Wspomaganie edukacji ucznia niepełnosprawnego
16
Koncepcja wczesnego wspomagania rozwoju
w kontekście unijnych wskazań
i polskich rozwiązań
Prof. dr hab. Zofia Palak
Światowa Organizacja Zdrowia w 2000 roku pełnosprawnością w życiu osobistym i społecz-
w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, nym1.
Działań i Uczestnictwa przedstawiła nową, naj-
bardziej aktualną biopsychospołeczną koncepcję Takie holistyczne rozumienie istoty niepełno-
niepełnosprawności. Ta holistyczna koncepcja jest sprawności jest punktem wyjścia współczesnej
próbą syntezy funkcjonujących uprzednio kon- koncepcji rehabilitacji, edukacji i systemowego
cepcji biologicznej i społecznej. Jej podstawą są wsparcia osób o specjalnych potrzebach na róż-
następujące założenia: nych etapach ich życia. Stanowi podstawę aktu-
" człowiek jest istotą biologiczną; stanowi ją or- alnej koncepcji wczesnego wspomagania rozwoju
ganizm o określonej strukturze i wypełniający dzieci z niepełnosprawnością i ich rodzin.
określone funkcje,
" człowiek jest osobą, jednostką działającą i wypeł- Należy zwrócić uwagę na różne określenia funk-
niającą określone czynności i zadania życiowe, cjonujące w polskim piśmiennictwie w odniesieniu
" człowiek jest także członkiem określonej grupy do tego procesu (ich poprawność łączy się ściśle
społecznej, do której przynależy i w której ży- z kolejnością wyliczania):
ciu uczestniczy. " wczesne wspomaganie rozwoju,
" wczesna rehabilitacja,
Człowiek funkcjonuje na trzech poziomach: bio- " wczesna rewalidacja,
logicznym, jednostkowym i społecznym. " wczesna stymulacja,
" wczesna interwencja.
Według biopsychospołecznej koncepcji istotę nie-
pełnosprawności stanowi odchylenie od normalne- W roku 2005 został wydany raport, opracowa-
go funkcjonowania na wymienionych trzech pozio- ny przez Europejską Agencję Rozwoju Edukacji
mach lub na niektórych z nich. Niepełnosprawność Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami, dotyczący
ma więc trzy wymiary: biologiczny, jednostkowy wczesnego wspomagania. Raport stanowi podsu-
i społeczny. Odchylenie w poszczególnych wymia- mowanie projektu  Wczesna interwencja w Euro-
rach może przyjąć następujące formy: pie , realizowanego w latach 2003-2004, w który
" na poziomie biologicznym jest to zniesienie, zaangażowani byli eksperci z 19 krajów europej-
ograniczenie lub zaburzenie przebiegu funkcji skich: decydenci, pracownicy sektora opieki zdro-
organizmu w zależności od stopnia i zakresu wotnej, szkolnictwa i opieki społecznej, a także
uszkodzenia jego organów lub układów, pracownicy naukowi oraz rodziny dzieci wymaga-
" na poziomie jednostkowym lub osobowym jest jących wczesnej rehabilitacji. Celem projektu była
to ograniczenie aktywności i działania, zarówno analiza stanu działań dotyczących wczes-
" na poziomie społecznym jest to ograniczenie nego wspomagania, diagnoza najważniejszych
uczestnictwa w życiu społecznym  funkcjono- problemów z nim związanych, jak również wyciąg-
wania społecznego. nięcie wniosków i zaproponowanie praktycznych
rozwiązań służących poprawie jakości świadczeń
Ważnym elementem całościowej koncepcji nie- i usług specjalistów. Eksperci zawarli w rapor-
pełnosprawności jest wprowadzenie do pojęcia cie uzgodnioną propozycję europejskiej definicji
niepełnosprawności tzw. czynników konteksto- wczesnej interwencji, która brzmi następująco:
wych (contextual factors), które są tworzone przez
1
Majewski T. Podstawy rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych,
czynniki środowiskowe i czynniki indywidual-
APS, Warszawa 2002; Palak Z. Biopsychospołeczna koncepcja niepeł-
ne (cechy osobiste). Mogą one ułatwiać, utrud-
nosprawności a wieloaspektowość wsparcia [w:] Palak Z. [red.] Wspar-
niać lub ograniczać funkcjonowanie osoby z nie- cie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji, UMCS, Lublin 2004.
Meritum nr 2 (13) / 2009
Wczesna interwencja stanowi zbiór świadczeń/usług ofero- 3. Dostępnośćfinansowa  świadczenia z zakresu
wanych bardzo małym dzieciom i ich rodzinom, na prośbę wczesnego wspomagania są całkowicie bezpłat-
17
tychże, w określonym okresie życia dziecka. Obejmuje ona ne i rodzice nie ponoszą żadnych kosztów tera-
wszystkie działania podejmowane w odpowiedzi na specjalne pii. Usługi pokrywane są ze środków publicz-
potrzeby dziecka, a mające na celu wspomożenie jego roz- nych sektora służby zdrowia, edukacji i opieki
woju, zwiększenie kompetencji samej rodziny dziecka oraz społecznej oraz firm ubezpieczeniowych i or-
wsparcie prawidłowego funkcjonowania społecznego dzie- ganizacji pozarządowych. Ewentualne usługi
cka i jego rodziny. Działania te powinny odbywać się w natu- prywatne finansują rodzice.
ralnym środowisku dziecka, najlepiej na szczeblu lokalnym,
w ramach interdyscyplinarnego, zorientowanego na rodzinę 4. Pomoc interdyscyplinarna  pracownicy
programu powadzonego przez zespół specjalistów2. ośrodków wczesnego wspomagania prezentują
różne specjalności, wymieniają się informacja-
Uwzględniając istotę biopsychospołecznecznego mi w zależności od określonych potrzeb.
modelu niepełnosprawności wraz z rolą tzw. czyn-
ników kontekstowych (środowiskowych i indywi- 5. Różnorodność świadczeń  wiąże się z różnorod-
dualnych), szczególną uwagę podczas organizo- nością dziedzin i specjalności reprezentowanych
wania wczesnego wspomagania należy zwrócić na przez pracowników zespołu wczesnego wspoma-
zapewnienie: gania, który stanowią specjaliści trzech resortów:
" ścisłej współpracy między służbą zdrowia, zdrowia, edukacji i opieki społecznej4.
oświatą i opieką społeczną, które wspólnie od-
powiadają za organizowanie i finansowanie
wczesnej rehabilitacji, Rekomendacje służące poprawie jakości
" pracy w zespołach interdyscyplinarnych, systemu wczesnego wspomagania
" opracowania Indywidualnego Programu Pomo- w krajach Unii Europejskiej
cy Rodzinie, który uwzględni potrzeby dziec-
ka i rodziny, mocne strony, priorytety, ustalone Międzynarodowy zespół ekspertów sformułował
cele i działania, jakie należy podjąć, oraz ocenę szereg rekomendacji dotyczących właściwej stra-
ich wykonania3. tegii organizowania świadczeń i usług wczesnego
wspomagania rozwoju, wczesnej interwencji.
Jakkolwiek w poszczególnych krajach Unii Europej-
skiej funkcjonują nieco odmienne rozwiązania orga-
nizacyjne wczesnego wspomagania, to jednak wszę- 1. Dostępność
dzie muszą być przestrzegane określone standardy,
fundamentalne założenia jednakowe dla wszystkich: " Działania przedstawicieli władzy różnych szczebli.
dostępność, bliskość, dostępność finansowa, pomoc Na wszystkich szczeblach zarządzania władze
interdyscyplinarna i różnorodność świadczeń. powinny zagwarantować świadczenia z zakresu
wczesnej interwencji, realizując prawa dziecka ze
1. Dostępność  rozpoczęcie pracy z dzieckiem specjalnymi potrzebami i jego rodziny do niezbęd-
i jego rodziną najwcześniej, jak jest to możliwe, nego wsparcia, uwzględniając następujące fakty:
niezależnie od miejsca zamieszkania.  rodziny i specjaliści potrzebują rozwiązań koordy-
nowanych na różnych szczeblach tak, by pomoc
2. Bliskość  objęcie opieką wszystkich potrzebu- dziecku i rodzinie była efektywna i mierzalna,
jących dzieci i ich rodzin. Rodzina ma otrzymy-  rozwiązania systemowe muszą zmierzać do
wać niezbędne wsparcie jak najbliżej miejsca współpracy międzyresortowej  sektora eduka-
zamieszkania, na szczeblu lokalnym (decentra- cji, zdrowia i opieki społecznej,
lizacja usług). Rodzina stanowi centrum zain-  organizacja systemu powinna wspierać rozwój
teresowania służb wczesnego wspomagania. ośrodków na poziomie lokalnym, ale także roz-
wijać ośrodki na szczeblu centralnym, które
mogą pełnić wiodącą rolę w doskonaleniu sy-
2
Elary Childhood Intervention  Analysis of Situations in
stemu pomocy.
Europe. Key Aspects and Recommendations  Summary
Report 2005, European Agency for Development in Special
" Dostęp do informacji:
Needs Education [za:] Dońska-Olszko M. Tendencje dotyczą-
ce wczesnej interwencji wobec dziecka z zaburzeniami rozwojowymi  rodziny i specjaliści powinni otrzymać jas-
oraz jego rodziny w krajach Unii Europejskiej [w:] Kwaśniewska
ną, precyzyjną informację dotyczącą systemu
G. [red.] Interdyscyplinarność procesu wczesnej interwencji wobec
wczesnej interwencji na danym terenie (ośrod-
dziecka i jego rodziny, UMCS, Lublin 2007.
ki, zakres ich działania, grupy odbiorców),
3
Dońska-Olszko M. Tendencje dotyczące wczesnej interwencji wo-
bec dziecka z zaburzeniami rozwojowymi oraz jego rodziny w krajach
4
Unii Europejskiej, ibidem. Ibidem.
Wspomaganie edukacji ucznia niepełnosprawnego
Wspomaganie edukacji ucznia niepełnosprawnego
18
 szczególną uwagę należy zwrócić na dostęp do 4. Pomoc interdyscyplinarna
informacji przez rodziny imigrantów, dla któ-
rych bariera językowa oraz różnice kulturowe " Współpraca z rodziną:
stanowią utrudnienie w dostępie do pomocy.  za nawiązywanie współpracy odpowiadają spe-
cjaliści,
" Jasne zdefiniowanie grupy docelowej.  specjaliści powinni organizować spotkania ze-
Władze lokalne decydują o tworzeniu sieci ośrod- społu, na których będą wraz z rodzicami oma-
ków i powoływaniu niezbędnych służb wczesnego wiać sytuację dziecka i rodziny, uwzględniając
wspomagania. W procesie decyzyjnym specjaliści różne punkty widzenia poszczególnych człon-
powinni pełnić rolę doradczą. Często to oni mają ków zespołu,
najlepsze rozeznanie potrzeb i wiedzę dotyczącą  Indywidualny Plan dla Rodziny powinien sta-
grupy odbiorców, na których należy koncentro- nowić dokument zaakceptowany przez wszyst-
wać pomoc tak, by była ona skuteczna w odniesie- kie strony. Plan ten podlega ustawicznej ewa-
niu do dziecka i jego rodziny. luacji.
" Budowanie pracy zespołowej należy realizować
2. Bliskość poprzez:
 dzielenie się informacją w celu wzajemnego
Rodzina powinna otrzymać świadczenie możli- uzupełniania wiedzy różnych specjalistów,
wie najbliżej miejsca zamieszkania. Do osiągnię-  podejmowanie decyzji przez cały zespół,
cia tego celu niezbędna jest decentralizacja usług  wybór osoby do kontaktu z rodziną w zależno-
oraz zapewnienie takiej samej jakości świadczeń ści od potrzeb rodziny oraz właściwych dla da-
w różnych regionach kraju, na obszarach miej- nej sytuacji kwalifikacji lidera,
skich i wiejskich.  organizowanie szkoleń wewnętrznych, aby spe-
cjaliści z różnych dziedzin umieli pracować ra-
" Zaspokojenie potrzeb dziecka i jego rodziny zem w zespole.
wymaga:
 natychmiastowego informowania rodziców " Stałość członków zespołu.
w momencie rozpoznania u dziecka specjalnych Częste zmiany specjalistów w zespole wpływają
potrzeb, negatywnie na jakość świadczonej pomocy. Pra-
 zapewnienia rodzinie prawa do współdecydo- ca zespołowa wymaga stabilizacji kadrowej przez
wania wraz ze specjalistami o podejmowanych dłuższy czas.
działaniach,
 nienarzucania rodzinie wczesnej interwencji,
ale jednoczesnego chronienia praw dziecka, 5. Różnorodność świadczeń
 rozumienia przez rodziców i specjalistów korzy-
ści płynących z danego rodzaju wsparcia, " Koordynacja pracy różnych sektorów.
 opracowania na piśmie dokumentu  Indywidu- Zaangażowanie specjalistów z różnych sektorów
alnego Planu dla Rodziny, wspólnie z rodzicami (pomoc medyczna, edukacyjna i opieka społecz-
dziecka  oraz ułatwiania rodzicom rozumienia na) powinno gwarantować realizację wszystkich
założeń z niego wynikających: planowanie dzia- celów na każdym szczeblu prewencji, co wymaga
łań, formułowanie celów, ewaluacja osiąganych następujących działań:
rezultatów,  zdrowie, edukacja i opieka społeczna muszą
 wychodzenia naprzeciw oczekiwaniom rodzi- być włączone w proces wczesnego diagnozowa-
ców, którzy potrzebują treningu, określonych nia zaburzeń rozwojowych i kierowania dzieci
umiejętności i wiedzy, ułatwiania interakcji do odpowiednich ośrodków tak, by nie dopuś-
między rodziną i specjalistami a dzieckiem. cić do znaczących opóz
nień w rozwoju, np.
w wyniku długiego oczekiwania na otrzymanie
pomocy,
3. Dostępność finansowa  monitorowanie rozwoju powinno dotyczyć
wszystkich dzieci, którym w przypadku zabu-
" Świadczenia z zakresu wczesnego wspomagania rzeń rozwojowych należy udzielać systematycz-
powinny być dla rodziców bezpłatne. nej pomocy,
 wszystkie kobiety ciężarne powinny podlegać
stałej opiece medycznej.
Meritum nr 2 (13) / 2009
" Koordynacja różnorodnych działań. czasu zajęć od 4 do 8 godzin w miesiącu, w za-
Dobra koordynacja świadczonych usług gwaran- leżności od możliwości psychofizycznych i potrzeb
19
tuje najlepsze wykorzystanie środków finanso- dziecka. Zajęcia prowadzone są indywidualnie
wych, co wiąże się z poniższymi działaniami: z dzieckiem i jego rodziną; w przypadku dzieci
 ośrodki powinny zagwarantować kontynuację po 3. roku życia zajęcia mogą być prowadzone
pomocy w przypadku przechodzenia dziecka w grupach liczących po 2 lub 3 dzieci z udziałem
z jednej instytucji do drugiej, ich rodziców. Miejsce prowadzenia zajęć (w pla-
 przedszkola powinny zapewniać miejsca dla cówce czy w domu rodzinnym) ustala dyrektor
dzieci ze specjalnymi potrzebami. instytucji, który koordynuje pracę zespołu.
Podsumowując, należy podkreślić, że za rozwój Do zadań zespołu wczesnego wspomagania roz-
wczesnego wspomagania odpowiadają wspólnie woju dziecka należy:
rodzice, specjaliści oraz przedstawiciele władzy " ustalenie, na podstawie opinii o potrzebie
wszystkich szczebli5. wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, kie-
runków i harmonogramu działań wczesnego
wspomagania i wsparcia rodziny dziecka,
Wczesne wspomaganie rozwoju " nawiązanie współpracy z zakładem opieki
w Polsce zdrowotnej lub ośrodkiem pomocy społecznej
w celu zapewnienia dziecku rehabilitacji, tera-
Idea wczesnego wspomagania rozwoju dzie- pii lub innych form pomocy, stosownie do jego
ci w naszym kraju zaczęła być wcielana w życie potrzeb,
w ostatnich dwu dziesięcioleciach minionego wie- " opracowanie i realizowanie z dzieckiem i jego
ku, głównie za sprawą rodziców lub specjalistów rodziną indywidualnego programu wczesnego
pracujących w fundacjach czy ośrodkach szkolno- wspomagania, z uwzględnieniem działań wspo-
-wychowawczych. Od 1978 roku Polskie Stowa- magających rodzinę dziecka, a dotyczących
rzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umy- realizacji programu, koordynowania działań
słowym organizuje i prowadzi Ośrodki Wczesnej specjalistów prowadzących zajęcia z dzieckiem
Interwencji, których dzisiaj jest 24 w całym kraju. oraz oceniania postępów dziecka,
W 1989 Specjalne Ośrodki Szkolno-Wychowaw- " analizowanie skuteczności pomocy udzielanej
cze dla Dzieci Niewidomych w Krakowie i we dziecku i rodzinie, wprowadzanie zmian w in-
Wrocławiu rozpoczęły pracę w zakresie wczesne- dywidualnym programie wczesnego wspoma-
go wspomagania rozwoju dzieci z uszkodzonym gania, stosownie do potrzeb dziecka i jego ro-
wzrokiem, od 1992 roku tego rodzaju działalność dziny, oraz planowanie dalszych działań wczes-
rozpoczął Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla nego wspomagania.
Uczniów Słabowidzących w Lublinie. Powsta-
wały również poradnie psychologiczno-pedago- Zespół szczegółowo dokumentuje działania pro-
giczne zajmujące się wczesnym wspomaganiem, wadzone w ramach indywidualnego programu
np. Ośrodek Wczesnej Pomocy Psychologicznej wczesnego wspomagania.
w Krakowie czy Poradnia Wczesnej Diagnozy
i Rehabilitacji w Lublinie, i inne. Dzięki ścisłej współpracy z zagranicznymi ośrod-
kami (Holandia, Niemcy) i wszechstronnej wy-
Aktualnie zdecydowana większość ośrodków mianie doświadczeń, funkcjonowanie wczesnego
szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych wspomagania w Polsce nie odbiega od standar-
i słabowidzących organizuje wczesne wspomaga- dów realizowanych w innych krajach. Trzeba jed-
nie dzieci i ich rodzin. Ośrodki te posiadają od- nak zaznaczyć, że nasze rozwiązania nie mają cha-
powiednio urządzone i wyposażone pracownie rakteru systemowego, że są to działania rozpro-
wczesnego wspomagania. szone, realizowane głównie dzięki zaangażowaniu
poszczególnych osób lub grup pasjonatów skupio-
Szczegółowe zasady i tryb organizowania wczes- nych najczęściej przy placówkach edukacyjnych.
nego wspomagania reguluje rozporządzenie Mi-
nistra Edukacji Narodowej i Sportu z 4 kwietnia Nie sposób pominąć ani przecenić roli, jaką
2005 roku w sprawie wczesnego wspomagania w ewolucji koncepcji wczesnego wspomagania
rozwoju dziecka (Dz. U. z 2005 r. Nr 68, poz. 587). rozwoju dzieci z uszkodzeniem wzroku odegrał
Rozporządzenie sytuuje zespoły wczesnego wspo- Polski Związek Niewidomych: jego działania były
magania w instytucjach edukacyjnych (przedszko- wielorakie. Poprzez organizowanie turnusów szko-
la, szkoły, ośrodki, poradnie), określając wymiar leniowo-rehabilitacyjnych dla małych dzieci i ich
rodziców obejmowano wczesnym wspomaganiem
5
Op. cit., s. 131-133. dzieci z różnych środowisk i miejsc zamieszkania.
Wspomaganie edukacji ucznia niepełnosprawnego
Wspomaganie edukacji ucznia niepełnosprawnego
20
Organizowano turnusy dla dzieci z uszkodzonym ley, T. Wood, J. Mergler (Program Rehabilitacji
wzrokiem w normie intelektualnej, z upośledze- w Zakresie Orientacji i Poruszania się Niewi-
niem umysłowym, głuchoniewidomych i niewido- domych i Słabowidzących Dzieci z Dodatkowo
mych z porażeniem mózgowym. Zawsze na tych Ograniczoną Sprawnością),
turnusach silnie akcentowana jest praca z rodziną " program przygotowujący małe niewidome
dziecka. dzieci do czytania brajla  Sally S. Mangold
(Rozwojowy Program Percepcji Dotykowej
Z inicjatywy PZN, we współpracy z Instytutem dla i Rozpoznawania Liter Brajlowskich)7.
Niewidomych w Wirzburgu (Niemcy), przepro-
wadzono również szkolenie specjalistów wczesne- We wszystkich inicjatywach PZN dotyczących
go wspomagania. W szkoleniu wzięło udział 33 wczesnego wspomagania rozwoju dzieci widoczna
pedagogów i psychologów z całego kraju. jest troska o jak najwcześniejsze objęcie pomocą
całej populacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem
Poniżej przedstawiono schemat modelu wczesne- i ich rodzin oraz o organizowanie wsparcia w ro-
go wspomagania rozwoju niewidomych i słabowi- dzinie niezależnie od miejsca jej zamieszkania8.
dzących dzieci autorstwa Grażyny Walczak6.
W celu realizacji standardów Unii Europejskiej
wczesne wykrywanie w zakresie wczesnego wspomagania rozwoju dzieci
 służba zdrowia  poradnie D
należy spełnić jeszcze szereg wymagań, takich jak:
 rodzina, opiekunowie dziecka
" utworzenie jednolitego systemu wczesnego
wsparcia rozwoju dzieci i ich rodzin, gwaran-
konsulto-
wieloaspektowa diagnoza tującego jak najwcześniejszą bezpłatną pomoc
wanie
potrzeb, możliwości dziecka
wysokiej jakości specjalistów, bez względu na
i środowiska rodzinnego
Ośrodki
miejsce zamieszkania rodziny,
wczesnej
" wypracowanie form współpracy i współdziałania
inter-
wencji
zespołu specjalistów z dziedziny medycyny, eduka-
modyfiko- ustalenie rodzaju i zakresu
wanie
cji i służb socjalnych dla wszechstronnego wsparcia
pomocy dziecku i rodzinie
dziecka i rodziny poprzez podnoszenie kompeten-
cji wszystkich członków zespołu, wymianę infor-
 wspomaganie rozwoju dziecka macji, wiedzy i praktycznych umiejętności,
powtórna
ocena  psychopedagogiczna pomoc rodzinie
" doskonalenie wszechstronnej, wielospecjali-
 pomoc społeczno-ekonomiczna
stycznej diagnostyki i upowszechnianie modelu
diagnozy i terapii funkcjonalnej,
Uwaga: Na każdym poziomie konieczny jest ak- " akcentowanie znaczenia rodziców jako partne-
tywny udział rodziców. rów we wszystkich etapach procesu rehabilita-
cji dziecka,
Z inicjatywy PZN przetłumaczono i wdrożono sze- " doskonalenie kadr specjalistów w zakresie wczes-
reg programów stosowanych we wczesnym wspo- nego wspomagania, włączenie do planów studiów
maganiu, np.: medycznych, psychopedagogicznych i pracy so-
" dostosowany do warunków polskich amery- cjalnej przedmiotów związanych z założeniami
kański program stymulacji rozwoju niewido- i koncepcją wczesnego wspomagania rozwoju
mych dzieci od 0 do 6 roku życia, znany jako dzieci z niepełnosprawnością i ich rodzin.
Program Oregoński (Oregoński Program Re-
habilitacji dla Dzieci do lat 6),
" program usprawniania wzroku, znany jako Bibliografia
Program N.C. Barragi i J.E. Morris (Program
Rozwijania Umiejętności Posługiwania się 1. Dońska-Olszko M. Tendencje dotyczące wczesnej
Wzrokiem), interwencji wobec dziecka z zaburzeniami rozwojo-
" program rozwijający samodzielne poruszanie wymi oraz jego rodziny w krajach Unii Europejskiej
się niewidomych i słabowidzących dzieci z do- [w:] Kwaśniewska G. [red.] Interdyscyplinarność
datkowo ograniczoną sprawnością  R.K. Har-
7
Mendruń J., Pacholec M. Rehabilitacja małych niewidomych
6
Walczak G. Założenia modelu wczesnej rehabilitacji niewidomych dzieci w świetle doświadczeń Polskiego Związku Niewidomych
i słabowidzących dzieci w Polsce [w:] Walczak G. [red.] Problemy [w:] Walczak G. Problemy wczesnej rehabilitacji niewidomych
wczesnej rehabilitacji niewidomych i słabowidzących dzieci, WSPS, i słabowidzących dzieci, WSPS, Warszawa 1995.
8
Warszawa 1995, s. 140. Ibidem.
Meritum nr 2 (13) / 2009