Mimika
Twarz jest najbardziej ekspresyjną częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje,
reakcje na wypowiedzi i zachowania rozmówcy. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje.
Niektóre obszary twarzy są bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi:
" całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie,
" podniesione do połowy - zdziwienie,
" stan normalny - bez komentarza,
" do połowy obniżone - zakłopotanie,
" całkowicie obniżone - złość.
Podobną siłę ekspresji ma okolica ust. Zmiana położenia kącików ust wyraża stany od zadowolenia
- podniesione, do przygnębienia - opuszczone.
Zmiana w zakresie mimiki podlega w dużej mierze świadomej kontroli. Poprzez kontrolowanie i
panowanie nad mięśniami twarzy, ukrywamy niestosowne lub nieakceptowane przez otoczenie
reakcje Dzięki stosowaniu tzw. technik kierowania mimiką, możemy osiągać następujące efekty:
" intensyfikować emocje (np. spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć,
staramy się ukryć naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy
okazujemy zadowolenie ze spotkania)
" deintensyfikować emocje (np. wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej
powściągliwie niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek
sankcji)
" neutralizować emocje (np. normy kulturowe nakazują by mężczyz
ni nie okazywali emocji,
ponieważ jest to przejaw zniewieściałości. Kiedy pięcioletni "mężczyzna" płacze, ponieważ
przewrócił się i zranił się w kolano, wówczas mówimy: jesteś mężczyzną, bądz
dzielny, to tylko
małe zadrapanie i na pewno wcale nie boli. W ten sposób dziecko uczy się ukrywać emocje)
" maskować emocje (np. słuchając opowieści sąsiadki o tym co się jej przydarzyło kiedy czekała na
wizytę u lekarza staramy się ukryć znużenie i brak zainteresowania. Zamiast tego okazujemy
zainteresowanie, współczucie etc.)
Nie oznacza to, że techniki kierowania mimiką pozwalają ukryć przed wnikliwym obserwatorem
prawdziwe emocje. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że w wyrażanie określonego stanu
emocjonalnego jest zaangażowanych kilka obszarów twarzy, np. szczęście wyrażają policzki/usta
oraz oczy/powieki natomiast złość - policzki/usta i brwi/czoło.
Tak więc twarz nie jest ani nieprzezroczystą maską ani wiernym odzwierciedleniem stanu
wewnętrznego. Choć podlega wolicjonalnej kontroli i służy kreowaniu wrażenia, w pewnym stopniu
wyraża również prawdziwe stany emocjonalne.
Kontakt wzrokowy
Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na
oczach przez ok. 43% czasu. Zasadniczą funkcją kontaktu wzrokowego jest przekazywanie
komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inną osobę
jest wyrazem zainteresowania a jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi
na to zainteresowanie. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać
dobry kontakt wzrokowy z rozmówcą by poprzez ten kanał wyrazić swoją wiarygodność,
kompetencję, zainteresowanie firmą. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie
skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego.
Inną ważną funkcją kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia
koncentracji uwagi, ograniczamy ilość odbieranych bodz
ców. Kanał wzrokowy jest jedną z dróg
dostarczania bodz
ców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie
jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy.
Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również:
" zmianę wielkości z
renic (2-8 mm),
" wskaz
nik mrugania (zwykle co 3-10 sek.),
" stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek),
" wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie.
Dotyk
Z powodu konotacji z seksem i agresją dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania.
Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w
zależności od charakteru związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt
cielesny jest akceptowany, np. w sporcie, podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie
składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach obowiązują inne reguły, ale wspólnym
mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem intymności. Wymienione rodzaje
dotyku stanowią bowiem przykłady dotyku funkcjonalnego.
Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to:
" wspieranie/ pocieszanie,
" funkcja afiliacyjna,
" funkcja władzy
Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym
psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii,
zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa
ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji.
Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje
sympatię, życzliwość, wsparcie, etc. Z drugiej strony w relacji np. z szefem jest wskaz
nikiem
władzy, dominacji i statusu.
Gesty
Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są
skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Kiwanie głową
jest dość specyficznym rodzajem gestu i odgrywa dwie zasadnicze funkcje:
" po pierwsze działa jako wzmocnienie, nagroda i zachęta dla rozmówcy do kontynuowania
wypowiedzi
" po drugie- służy synchronizacji interakcji - kilkakrotne kiwnięcie głową (seria) oznacza brak zgody
i chęć zabrania głosu.
Gesty, w zależności od pełnionej funkcji, dzielimy na:
" emblematory (niewerbalne substytuty konkretnych słów, np. znak słuchawki; znak ilustrujący, że
czas minął)
" afektatory (niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji,
np. skrzyżowanie nóg czy rąk, częste zmiany postawy ciała)
" ilustratory (niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, np. opowiadając o
małym dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki etc. )
" regulatory (niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np.
zmiana postawy i ułożenia ciała, skinienie głową)
" adaptatory (zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych
lub fizycznych, np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako
przejaw zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt.
wewnętrznych stanów, np. opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej
strony naszego ciała. Kiedy natomiast doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z
nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części naszego ciała.)
Pozycja ciała
Sposób siedzenia czy stania ujawnia informacje nt. naszego samopoczucia. Jednym z komunikatów
emitowanych przez postawę ciała jest stan napięcia psychicznego. Świadczą o nim znaki statyczne
(stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinezyczne
(ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy
również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt
wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest wyrazem pozytywnego nastawienia do
rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana pozycja ciała.
Zachowania przestrzenne
Wyróżnia się cztery strefy używane przez nas nieświadomie podczas interakcji z innymi ludz
mi. Są
to:
" strefa intymna (0-45cm),
" strefa osobista (45-120 cm),
" strefa społeczna (1,2-3,6 m),
" strefa publiczna (3,6-6m).
Bliskość przestrzenna jest wskaz
nikiem lubienia, sympatii. Im bliższy dystans, tym bliższa relacja.
Podsumowując całość można śmiało stwierdzić iż komunikacja niewerbalna jest to nic innego jak
mowa ciałem, gestami, mimiką. W dużym stopniu pomaga ona nam na porozumienie z druga
osobą ponieważ dzięki gestom, ruchom ciałem możemy podkreślić to co mówimy choć musimy
uważać na gesty jakie wykonujemy aby nie urazić nim osoby z którą rozmawiamy. Dobrą
ciekawostką jest to iż osoby sprawujące władze, wygłaszające przemówienia, aby zapobiec takiemu
przypadkowi jakim mogło by być urażenie kogoś gestem są pod okiem specjalisty przygotowywane
do konferencji, przemówień i uczone jak mają ukazywać gesty.
Komunikacja niewerbalna. Badania
GESTY A WIARYGODNOŚĆ
Streszczenie
Komunikacja nie językowa (niewerbalna) jest integralną częścią każdej interakcji społecznej.
Komunikaty poza słowne przenoszące informacje zwłaszcza o emocjach i postawach są w dużej
mierze nie uświadamiane. Skłania to wielu badaczy do podejmowania prób poznania i zrozumienia
prawidłowości występujących podczas tego rodzaju komunikowania się.
Jednym z obszarów badań nad komunikowaniem się nie językowym jest gestykulacja. Niektóre
dane wskazują na istotne znaczenie częstości wykonywanych przez nadawcę gestów dla
ustosunkowania odbiorcy. Głównym problemem badawczym w opisanym w niniejszej publikacji
eksperymencie było ustalenie związku pomiędzy częstością gestykulacji a wiarygodnością. W
badaniu wykorzystano dwa fragmenty programu telewizyjnego, które obejrzało 50 osób
oceniających. W programach występowały dwie osoby, które gestykulowały z różnym nasileniem.
Zadaniem oceniających było wytypowanie osoby bardziej wiarygodnej.
Do oceny zależności istotności różnic w ocenach poszczególnych osób posłużono się statystyką chi
 kwadrat. Test wykazał istotny związek pomiędzy typowaniem osoby bardziej wiarygodnej a
ilością wykonywanych gestów.
Uzyskane wyniki zachęcają do podejmowania dalszych, bardziej szczegółowych badań w tym
kierunku.
Problematyką wiarygodności nadawcy w procesie komunikacji społecznej zajmowano się głównie w
badaniach nad zmianą postaw. Fakt ten jest zrozumiały ponieważ wiarygodność z
ródła informacji
odgrywa istotną rolę właśnie podczas wywierania wpływu na postawy. Oczywiście wiarygodność
powinna cechować nadawcę także podczas informowania w innych celach np. opisowych,
definiujących czy dowodowych (Wiszniewski, 1994).
Badania obejmowały wpływ różnych cech nadawcy, komunikatu oraz odbiorców na skuteczność
zmiany postaw (za Zimbardo, 1988). W wyniku przeprowadzonych eksperymentów określono
pożądane charakterystyki wszystkich trzech elementów triady komunikacyjnej (nadawca, przekaz,
odbiorca) w aspekcie ich wpływu na zmienną zależną, jaką była zmiana postawy. Wyniki tych
badań są szeroko znane, ich omówienie można znalez
ć w wielu publikacjach (zob. np. Aronson,
1995; Aronson, Wilson, Akert, 1997; Podgórecki, 1974; Zimbardo, l988; Mika, 1981).
W omawianych badaniach wiarygodny nadawca rozumiany był, jako ten, "(...)który jest ekspertem,
osobą kompetentną, znawcą tej dziedziny, której dotyczy przekaz" (Mika, 1981, s.194). Badacze
koncentrowali się na takich atrybutach wiarygodności, jak tytuł naukowy i pozycja społeczna
nadawcy, na umiejętności szybkiego i pewnego przekazywania informacji; zdolności przekonywania
oraz języku jakim się posługuje (potoczny vs fachowy). Wykazano, że wszystkie wymienione wyżej
zmienne mogą wpływać na ogólne wrażenie dotyczące wiarygodności. Chociaż nie sposób
kwestionować znaczenia wymienionych zmiennych z pewnością jednak nie jest to lista kompletna.
Newcomb, Turner i Converse (1970) mówią o czynnikach "ubocznych" wpływających na
wiarygodność. Gdy autor komunikatu jest mało znany lub w ogóle nie jest znany odbiorcom wtedy
dla oszacowania jego wiarygodności mogą oni wykorzystać informacje nie związane merytorycznie
z treścią wypowiedzi. Taką informacją uboczną może być według omawianych autorów np. stopień
zaangażowania w przekazywaną informację. Wiele wskazuje na to, że innymi użytecznymi dla
oszacowania wiarygodności informacjami mogą być też komunikaty nie językowe, jakie podczas
mówienia emituje nadawca.
Jak wiadomo, przekazy nie językowe stanowią integralną część każdego aktu komunikacyjnego
(Kaczmarek, 1995, 1998a, 1998b). Towarzysząca wypowiedzi ekspresja nie językowa pełni
podstawową rolę w odczytywaniu rodzaju przeżywanych emocji. Argyle (1991) podaje, że w
sytuacji kiedy komunikaty językowe i nie językowe są niespójne (gdy treść przekazu językowego
jest zaprzeczeniem treści przekazu nie językowego), bardziej wiarygodne dla odbiorcy okazują się
informacje przekazywane nie językowo, treść językowa zaś jest pomijana. Siła wpływu przekazu
nie językowego jest około pięciu razy większa od siły wpływu przekazu językowego. Wskazano tym
samym, że ekspresje pozajęzykowe są znaczącym elementem w percepcji wiarygodności. Wciąż
jednak nie stwierdzono, które akty zachowań nie językowych odgrywają najważniejszą rolę w
ocenianiu wiarygodności. Można przypuszczać, że będą to te same zachowania, które w ogóle mają
bogate znaczenie informacyjne, a więc wyrazy twarzy, ton głosu, gesty czy utrzymywanie lub brak
kontaktu wzrokowego.
Pewnych wskazówek dotyczących omawianego zagadnienia dostarczają badania przeprowadzone
przez Paula Ekmana (1997). Stwierdza on, że ludzie podczas oceniania wiarygodności polegają
głównie na słowach wypowiadanych przez nadawcę, oraz jego mimice. Dodaje póz
niej, że jak na
ironię, akurat te z
ródła szacowania wiarygodności są najbardziej zawodne, gdyż dosyć łatwo można
przy ich pomocy wprowadzić odbiorcę w błąd. Dzieje się tak dlatego, że zarówno dobór treści do
wypowiedzi, jak i towarzysząca jej mimika mogą być dowolnie dobierane w zależności od sytuacji.
Istnieją wprawdzie takie wyrazy twarzy, które z trudem dają się dowolnie inicjować i kontrolować,
ale do wykrycia fałszu w takich udawanych ekspresjach potrzebna jest wprawa nabyta podczas
specjalnego treningu. Według Ekmana bardziej wiarygodnymi wskazówkami fałszu są gesty i ton
głosu.
Także inne dane (Argyle, 1970, 1991; Zimbardo; 1988) wskazują, że liczba i rodzaj wykonywanych
podczas interakcji gestów wpływa na wzajemne ustosunkowanie jej uczestników. Zimbardo (1988)
podaje, że Mehrabian zwrócił uwagę na znaczenie gestów wykonywanych podczas interakcji dla
wywoływania przychylnej postawy wobec nadawcy. Osoba częściej gestylująca wywołuje sympatię i
dążenie do współpracy ze strony innych. Dlatego też nauczyciele, którzy częściej gestykulują
osiągają lepsze rezultaty w nauczaniu w porównaniu z nauczycielami mało gestykulującymi.
Omawiany autor stwierdza, że żywa gestykulacja jest wskaz
nikiem afiliatywności danej osoby.
Sztywność i nadmierna kontrola gestów może wzbudzać reakcje przeciwne np. zdystansowanie.