenie jakości) powinny być
zachowane warunki:
- swobodnego odpływu wody z instalacji wodociągowych do urządzeń kanalizacyjnych,
- samoczynnego napowietrzania instalacji wodociągowej,
- samoczynnego blokowania powrotnego przepływu wody.
Pierwszą czynnością konserwacyjną, którą powinno się wykonać, jest odcięcie dopływu wody
do tej części instalacji, która uległa uszkodzeniu w celu uniemożliwienia odpływu ścieków.
Następnie należy przystąpić do lokalizacji miejsca awarii.
W instalacjach ciepłej wody użytkowej w temperaturze od 25oC do 50oC występuje
zagrożenie jakości wody wywołane bakteriami legionellozy. Aby temu zapobiec powinno się
skrócić czas podgrzewania wody albo podwyższyć temperaturę przygotowania ciepłej wody
do 60oC.
Podczas dużych mrozów w pomieszczeniach nieogrzewanych, przez które prowadzona jest
instalacja wodociągowa lub w przypadku, gdy nie jest na przewodzie wodociągowy, założona
izolacja cieplna - może dojść do zamarznięcia wody. Najczęściej miejscami takimi są piwnice,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
poddasza, nie użytkowane pomieszczenia magazynowe i fabryczne. W przypadku, gdy instalacja
wykonana jest z rur metalowych przewodzących ciepło wystarczy podgrzanie części przewodu
w miejscu powstania zatoru lodowego. W tym celu powinien zostać otwarty zawór poniżej
miejsca, w którym zamarzła woda. Aby w przyszłości tego uniknąć, powinno się założyć
izolację cieplną na przewodach rurowych lub uzupełnić izolację na przewodach wody zimnej,
albo też wykonać prace mające na celu podwyższenie temperatury otoczenia.
W trakcie wykonywania prac remontowych ścian i podłóg może wystąpić przebicie rury,
jeśli instalacja wodociągowa wykonana jest podtynkowo z materiałów tworzywowych. Takie
zdarzenie może mieć miejsce, kiedy nie znany jest sposób rozprowadzenia przewodów
wodociągowych. Zwykle można to stwierdzić :
- po odgłosie wydobywającej się pod ciśnieniem wody,
- po zawilgoceniu ściany.
Jeśli w rurze tkwi gwóz
dz
 wyciek wody jest stosunkowo niewielki. Przed jego wyjęciem
powinno nastąpić zamknięcie zaworu odcinającego i opróżnienie odcinka instalacji z wody.
Spuszczanie wody z instalacji
Przed rozpoczęciem jakichkolwiek prac przy instalacji wodociągowej należy spuścić z niej
wodę.
Spuszczanie zimnej wody polega na:
- zakręceniu głównego zaworu odcinającego instalację wodociągową,
- otworzeniu wszystkich zaworów i baterii czerpalnych, aby wypuścić wodę znajdującą się
w przewodach rurowych,
Jeśli układ instalacji wodociągowej jest z własnym ujęciem wody, to powinno się w pierwszej
kolejności wyłączyć pompę i sprawdzić, czy za zbiornikiem jest zawór odcinający dla zasilania
całego budynku. W przypadku braku zaworu należy wypuścić do kanalizacji wodę zgromadzoną
w zbiorniku.
Spuszczanie ciepłej wody zależy od sposobu jej przygotowania. Jeśli zasilanie ciepłą wodą jest
z miejskiej sieci wodociągowej sposób postępowania jest taki sam jak w przypadku instalacji
wody zimnej. W przypadku lokalnego przygotowania ciepłej wody użytkowej w pierwszej
kolejności należy wyłączyć zasilanie(gaz lub prąd elektryczny). W przypadku użytkowania
podgrzewacza pojemnościowego należy odłączyć grzałkę i zakręcić zawór. Jeśli naprawy
wymaga zbiornik lub jego zasilanie należy opróżnić go z wody.
Spuszczanie wody ze zbiornika płuczącego miski ustępowej powinno mieć miejsce przy
każdorazowej naprawie. Czynność ta polega na:
- zakręceniu zaworu przy spłuczce ustępowej, a w przypadku braku tego zaworu powinno się
zamknąć zawór odcinający dla całego pomieszczenia lub kondygnacji,
- odróżnieniu zbiornika z wody.
Spuszczanie wody ze zbiornika przy pompie polega na:
- wyłączeniu zasilania pompy,
- odkręceniu zaworu spustowego.
Spuszczanie wody ze zbiornika z gorąca wodą zależne jest od przyczyny stwierdzonego
uszkodzenia.
Jeśli jest konieczna wymiana lub naprawa zbiornika podgrzewacza, najpierw należy
wyłączyć grzałkę, następnie zamknąć zawór z zimną wodą i wypuścić gorącą wodę przez
armaturę czerpalną. Aby woda szybciej spłynęła powinien zostać poluzowany zawór
bezpieczeństwa lub należy odkręcić odpowietrznik i poprzez korek spustowy odprowadzić wodę
do kanalizacji.
Podczas wymiany zbiornika powinno się odczekać aż wypłynie cała woda. W dalszej kolejności
powinno się przystąpić do rozłączenia zbiornika i przewodów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
W podgrzewaczach z ogrzewaniem pośrednim należy również usunąć wodę z wężownicy.
Naprawa pęknięć
Pęknięcia na instalacji wodociągowej najczęściej zdarzają się w okresie zimy, gdy
instalacje wykonane są z rur miedzianych oraz z rur stalowych ocynkowanych. Docelowym
rozwiązaniem jest wymiana uszkodzonego odcinka instalacji. Jeśli zakres prac jest znaczny i nie
jest możliwy do natychmiastowego wykonania można zastosować doraz
ne rozwiązanie
w postaci:
- założenia elastycznego przewodu gumowego i opaski z uszczelką gumową,
- wykonania łaty z kleju epoksydowego.
Uszczelnienie jest prostą czynnością polegająca na założeniu w miejscu uszkodzenia
elastycznego przewodu gumowego lub z tworzywa sztucznego i zaciśnięciu opaski.
Rys. 8. Założenie opaski uszczelniającej [9]
Do założenia łaty w miejscu przecieku zarówno na rurach z tworzyw sztucznych jak
i metalowych znajdują zastosowanie kleje dwuskładnikowe, tworzące twardą masę po
ok. 20 minutach. Powierzchnie powinny zostać starannie oczyszczone na długości większej
o 25  50 mm z każdej strony pęknięcia. Następnie należy przygotować klej, nałożyć go na rurę
na grubość ok. 6 mm. Po 24 godzinach klej osiąga pełną wytrzymałość. Przed ponownym
napełnieniem przewodu wodą miejsce nałożenia łaty powinno zostać przykryte taśmą
zabezpieczającą.
W instalacji wodociągowej baterie i zawory czerpalne stanowią z
ródło najczęstszych
problemów podczas eksploatacji. Bezpośrednia przyczyna strat wody lub awarii to zużyte
uszczelki zaworów grzybkowych lub awarie uszczelnień głowic.
Wymiana gumowej uszczelki
W przypadku przeciekającego zaworu lub baterii czerpalnej najczęstszą tego przyczyną jest
zużyta uszczelka. Dociskana jest ona przez trzpień od nasady zaworu i tym samym nie
przepuszcza wody. Przyczyną przecieku jest skruszona uszczelka lub drobne zanieczyszczenia
wbijające się w gumowy pierścień.
Aby dokonać naprawy należy:
1) odciąć dopływ wody przez zamknięcie zaworu odcinającego,
2) zdjąć pokrętła (odkręcić lub zdjąć),
3) odkręcić korpus,
4) wyjąć uszczelkę jeśli wbite są zanieczyszczenia, usunąć je,
5) jeśli uszczelka jest nadal elastyczna nie należy jej wymieniać, jeśli nie jest elastyczna należy
ją wymienić,
6) nasmarować gwint wrzeciona,
7) nałożyć korpus,
8) założyć pokrętła,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
9) włączyć wodę i uruchomić baterię.
Rys. 9. Etapy wymiany uszczelki [9]
Wymiana wkładu ceramicznego
Teoretycznie zawory i baterie z wkładami ceramicznymi są bezawaryjne. Uszkodzenia,
które mogą się pojawić, np. przeciek spod baterii - wymaga wymiany całego wkładu. Jednak
wcześniej należy sprawdzić, czy gumowy pierścień uszczelniający nie jest uszkodzony. Jeżeli
jednak trzeba wymienić wkład ceramiczny - należy w pierwszej kolejności zamknąć zawór
odcinający na przewodzie dopływowym, następnie odkręcić głowicę, wyjąć wkład ceramiczny
i sprawdzić jego stan techniczny. Jeśli jest na nim osad - powinien zostać usunięty. W przypadku
widocznych śladów porysowań lub popękań powinien zostać wymieniony na nowy inny rodzaj
dla wody zimnej, a inny dla ciepłej. Powinna zostać także skontrolowana uszczelka znajdująca
się na dnie korpusu. Jeśli jest zniekształcona lub uszkodzona - może to także powodować
niewielkie wycieki wody. Uszkodzona uszczelka powinna być wymieniona na nową wolną od
wad, zniekształceń, o równej, nie skruszałej powierzchni.
Rys. 10. Etapy wymiany wkładu ceramicznego [9]
Usuwanie nieszczelności dławicy
Pokrętło zaworu baterii lub kranu zamocowane jest na osi zakończonej gwintem, do którego
na końcu zamocowana jest uszczelka. Podczas obracania pokrętła uszczelka zamyka lub otwiera
przepływ wody. Oś zaworu przechodzi przez dławicę, czyli rodzaj uszczelnienia
zapobiegającego wyciekom wody.
Dławica zbudowana jest z uszczelniającej wkładki oraz nakrętki dociskowej. Dławica
wymaga regulacji lub naprawy, jeśli z przestrzeni między nakrętką a osią zaworu przecieka
woda. W bateriach starszego typu uszczelnienie ze sznura było dość często przyczyną
nieszczelności. W obecnie coraz powszechniej w stosowanych bateriach funkcję uszczelnienia
pełnią uszczelki typu o ring.
Wymieniając wkład dławicy nie jest konieczne odcięcie dopływu wody, wystarczy, aby
zawór w baterii był zamknięty. Następnie należy:
1) wyjąć zaślepkę na pokrętle baterii,
2) odkręcić wkręt mocujący,
3) zdjąć pokrętło z osi lekko stukając od spodu młotkiem,
4) dokręcić nakrętkę dławicy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
5) odkręcić zawór baterii i sprawdzić, czy woda przestała wypływać,
6) jeżeli przestała, to należy zamocować baterię,
7) jeżeli nie przestała, to należy:
a) zakręcić zawór,
b) odkręcić nakrętkę dławicy,
c) wyjąć stary sznur uszczelniający,
d) na oś zaworu nawinąć taśmę teflonową,
e) nawinąć kilka zwojów uszczelnienia,
f) założyć nakrętkę,
g) dokręcić tak, aby oś zaworu się lekko obracała,
h) sprawdzić szczelność połączenia,
i) zamontować baterię.
Rys. 11. Etapy usuwania nieszczelności dławicy [9]
Wymiana o-ringów
W bateriach podwójnych oraz pojedynczych do uszczelnienia dławicy używane są uszczelki
typu o-ring. Po zdemontowaniu pokrętła należy zdjąć pierścień sprężynujący, wyjąć oś i zużyte
uszczelki. Następnie założyć nowe, całość przetrzeć smarem silikonowym i zmontować baterię.
Jeżeli woda wycieka z miejsca, gdzie wylewka wchodzi do korpusu - to przyczyną wycieku
również jest uszczelka o-ring. Trzeba wówczas zakręcić oba zawory i zdjąć wylewkę (dokręcić
wkręt mocujący w korpusie baterii albo wyjąć ją, jeśli osadzona jest na  wcisk ), zdjąć
uszczelnienie i wymienić na nową.
Rys. 12. Etapy wymiany uszczelki o-ing [9]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Czyszczenie głowicy natrysku
Podczas użytkowania baterii natryskowej główka natrysku ulega stopniowemu zniszczeniu
wskutek odkładania się na niej osadów wapiennych wydzielanych z wody. Aby temu zapobiec,
czyli przedłużyć okres użytkowania - należy nagromadzony osad usuwać sposobami
mechanicznymi lub chemicznymi, np. przez zmywanie słabym roztworem kwasu, aż
do rozpuszczenia osadu. Przy nowoczesnych bateriach natryskowych głowice natrysku mają
fabrycznie wbudowane stalowe kołeczki, które podczas ruchu obrotowego głowicy natryskowej
albo przez dociśnięcie do nich elastycznej głowicy oczyszczają otwory wypływowe
z wapiennego nalotu.
Wymiana baterii
Aby wymienić baterię ścienną wannową lub natryskową dwuuchwytową na baterię
jednouchwytową należy wykonać nastęujące czynności:
1) zamknąć zawory odcinające wody zimnej i ciepłej,
2) odkręcić zawory w baterii,
3) poluzować nakrętki nasadowe,
4) zdjąć baterię,
5) przykręcić nową baterię jeśli wielkość gwintu i odległości krzywek  S pasują do nowej
baterii.
Jeśli nie, to należy:
1) wykręcić rozety,
2) wykręcić krzywki z przyłącza w ścianie,
3) wstawić nowe krzywki,
4) założyć uszczelnienie,
5) wkręcić krzywki w gwint rur wychodzących ze ściany,
6) sprawdzić ustawienie od ściany i ewentualnie dokonać korekty w ustawieniu,
7) nakręcić baterię bez rozet,
8) sprawdzić poziome ustawienie baterii i ewentualnie dokonać korekty w ustawieniu,
9) nakręcić rozety,
10) sprawdzić mocowanie baterii wraz z pierścieniami uszczelniającymi,
11) otworzyć zawory odcinające ciepłą i zimną wodę,
12) skontrolować szczelność przyłączenia baterii jednouchwytowej.
Baterie termostatyczne
Baterie termostatyczne zabezpieczone są podtynkową osłoną, po zdjęciu której odsłonięte
zostają elementy konstrukcyjne co umożliwia ich łatwą konserwację. Zakres tych prac to
najczęściej czyszczenie sitka wychwytującego zanieczyszczenia z wody oraz demontaż elementu
regulującego temperaturę wody. Umieszczone w korpusie baterii przed zaworami zasadniczymi
wstępne zawory odcinające ułatwiają i skracają czas prac konserwacyjnych.
Złącza elastyczne ze względu na swoją konstrukcję mogą stanowić utrudnienie
w normalnym użytkowaniu instalacji wodociągowych. Obecnie stosowane wężyki posiadają
wewnętrzne wzmocnienie przewodu polietylenowego oplotem stalowym, którego zadaniem jest
nie tylko poprawa estetyki, ale także zapobieganie  rozdęciu węża wskutek działania ciśnienia
wody. Oplot ma zapobiegać pomniejszaniu się grubości ścianek wężyka polietylenowego
i minimalizować ryzyko pęknięcia rurki miękkiej. Wężyk ulega procesom starzenia
i w konsekwencji narażony jest na zużycie  skutkujące pęknięciem przewodu i dlatego
powinien podlegać okresowej wymianie, (co ok. 3 lata), aby uniknąć niespodziewanego zalania
użytkowanej powierzchni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 13. Części konstrukcyjne baterii termostatycznej [6]
Ochrona podgrzewaczy pojemnościowych przed korozją
W przypadku użytkowania podgrzewacza pojemnościowego powinien być on wyposażony
w czujnik kontrolny, tzw. anodę reakcyjną wykonaną z magnezu. W czasie użytkowania
podgrzewacza wskutek korozji (wysoka temperatura, woda i tlen) następuje stopniowy rozkład
anody. Powinna być ona kontrolowana, a w zależności od stanu technicznego wymieniana.
Kontrola anody reakcyjnej polega na sprawdzaniu wskaz
nika zamontowanego na końcówce
czujnika. Jeżeli pierwotnie biały wskaz
nik przebarwił się na czerwono - to anodę reakcyjną
należy sprawdzić i wymienić. Wskaz
nik ten sprawia, że nie jest konieczne pracochłonne
i kosztowne opróżnianie instalacji ciepłej wody. Stosunkowo prosta czynność konserwacyjna
sprawia, że urządzenie można użytkować bez wyłączania go z eksploatacji.
Rys. 14. Wskaz
nik anody sygnalizacyjnej [6]
Kontrola i wymiana pompy cyrkulacyjnej
Pompa cyrkulacyjna podtrzymuje recyrkulację wody pomiędzy podgrzewaczem a odbiornikiem.
W przypadku awarii pompy ciepła gorąca woda przestaje być tłoczona.
Aby dokonać sprawdzenia pompy i jej ewentualnej wymiany należy:
1) przyłożyć jedną rękę do pompy, a drugą do rury przyłączeniowej. Jeśli pompa jest ciepła,
a rury zimne, oznacza to, że kotwa mocująca zaklinowała się i prąd płynący przez uzwojenia
podgrzał obudowę pompy,
2) zamknąć zawory odcinające: przed i za pompą,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3) odkręcić śrubę z przodu pompy zgodnie ze strzałką,
4) włożyć śrubokręt do otworu na końcu kotwy i przesunąć zgodnie z kierunkiem strzałki,
spowoduje to uwolnienie pompy:
a) jeśli płynie prąd pompa powinna się samoczynnie obracać i wówczas należy wkręcić
śrubę zamykającą i otworzyć zawory odcinające wodę,
b) jeśli na pompie nie ma napięcia elektrycznego przyczyną usterki jest układ sterujący
c) jeśli jest napięcie, a pompa nie działa, to należy wymienić pompę na nową,
5) wyłączyć główny wyłącznik i upewnić się czy dopływ prądu został przerwany,
6) odłączyć kable zasilające pompę,
7) zamknąć zawory odcinające przed i za pompą,
8) poluzować śruby na korpusie,
9) wymienić pompę na nową jeśli jest ona tego samego typu co stara pompa,
10) wymienić pompę na nową innego typu i wówczas:
- wymontować blok tłokowy,
- wstawić nową pompę w kolejności odwrotnej niż demontaż,
11) odkręcić zawory odcinające,
12) włączyć zasilanie elektryczne,
13) uruchomić pompę.
Rys. 15. Etapy wymiany pompy cyrkulacyjnej [10]
Konserwacja syfonów
Syfon jest nieskuteczny, jeżeli poziom wody w syfonie zmniejsza się. Przyczyną tego może
być:
- parowanie wody w przypadku, gdy odpływ jest rzadko używany,
- wysysanie wody z syfonu po odpływie jako skutek całkowitego wypełnienia podejścia
kanalizacyjnego lub podciśnienia powstałego w pionie kanalizacyjnym.
Kształt syfonu sprzyjający przepływowi cieczy umożliwia cichy przepływ wody i ułatwia jego
samooczyszczanie. Ponieważ średnica nominalna syfonu jest mniejsza o jeden rozmiar, niż
średnica podejścia kanalizacyjnego - prędkość przepływu ścieków zwiększa się powodując
porywanie napotykanych ciał stałych. Jeżeli mimo wszystko syfon zatkałby się, musi być
możliwość łatwego demontażu (odkręcenie elementów połączeniowych syfonu, zdjęcie
uszczelnień tworzywowych) i wyczyszczenia go.
Syfony wymagają okresowego czyszczenia. W syfonie kształtce żeliwnej - odkręcenie
korka spustowo-rewizyjnego mogło być trudne. Otwór rewizyjny przeznaczony był
do czyszczenia odcinka nierozłącznej instalacji odpływowej za pomocą tzw. spirali.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Stosowane obecnie syfony to urządzenia rozbieralne. Oczyszczanie syfonu sprowadza się do
odłączenia go od rury podejścia kanalizacyjnego i odpływu z przyboru, a następnie usunięciu
pozostających w syfonie zanieczyszczeń stałych i wypłukaniu go. Podczas rozłączania należy
pamiętać o podstawieniu pod przybór sanitarny naczynia, do którego będzie spływać woda
z zanieczyszczeniami.
Rys. 16. Etapy czyszczenia podejścia kanalizacyjnego [9]
Czyszczenie syfonu można przeprowadzić z wykorzystaniem przepychaczki gumowej lub
pneumatycznej. Nie powinny być stosowane środki chemiczne wlewane lub wsypywane
do otworu odpływowego przyboru z uwagi na ich właściwości żrące niepozostające bez wpływu
na stan techniczny instalacji kanalizacyjnej odprowadzającej nieczystości. W przypadku
powstania zatoru na podejściu kanalizacyjnym na odcinku aż do pionu, zdjęcie syfonu
umożliwia zastosowanie spirali (sprężyny) służącej do usunięcia zatoru.
Rys. 17. Etapy wymiany syfonu [10]
Do zatkania przewodów dochodzi wtedy, gdy elementy instalacji kanalizacyjnej są z
le
wykonane lub eksploatowane. Przyczyną może być zbyt mała średnica rur odpływowych, zbyt
mały spadek rur przyłączenia lub nadmierna liczba załamań na odcinku od przyboru do pionu.
Do niedrożności przyczyniają się odpadki stałe powstające z przygotowywania posiłków (np.
obierki, resztki jedzenia, kości, pierze albo fragmenty opakowań itd.) i trafiające do odpływu.
Można wówczas zastosować rozdrabniacze, których zadaniem jest siekanie odpadków przed ich
spłynięciem do kanalizacji.
W przypadku instalacji kanalizacyjnej z rur żeliwnych przyczyną zapchania się odpływu
może być korozja lub osadzający się tłuszcz na ściankach rur podczas długotrwałej eksploatacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Czyszczenie miski ustępowej
Jeśli w misce ustępowej podnosi się poziom wody w czasie spłukiwania to prawdopodobnie
został przytkany syfon, a zanieczyszczenia znacznie spowalniają odpływ nieczystości i wody
z przyboru. Do czyszczenia przepływu powinna zostać zastosowana specjalnej konstrukcji
gruszka do WC. W otworze syfonu należy umieścić gumową jej część i energicznie pompować.
Jeżeli korek z zanieczyszczeń zostanie usunięty to woda z nieczystościami gwałtownie opadnie.
Jeżeli zanieczyszczeń jest dużo, powinna zostać użyta spirala kanalizacyjna do WC. Końcówkę
spirali należy włożyć do miski ustępowej i kręcić korbką aż do usunięcia przeszkody.
Rys. 18. Czyszczenie miski ustępowej: gruszką, spiralą hydrauliczną [9]
W spłuczce ustępowej w ramach czynności konserwacyjnych należy skontrolować
i ewentualnie przeprowadzić regulację poziomu wody. Górny jej poziom powinien być 25 mm
poniżej otworu przelewowego.
W tym celu należy metalowe ramię pływaka zaworu tłokowego wygiąć w zależności od
potrzeb: lekko do dołu lub do góry. W zaworach przeponowych spłuczki ustępowej ramię
pływaka ma wkręt regulacyjny. W celu zmniejszenia poziomu wody należy wkręcić wkręt, aby
poziom wody zwiększyć - wkręt należy wykręcić.
W spłuczkach ustępowych starszego typu - pływak metalowy lub ze zgrzewanego plastiku
w czasie użytkowania korodował albo ulegał rozszczelnieniu, wskutek czego stawał się cięższy
i nie domykał zaworu odcinającego odpływ wody. Obecnie instalowane urządzenia płuczące do
misek ustępowych wyposażone są w pływaki plastikowe. Jeżeli odpływ wody spowodowany
tym, że  pływak nabierał wodę do środka należy:
1) odkręcić pływak,
2) usunąć z niego wodę,
3) zlokalizować nieszczelność np. poprzez zanurzenie w ciepłej wodzie,
4) osuszyć pływak,
5) otwór w pływaku zakleić żywicą epoksydową lub okleić folią,
6) zamontować pływak,
7) napełnić zbiornik wodą,
8) sprawdzić czy nie ma odpływu wody do miski ustępowej.
Przedstawiony powyżej sposób postępowania z pływakiem jest działaniem doraz
nym,
a rozwiązaniem docelowym jest wymiana na nowy.
Wymiana zaworu odpływowego
Jeżeli zbiornik płuczący miski ustępowej nie działa prawidłowo - trzeba sprawdzić, czy nie
popsuł się mechanizm uruchamiający zawór. Należy wówczas rozebrać zawór odpływowy.
W tym celu należy:
1) unieruchomić pływak w zbiorniku czyli zablokować działanie zaworu pływakowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
2) opróżnić zbiornik z wody,
3) odkręcić rurę spłuczkową,
4) odłożyć na bok, aby nie uległa przypadkowemu zniszczeniu,
5) odkręcić nakrętkę mocującą zawór odpływowy,
6) odłączyć zaczep mocujący ramię spłukujące,
7) wyjąć cały zespół odpływowy,
8) wyjąć i wymienić uszczelkę zaworu,
9) zmontować spłuczkę w kolejności odwrotnej niż demontaż,
10) sprawdzić prawidłowość działania urządzenia.
Usuwanie wycieku z zaworu odpływowego
Objawem uszkodzenia tego zaworu jest stale cieknąca woda do miski ustępowej.
Przyczyną może być:
- zabrudzenie,
- zestarzenie się gumowej uszczelki,
- niewłaściwa regulacja zaworu pływakowego,
- uszkodzenie zaworu przelewowego.
Aby przeciwdziałać tym przyczynom należy odpowiednio:
- wyczyścić komorę zbiornika ze zgromadzonych osadów,
- wymienić uszczelkę na nową,
- wyregulować zawór pływakowy poprzez odpowiednie ustawienie pływaka na dz
wigni
(ramieniu)zaworu lub poprzez dokręcenie trzpienia plastikowego, który naciska na gumową
membranę(przeponę).
Czyszczenie syfonów i rur podejścia kanalizacyjnego
Aby dokonać czyszczenia należy:
1) wyjąć zatyczkę mimośrodową, tzn. z metalowym korkiem zamykanym i otwieranym
za pomocą drążka przy baterii,
2) ustawić naczynie (wiaderko) pod syfonem,
3) odkręcić dolną część syfonu,
4) usunąć zanieczyszczenia z syfonu i początkowego fragmentu podejścia kanalizacyjnego,
5) wyczyścić pierścienie uszczelniające; w razie uszkodzenia wymienić na nowe,
6) odłączyć syfon od podejścia kanalizacyjnego,
7) włożyć spiralę kanalizacyjną do rury podejścia,
8) kręcić spiralą do momentu wyczuwalnego oporu,
9) kręcić spiralą dalej aż do dojścia przewodu do pionu ,
10) wysuwać delikatnie spiralę,
11) oczyścić końcówkę przewodu podejścia wilgotną szmatką,
12) posmarować uszczelki wazeliną lub płynem poślizgowym,
13) zamontować syfon,
14) wstawić zatyczkę mimośrodową w otwór odpływowy przyboru,
15) sprawdzić drożność przepływu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 19. Spirala kanalizacyjna [10]
Czyszczenie wpustu podłogowego
Wpusty podłogowe bardzo często ulegają zatkaniu zanieczyszczeniami zmywanymi
z powierzchni posadzek. Gromadzą się one w syfonie wpustu. Aby dokonać czyszczenia należy
zdjąć kratkę zabezpieczającą, wybrać wodę nad osadem. Dalsze postępowanie z oczyszczeniem
wpustu może być wykonane z użyciem sprężyny kanalizacyjnej lub ręcznie. W obydwu
przypadkach koniecznie trzeba zaopatrzyć się w odzież roboczą i środki ochrony osobistej.
Czyszczenie pionu kanalizacyjnego
Zajęcie bardzo pracochłonne szczególnie w przypadku starej instalacji kanalizacyjnej
wykonanej z rur żeliwnych. Czyszczenie bez demontażu wykonalne jest przez pion
wentylacyjny na dachu budynku. Dla pionów kanalizacyjnych wykonanych z rur
tworzywowych, w które są wbudowane czyszczaki (rewizje) - pod trójnikiem podejścia
kanalizacyjnego udrażnianie przewodu rurowego nie stanowi problemu. Po otwarciu czyszczaka
należy wprowadzić sprzęt czyszczący do wnętrza rury i starać się go udrożnić. Należy przy tym
pamiętać o zastosowaniu środków ochrony osobistej, oraz zabezpieczeniu miejsca pracy przed
zalaniem ściekami.
Czyszczenie rury odpływowej
Tłuszcz, włosy, odpadki kuchenne odkładają się na nierównościach rur z czasem
zmniejszając średnicę przewodu kanalizacyjnego, a z czasem doprowadzając do całkowitego
zatkania. W czasie użytkowania urządzeń kanalizacyjnych, aby zapobiegać temu zjawisku -
powinny być używane środki chemiczne rozpuszczające osady. Jeżeli odpływ ścieków jest coraz
wolniejszy lub, gdy już go nie ma - należy udrożnić:
- z zastosowaniem ręcznej pompki do przepychania odpływów przyborów sanitarnych
najczęściej zlewozmywaków, umywalek. Ruch tłoka do dołu spowoduje wypływ silnego
strumienia wody wymywającego zanieczyszczenia, a ruch tłoka do góry  wzruszenie
zalegających zanieczyszczeń. Kilkukrotny ruch tłoka pompki spowoduje udrożnienie
zatkanego przewodu.
- z zastosowaniem przepychacza ręcznego do zlewozmywaków, umywalek. Wcześniej należy
napełnić komorę przyboru sanitarnego wodą do 1/3 głębokości, a otwór przelewowy
zamknąć uszczelnieniem, gruszką przepychacza poruszać kilkukrotnie w górę i w dół. Jeśli
zanieczyszczeń jest niezbyt dużo - skuteczność działania jest prawie natychmiastowa, a jeśli
znaczna ilość zanieczyszczeń odłożona jest w układzie kanalizacyjnym, to czynności są do
wielokrotnego powtarzania, aż do czasu udrożnienia odpływu ścieków.
- poprzez czyszczenie syfonu. W każdym syfonie w jego dolnej części znajduje się
zamknięcie wodne zatrzymujące gazy kanalizacyjne. Zanieczyszczenia odkładają się
w dolnej jego części. Przed odkręceniem dolnej nakrętki pod syfon należy podstawić
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
naczynie, do którego odpłyną zanieczyszczenia z syfonu. Wnętrze syfonu umyć z użyciem
detergentów, a następnie sprawdzić, czy w rurze odpływowej nie ma więcej zanieczyszczeń.
Jeżeli nie ma ich, to należy założyć nakrętkę na syfon i sprawdzić odpływ ścieków
z przyboru sanitarnego. Zanieczyszczenia zebrane w naczyniu wylać do miski ustępowej.
Jeśli wcześniej zamontowany był syfon nierozbieralny to należy wymienić go na nowy.
- poprzez czyszczenie rury odpływowej. Zatory z zanieczyszczeń dość często tworzą się
w kolankach rur odpływowych, jeśli na przewodzie kanalizacyjnym nie była zamontowana
rewizja, przez którą można włożyć sprzęt do udrażniania i zlikwidować zator. Jeżeli
kształtka rewizyjna nie została założona w trakcie montażu, to czyszczenie rozpoczyna się
od przyboru sanitarnego, albo - jeśli jest to niemożliwe - należy rozebrać fragment instalacji
i usunąć przyczynę zatoru.
Rys. 20. Czyszczenie odpływu do przykanalika [9]
Lokalizacja zatoru na przykanaliku
W tym celu należy:
- otworzyć pokrywę studni rewizyjnej najbliżej budynku,
- jeżeli w osadniku studni znajduje się woda należy sprawdzić osadnik w studni rewizyjnej
w ulicy,
- jeżeli w osadniku studni nie ma wody oznacza to, że zator znajduje się ponad studnią
rewizyjną,
- jeżeli studnia rewizyjna w ulicy jest pełna wody oznacza to, że zapchany jest syfon przy
kanale ściekowym i wówczas pomocą powinno służyć pogotowie kanalizacyjne,
- jeżeli sprawdzane obie studnie rewizyjne są suche to zator znajduje się w budynku lub
w rurze przykanalika.
Czyszczenie przykanalika
Do czyszczenia przykanalika powinien zostać użyty sprzęt specjalistyczny kanalizacyjny.
Aby wyczyścić przewód kanalizacyjny należy otworzyć pokrywę studni rewizyjnej, zastosować
pręty w liczbie 2  3, połączyć je mimośrodowo w jeden odcinek, zamontować na ich końcu
spiralną końcówkę i wprowadzić przez studnię do przewodu rurowego. Tak przygotowany sprzęt
w przykanaliku przesuwać w kierunku zatoru. Kiedy końcówka pręta oprze się
o zanieczyszczenia, należy kręcić w prawo tak, aby spirala wkręciła się w zator. Kręcenie
w lewą stronę spowoduje rozłączenie prętów. Pręt należy popychać i cofać aż do czasu, gdy
zator zostanie rozdrobniony i woda zacznie swobodnie odpływać.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu ćwiczeń
i ich wykonania.
1. Jakie są przyczyny wtórnego zanieczyszczenia wody w instalacji wodociągowej?
2. W jaki doraz
ny sposób można zlikwidować pęknięcie rury wody zimnej?
3. Jaki jest sposób postępowania, kiedy w rurę wody zimnej zostanie wbity gwóz
dz
?
4. Z jakich powodów wymieniane jest złącze elastyczne do wody?
5. Jakie są czynności konserwacyjne przy cieknącej baterii czerpalnej?
6. W jaki sposób należy czyścić głowicę natrysku?
7. Jakie czynności należy wykonać przy wymianie uszczelki gumowej zaworu czerpalnego?
8. Dlaczego zawory kulowe nie wymagają czynności konserwacyjnych?
9. Dlaczego zapycha się odpływ z przyborów sanitarnych?
10. W jaki sposób należy czyścić syfony zlewozmywakowe?
11. Jakimi sposobami można udrożnić rury odpływowe?
12. Jak zlikwidować przeciek wody do wnętrza pływaka w spłuczce ustępowej?
13. Jakie czynności należy wykonać, aby wyregulować działanie spłuczki ustępowej?
14. Gdzie i kiedy można zastosować rozdrabniacze?
15. Z użyciem jakiego sprzętu likwidowane są zatory na przykanaliku?
16. W jaki sposób udrażnia się przewody odpływowe i przykanalik?
17. W jaki sposób można zlokalizować zator na przykanaliku?
18. Dlaczego do udrażniania rur żeliwnych kanalizacyjnych nie należy stosować agresywnych
środków chemicznych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządz
wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony osobistej
do wymiany baterii dwuuchwytowej na jednouchwytową zgodnie z instrukcją zadania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami montażu baterii czerpalnych,
3) zapoznać się z kartami katalogowymi baterii czerpalnych,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 długopis,
 ołówek,
 gumka,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 katalogi baterii czerpalnych,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Ćwiczenie 2
Wykonaj wymianę wężyków elastycznych wody zimnej i wody ciepłej łączących baterię
wannową z zaworami odcinającymi kątowymi zgodnie z dokumentacją załączoną w instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
5) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne,
6) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
7) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
8) ocenić jakość wężyków polietylenowych w oplocie stalowym,
9) zamknąć zawory kątowe odcinające wodę zimną i wodę ciepłą,
10) odkręcić nakrętki nasadowe zużytych złączy z zaworem kątowym i z baterią wannową,
11) oczyścić miejsca połączeń zaworów i baterii,
12) założyć uszczelkę gumową w nakrętki nasadowe,
13) uszczelnić połączenia taśmą teflonową lub pakułami,
14) nakręcić nakrętki nasadowe,
15) otworzyć zawory kątowe odcinające,
16) sprawdzić szczelność wykonanych połączeń,
17) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
18) uporządkować stanowisko pracy,
19) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
20) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
21) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 wężyki elastyczne
 materiały uszczelniające,
 komplet kluczy płaskich,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wykonaj konserwację spłuczki ustępowej zgodnie z dokumentacją załączoną w instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
5) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne,
6) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
7) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
8) zamknąć zawory kątowe odcinające wodę zimną do spłuczki,
9) podnieść pokrywę spłuczki,
10) wyjąć ramię pływaka przez odkręcenie go przy zaworze,
11) oczyścić pływak,
12) skontrolować otwory wlotowe, jeśli są zasklepione to oczyścić je ze szlamu i osadów,
13) odkręcić plastikową nakrętkę podtrzymującą zawór wlotowy,
14) wyjąć zawór z rurą wpustową i oczyścić,
15) skontrolować jakość uszczelki gumowej przy trzpieniu zaworu; jeśli jest zniszczona
wymienić na nową,
16) wyjąć gniazdo zaworu wraz z sitkiem do zatrzymywania zanieczyszczeń z wody,
17) otworzyć zawór odcinający i na krótki okres czasu uruchomić przepływ wody w celu
wypłukania zanieczyszczeń z przewodu dopływowego,
18) zamknąć zawór odcinający,
19) wstawić sitko i gniazdo zaworu,
20) zmontować zawór z rurą napełniającą
21) sprawdzić uszczelnienie rury przelewowej,
22) sprawdzić uszczelnienie odpływu wody z spłuczki,
23) wstawić do zbiornika ramię z pływakiem,
24) otworzyć zawór odcinający,
25) wyregulować poziom wody w zbiorniku,
26) założyć pokrywę,
27) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
28) uporządkować stanowisko pracy,
29) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
30) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
31) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 materiały uszczelniające,
 komplet kluczy płaskich,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6
4.2.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń?
2) wskazać ryzyko zanieczyszczenia wody w instalacji wodociągowej?
3) określić przyczyny wtórnego zanieczyszczenia wody w instalacji
wodociągowej?
4) określić sposoby zapobiegania legionellozie?
5) określić czynności przy spuszczaniu wody z instalacji wodociągowej?
6) określić przyczyny i skutki pęknięcia rury instalacji wody zimnej i ciepłej?
7) zlikwidować przeciek wody z pękniętej rury?
8) określić przyczyny zablokowania zaworu kulowego?
9) naprawić cieknącą baterię wannową?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
10) wymienić uszczelkę gumową w baterii czerpalnej?
11) wyczyścić głowicę natrysku?
12) określić przyczyny  rozdęcia złącza elastycznego do wody?
13) ustalić przyczyny niekontrolowanego odpływu wody z spłuczki ustępowej?
14) wymienić zawór odpływowy?
15) ustalić przyczyny wycieku wody z zaworu odpływowego?
16) usunąć wyciek wody z zaworu odpływowego?
17) dokonać czyszczenia syfonu różnych przyborów sanitarnych?
18) ustalić miejsce zatoru w przykanaliku?
19) dobrać sprzęt do czyszczenia przykanalika?
20) przeprowadzić czyszczenie przykanalika?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3. Konserwacja urządzeń lokalnych ujęć wody i lokalnych
oczyszczalni ścieków
4.3.1. Materiał nauczania
Konserwacja lokalnych ujęć wody
Eksploatacja urządzeń lokalnych ujęć wody polega na utrzymaniu ich w pełnej sprawności
technicznej, gotowych do pracy, czyli niezakłóconego poboru i transportowania wody do jej
odbiorcy. W przypadku lokalnych ujęć wody zakres prac konserwacyjnych zależy od rodzaju
posiadanych i użytkowanych urządzeń.
Studnie, dla zaopatrzenia w wodę indywidualnych odbiorców najczęściej kopane i niezbyt
głębokie, wiercone, każdorazowo muszą być chronione przed zanieczyszczeniem ujmowanej
wody podziemnej.
Studnie kopane muszą być chronione przed zanieczyszczeniami, które mogą się dostawać do
wnętrza studni od góry, albo przez nieszczelności w obudowie. Otoczenie studni powinno być
przygotowane w sposób właściwy, a w czasie użytkowania należy przestrzegać obowiązujących
wymagań. Woda z otoczenia studni nie może przedostawać się do jej szybu. Studnia powinna
być zabezpieczona przed przypadkowym podtapianiem wodą powierzchniową. Zabiegi
konserwacyjne dotyczące studni kopanej sprowadzają się do:
- okresowego czyszczenia obudowy z porostów i osadów,
- usuwania z dna nagromadzonych osadów,
- wymiany warstwy filtracyjnej.
Wymienione czynności konserwacyjne powinny być przeprowadzane, jeśli pobierana ze studni
woda wykazuje odstępstwa w zakresie norm jakości od wymagań przyjętych za właściwe dla
danego ujęcia (następuje pogorszenie jakości wody). Studnia powinna być poddawana
dezynfekcji po każdym jej czyszczeniu. Dezynfekcję przeprowadza się roztworem związku
chloru, najczęściej podchlorynu wapnia lub chlorku wapnia przez wlanie go do studni
i pozostawienie na 1 dobę. Po dezynfekcji wyczerpuje się kilkakrotnie całkowicie wodę ze
studni, aż do ustąpienia charakterystycznego zapachu chloru.
W celach kontrolnych przynajmniej raz w roku powinna być wykonywana analiza
fizykochemiczna i bakteriologiczna wody.
Dla studni wierconych zabiegi konserwacyjne są podobne, jak w przypadku studni
kopanych. Dodatkowo powinna być prowadzona książka eksploatacji studni, w której
odnotowywane powinny być dane techniczne studni, oraz prowadzone bieżące wpisy w zakresie
pomiary zwierciadła wody, jakości wody. Pompy zanurzone w studni nie powinny oddziaływać
na wodę powodując jej zanieczyszczenie. Opuszczanie pompy do studni powinno zapewniać
umieszczenie jej co najmniej 2 m poniżej dynamicznego zwierciadła wody w studni. Pompy
powinny być utrzymywane w stanie zawsze zdolnym do pracy, a więc powinny być sprawne
technicznie, czyste, zakonserwowane i chronione przed uszkodzeniem.
Zbiorniki wody powinny być utrzymywane w czystości, zabezpieczone szczelną pokrywą,
ale jednocześnie powinny mieć zapewniony stały dopływ powietrza. Zapas wody nie powinien
przekraczać jednodobowego zapotrzebowania na wodę. Przewody zbiornika i armatura
zabezpieczająca nie powinny powodować wtórnego zanieczyszczenia wody. Ich stan techniczny
powinien być kontrolowany przynajmniej raz w tygodniu, a wszystkie zauważone przecieki
wody usuwane na bieżąco.
Urządzenia miejscowe do uzdatniania wody są eksploatowane bezpośrednio przez
użytkowników i do nich należy utrzymanie ich w dobrym stanie technicznym oraz prowadzenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
konserwacji. W celu utrzymania właściwej jakości wody filtry wymagają codziennego płukania
przy zamkniętym zaworze odpływowym i otwartym zaworze spustowym.
Rys. 21. Schemat pompy z dyszą głębokiego ssania [1]
1-pompa wirowa, 2-silnik elektryczny, 3-zawór przelotowy, 4-lejek z kurkiem, 5-manometr, 6-zawór smokowy,
7-manometr, 8-rurociąg powrotny, 9-dysza do głębokiego ssania, 10-zawór stopowy, 11- kosz ssawny,
12-rurociąg ssawny.
Ponadto w zakres czynności lokalnych ujęć wody wchodzą:
- malowanie części metalowych w celu ochrony przed korozją,
- zabezpieczanie przed oblodzeniem części mechanicznych i przejść dla obsługi.
Lokalne urządzenia kanalizacyjne stosowane do oczyszczania ścieków:
- osadniki gnilne,
- osadniki Imhoffa,
- złoża biologiczne,
- drenaż rozsączający,
- rowy filtracyjne,
- biologiczne osadniki gnilne,
są bardzo proste w swojej konstrukcji i nie wymagają specjalnych wskazań eksploatacyjnych.
W czasie normalnego użytkowania tych urządzeń ważne jest przestrzeganie nastęujących zasad:
- do komór osadników gnilnych nie powinny być wprowadzane odpadki nie ulegające gniciu,
- przepływ ścieków w osadnikach Imhoffa powinien być bardzo powolny,
- ścieki do drenażu rozsączającego powinny być wprowadzane okresowo dużymi porcjami
rozlewając się równomiernie po całej sieci drenażowej.
Konserwacja urządzeń lokalnego oczyszczania ścieków nie jest skomplikowana z uwagi
na budowę dość prostą, z kręgów betonowych lub z elementów betonowych prostokątnych.
Każda z komór osadników gnilnych powinna być wentylowana, a z jednej najczęściej
ostatniej powinna być wyprowadzona ponad poziom terenu rura wentylacyjna. Osad z dna
każdej komory powinien być okresowo usuwany. Dla podtrzymania ciągłości procesów
fermentacyjnych drobne ilości osadu przefermentowanego powinny pozostawione być na dnie
komory. Częstotliwość czyszczenia osadników powinna być dostosowana do grubości warstwy
powstającego osadu, której narastanie powinno być kontrolowane codziennie. W osadnikach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
tworzą się kożuchy tłuszczowe zalegające w warstwie przypowierzchniowej, blokując dopływ
powietrza do komory osadnika. W związku z powyższym - w ramach prac konserwacyjnych
powinien być dokonywany pomiar grubości warstwy górnych osadów tłuszczowych
z wykorzystaniem tyczek z podziałką metrową. Osady tłuszczowe powinny być sukcesywnie
rozbijane tak, aby nie dopuścić do powstawania grubej jednolitej warstwy osadowej. Również
one okresowo powinny być usuwane sposobami ręcznymi lub z użyciem sprzętu
mechanicznego.
W ramach zabiegów konserwacyjnych drenażu rozsączającego należy sprawdzać stan
przewodów doprowadzających ścieki, powinny być podejmowane działania, aby nie dopuścić do
zarastania i zapychania przewodów. W przypadku powstania zatoru powodującego piętrzenie się
ścieków bezwzględnie należy zlokalizować miejsce i usunąć zator. Używany sprzęt jest takiego
samego rodzaju jak w przypadku udrażniania przewodów instalacji kanalizacyjnej.
Rys. 22. Bezodpływowy zbiornik na ścieki [9]
Rys. 23. Domowa oczyszczalnia ścieków [9]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczenia i jego wykonania.
1. Jaki jest zakres prac przy konserwacji lokalnych ujęć wody?
2. Jakie czynności konserwacyjne wykonuje się dla studni kopanej?
3. Kiedy przeprowadza się wymianę warstwy filtracyjnej w studni kopanej?
4. Jak przeprowadza się dezynfekcję studni?
5. W jakim dokumencie prowadzi się zapisy charakterystycznych pomiarów dla studni
wierconej?
6. W jaki sposób usuwa się przecieki zbiornika gromadzącego wodę na ujęciu lokalnym?
7. W jaki sposób zabezpiecza się przed korozją zbiorniki gromadzące wodę na ujęciu
lokalnym?
8. W jaki sposób zabezpiecza się zbiorniki gromadzące wodę przed jej wtórnym
zanieczyszczeniem?
9. Jakich odpadków nie wolno wprowadzać do osadników gnilnych?
10. W jaki sposób usuwa się osady z dna osadników gnilnych?
11. Z jaką częstotliwością usuwa się osady z osadników gnilnych?
12. W jaki sposób przeprowadza się pomiar grubości warstwy górnych osadów tłuszczowych
w osadniku?
13. Jakie są przyczyny powstawania nieprzyjemnych zapachów w osadnikach gnilnych?
14. Z użyciem jakiego sprzętu lokalizuje się zatory w rurach drenażu rozsączającego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj konserwację zbiornika gromadzącego wodę na lokalnym ujęciu wody z studni
wierconej zgodnie z dokumentacją zamieszczoną w instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji zadania,
4) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
5) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
6) wyłączyć pompę tłoczącą wodę ze studni,
7) zamknąć zawór na przewodzie doprowadzającym wodę do zbiornika,
8) otworzyć zawór spustowy i opróżnić zbiornik z wody,
9) otworzyć pokrywę przykrywającą zbiornik lub właz (w zależności od konstrukcji zbiornika),
10) oczyścić ścianki zbiornika z osadów i szlamów,
11) wykonać płukanie wodą zbiornika,
12) sprawdzić stan techniczny zaworów na przewodach dopływowym, odpływowym,
przelewowym, spustowym,
13) skontrolować stan techniczny urządzeń kontrolno-pomiarowych,
14) sprawdzić drożność rury wentylacyjnej stanowiącej połączenie z atmosferą,
15) przykryć zbiornik,
16) otworzyć zawór odcinający na przewodzie dopływowym,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
17) włączyć pompę w studni,
18) napełnić zbiornik wodą,
19) uporządkować stanowisko pracy,
20) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna lokalnego ujęcia wody,
 komplet kluczy płaskich i hydraulicznych,
 szczotka druciana,
 wąż elastyczny do wody,
 apteczka pierwszej pomocy,
 środki ochrony osobistej,
 instrukcja wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ czynności dla przeprowadzenia konserwacji osadnika gnilnego. Wykonaj zestawienie
sprzętu, środków ochrony osobistej, podaj skład ekipy oraz warunki przeprowadzenia zabiegów
konserwacyjnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zapoznać się z wytycznymi w zakresie przeprowadzania konserwacji osadników gnilnych,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 długopis,
 ołówek,
 gumka,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 dokumentacja techniczna osadnika gnilnego,
 literatura z rozdziału 6
4.3.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) określić rodzaje pomiarów zwierciadła wody w studni?
3) określić głębokość opuszczania pomp w studniach wierconych?
4) dobrać środki chemiczne do dezynfekcji studni kopanej?
5) określić czynności wykonywania dezynfekcji studni kopanej?
6) określić rodzaj dokumentu jaki powinien być prowadzony
dla studni wierconej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
7) określić sposoby zabezpieczania zbiornika wody na lokalnym ujęciu?
8) określić sposób wykonania płukania filtrów na lokalnym ujęciu
wody podziemnej?
9) określić częstotliwość czyszczenia osadników gnilnych?
10) dobrać sprzęt do usuwania osadów z osadników?
11) określić przyczyny specyficznych zapachów powstających w osadnikach
gnilnych?
12) określić czynności konserwacyjne drenażu rozsączjącym?
13) dobrać sprzęt do usuwania zatorów w rurach drenażu rozsączającego?
14) określić przyczyny zatorów w rurach drenażu rozsączającego?
15) dokonać prezentacji wykonanego ćwiczenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań o różnym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom podstawowy,
II część - poziom ponadpodstawowy.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
I część
1. Przy wymianie pompy w studni jej opuszczenie powinno być poniżej zwierciadła wody o:
a) 0,5 m,
b) 1,0 m,
c) 2,0 m,
d) 5,0 m.
2. Płukanie filtra w instalacji lokalnego ujęcia wody przeprowadzane jest przy:
a) otwartym zworze odpływowym i otwartym zaworze spustowym,
b) otwartym zaworze odpływowym i zamkniętym zaworze spustowym,
c) zamkniętym zaworze odpływowym i otwartym zaworze spustowym,
d) zamkniętym zaworze odpływowym i zamkniętym zaworze spustowym.
3. Konserwacja instalacji kanalizacyjnej obejmuje m.in.:
a) usunięcie osadu w perlatorze,
b) uszczelnienie dławic w zaworze odcinającym,
c) wymianę pionu kanalizacyjnego,
d) wymianę przyborów.
4. Czyszczenie rury odpływowej można dokonać przez:
a) rewizję na przewodzie odpływowym,
b) rewizję na przykanaliku,
c) rurę wentylacyjną pionu kanalizacyjnego,
d) trójnik na podejściu kanalizcyjnym.
5. Wymiana złącza elastycznego powinna odbywać się co:
a) 1 rok,
b) 2 lata,
c) 3 lata,
d) 5 lat.
6. Przyczyną zablokowania zaworu kulowego jest:
a) nagromadzony z wody osad,
b) skorodowane pokrętło zaworu,
c) wyrobiona uszczelka o-ring w zaworze,
d) zniszczone uszczelnienie głowicy zaworu.
7. Zabiegi konserwacyjne studni kopanej obejmują m.in.:
a) czyszczenie obudowy z porostów i osadów,
b) kontrolę spadków terenu wokół studni,
c) malowanie obudowy studni,
d) wymianę górnej obudowy studni.
8. Płukanie studni po jej dezynfekcji przeprowadza się:
a) do czasu wykonania kontrolnego badania wody,
b) do czasu zlikwidowania zapachu chloru w wodzie,
c) przez 12 godzin,
d) przez 24 godziny.
9. Nieszczelności zaworów instalacji wodociągowej powodują:
a) przecieki wody,
b) udrażnianie przepływu wody,
c) zapychanie się głowic w zaworach,
d) zużywanie się głowic zaworów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
10. Likwidacja pęknięcia rury wodociągowej polega na założeniu:
a) łaty z kleju epoksydowego,
b) opaski uciskającej rurę,
c) zaworu odcinającego,
d) zaworu redukującego ciśnienie wody.
11. Ostatecznym sposobem usunięcia niedrożności w przepływie ścieków jest:
a) demontaż całej instalacji kanalizacyjnej,
b) demontaż uszkodzonego odcinka przewodu,
c) wymiana czyszczaka,
d) wymiana odsadzki.
12. Wymieniając uszczelkę w baterii czerpalnej stojącej należy w pierwszej kolejności:
a) odciąć dopływ wody,
b) wykręcić zawór grzybkowy,
c) zdemontować baterię z przyboru,
d) zdjąć pokrętło baterii.
13. Przyczyną zatoru na przewodzie odpływowym wskutek nieprawidłowego korzystania
z instalacji kanalizacyjnej jest:
a) błąd w budowie,
b) wada materiału,
c) wylewanie tłuszczy,
d) złe wykonanie połączeń.
14. Objawami uszkodzenia zaworu odpływowego jest:
a) cieknąca woda do miski ustępowej,
b) odpływ wody przez przelew w wannie,
c) zbyt duże ciśnienie wody w instalacji wodociągowej,
d) zbyt niska temperatura wody ciepłej w instalacji.
II część
15. Aby nie dochodziło do wtórnego zanieczyszczenia wody w instalacji wodociągowej
powinien być zachowany warunek:
a) przewód wodociągowy wykonany jest z rur miedzianych,
b) spadek przewodu wodociągowego jest w kierunku do wodomierza,
c) ma miejsce swobodny odpływ wody do urządzeń kanalizacyjnych,
d) w przewodzie wodociągowym woda jest pod ciśnieniem hydrostatycznym.
16. Prace konserwacyjne przy baterii termostatycznej obejmują m.in.:
a) czyszczenie sitka wychwytującego zanieczyszczenia,
b) wymianę uszczelki pod głowicą baterii,
c) wymianę zaworów zwrotnych przed i za baterią,
d) zmianę zakresu temperatury wody w mieszaczu.
17. Nieszczelności w górnej obudowie studni kopanej powodują:
a) infiltracje wody do gruntu,
b) podniesienie poziomu wód gruntowych,
c) poprawę jakości wody w studni,
d) przedostawanie się zanieczyszczeń do wody.
18. Odbenzyniacze po każdorazowym czyszczeniu powinny być:
a) napełnione roztworem detergentu,,
b) napełnione wodą,
c) napełnione ściekami,
d) poddane dezynfekcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
19. Aby nie powstawały zatory w rurach drenażu rozsączającego ścieki powinny być
wprowadzane:
a) ciągle dużymi porcjami,
b) ciągle małymi porcjami,
c) okresowo dużymi porcjami,
d) okresowo małymi porcjami.
20. Aby usunąć zator zlokalizowany na przewodzie odpływowym w miejscu oddalonym
od pionu o 15 m trzeba zastosować 2 pręty stalowe połączone ze sobą:
a) mimośrodowo,
b) przez chwytacze,
c) przez sprężyny,
d) przez połączenie kielichowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
 KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Konserwacja instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
Zakreśl poprawną odpowiedz
. Jeżeli pomylisz się  błędną odpowiedz
zakreśl kółkiem.
Numer Odpowiedz
Punktacja
pytania a b c d
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
6. LITERATURA
1. Chorązy R.: Urządzenia I instalacje wodociągowe w nowoczesnej zagrodzie, PWRiL,
Warszawa 1983
2. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje kanalizacyjne  projektowanie, wykonanie,
eksploatacja. Wydawnictwo  Seidel  Przywecki , Warszawa 2005
3. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje wodociągowekanalizacyjne  projektowanie,
wykonanie, eksploatacja. Wydawnictwo  Seidel  Przywecki , Warszawa 2005
4. Cieślowski S., Karpiński M., Trzaskowski W.: Technologia Instalacje sanitarne, WSiP,
Warszawa 1996
5. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia Instalacje sanitarne część 1,WSiP, Warszawa 1998
6. Fox U.: Techniki instalacyjne w budownictwie mieszkaniowym  projektowanie,
wykonawstwo, eksploatacja, zmiana sposobu użytkowania, Arkady, Warszawa 1998
7. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja Część 1 Wodociągi, WSiP, Warszawa 1999
8. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja Część 2 Kanalizacja, WSiP, Warszawa 1999
9. Jackson A, Day D.: Własny dom, Wiedza i życie, Warszawa 2002
10. Middel B, Middel G.: Sami naprawiamy instalacje grzewcze i sanitarne, Pagina, Wrocław,
1999
11. Praca zbiorowa: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych, Część 1, Instalacje
wodociągowe. Rea, Warszawa 1998
12. Praca zbiorowa: Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano-montażowych.
Tom II, Instalacje sanitarne i przemysłowe, Arkady, 1988
13. Praca zbiorowa: Wodociągi i kanalizacja  projektowanie, montaż, eksploatacja,
modernizacja, Wydawnictwo Verlag DashQ
fer, Warszawa 2005
14. Strona internetowa: www.e-instalacje.pl
15. Strona internetowa: www.muratordom.pl
16. Strona internetowa. www.ridgid.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45