Wstęp. Dlaczego las jeszcze istnieje? Europa
Popatrz na EuropÄ™ cyfrowym okiem satelity  zobaczysz pozornie jednolite obszary
ciemnozielonych lasów. Jeśli oddalisz obraz i porównasz nasz kontynent z innymi  ujrzysz
wtedy, że Europa jest wyspą w leśnej rzeczywistości świata. Wyspą, na której powierzchnia
lasów nie tylko nie maleje (jak to wciąż się dzieje na całym świecie), lecz od XVIII wieku
ciągle się zwiększa, gdzie stosunek społeczeństw do lasu ewoluuje, odchodząc od oczekiwań
związanych z produkcją surowca drzewnego w stronę ochrony ekosystemów i krajobrazu,
funkcji nie związanych z drewnem. To przywilej społeczeństw stosunkowo zamożnych. W
ubogich rejonach świata miliard głodujących wymusza zwiększanie areału upraw rolnych
kosztem lasu, a drzewa traktuje się tam głównie jako z
ródło opału i budulca.
Lasy Europy
Na pierwszy rzut oka lasy starego kontynentu wydają się tworzyć jednorodną warstwę.
Wystarczy jednak wyostrzyć spojrzenie, by zobaczyć lokalne i regionalne zróżnicowanie tych
najbardziej złożonych i skomplikowanych ekosystemów. Widoczne stają się strefy
występowania lasów, północne i górskie świerczyny, rozległe bory sosnowe, wielogatunkowe
lasy na wyżynach i w górach, liściaste pasy nadrzecznych łęgów, śródziemnomorskie
zimozielone zarośla makii czy niewielkie pozostałości dawnych puszcz. Lasy różnią się
gatunkami drzew, bogactwem gatunkowym flory i fauny, żyznością siedlisk leśnych, ale i
sposobami zagospodarowania oraz historią gospodarki leśnej prowadzonej w tym samym
lesie, niekiedy przez służby kilku kolejnych państw.
Górski las z martwym drewnem
 Lasy starego kontynentu są zróżnicowane pod względem składu gatunkowego, areału
występowania i historii gospodarki, ale są też coraz bardziej podobne pod względem
pełnionych funkcji, roli w krajobrazie i oczekiwań społecznych. W trakcie naszej wędrówki
przez europejski las przyjrzymy się temu zróżnicowaniu i odnajdziemy głęboką wspólnotę
celów gospodarki leśnej i funkcji lasów.
Ta wędrówka będzie podróżą w przestrzeni europejskich państw, a także podróżą w
czasie. Zaczniemy ją w śródziemnomorskiej kolebce naszej nowożytnej cywilizacji i
powędrujemy na północ wraz z chronologicznym porządkiem rozwoju osadnictwa.
Przekonamy się, że historia gospodarki odcisnęła trwałe piętno na zasobach leśnej natury.
Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z południowo-wschodniej Europy i sięgają 8000 lat
wstecz, a na północy kontynentu (kraje skandynawskie) są o prawie 6000 lat młodsze.
Dębowe i cedrowe lasy krajów śródziemnomorskich wyginęły w czasach starożytnych, i już
wtedy nawoływano do ich ochrony. Ślady świadomego gospodarowania w lasach Europy
Zachodniej sięgają 500 lat wstecz. Wędrując na północ, znajdziemy lasy, w których człowiek
gospodaruje dopiero od 200 300 lat. Wiele z nich uniknęło etapu eksploatacji w dobie
rozwoju przemysłu wytopu rudy żelaza, a zaczęto w nich gospodarować od razu z
zachowaniem zasady trwałości lasu i równomierności dochodów.
Wędrówka w czasie będzie też miała nieco inny wymiar, kierując się bowiem z
południa ku północy będziemy podążali dalekim śladem wycofującego się lodowca,
przechodząc przez obszary leśne różniące się klimatycznymi warunkami wzrostu i
geologicznym wiekiem podłoża glebowego, od najstarszego do najmłodszego.
Borealne bory świerkowe, surowy krajobraz polodowcowy
Pójdziemy zatem z biegiem historii europejskiej cywilizacji, ale też pod prąd
 przyrodniczego czasu , oglądając lasy, które przypominają swym charakterem dawniejsze
puszcze, panujące w surowszym klimacie polodowcowym. Zacznijmy zatem podróż przez
lasy i wieki...
Gdzie jest las? Powierzchnia lasów jako wynik przemian
historycznych  Europa
Dla zdecydowanej większości terenów Europy roślinność leśna stanowi naturalny cel
przyrodniczej sukcesji. Gdybyśmy zrezygnowali z dzisiejszych sposobów wykorzystania
gruntów, las wróciłby na ponad 90% kontynentu, wyłączając jedynie najwyższe partie gór
poza górną granicą lasu, ruchome wydmy u wybrzeży morskich, doliny wielkich rzek w ich
bezpośrednim sąsiedztwie i stworzone przez człowieka betonowe pustynie. W granicach
naszego kontynentu z lasem mogłyby konkurować jedynie stepy, sięgające z azjatyckich
równin na północ od Morza Kaspijskiego i Czarnego, gdzie niedostatek wody nie pozwolił na
rozwój zbiorowisk leśnych.
Lesistość, czyli porównanie areału lasów z powierzchnią gruntów danego kraju
(zwykle bez gruntów zajętych przez wody), różni się znacznie w skali Europy. Im bardziej
górzysty i rzadziej zamieszkany kraj, tym wyższa lesistość. Obecność lasu w dzisiejszym
krajobrazie jest zatem efektem ograniczania osadnictwa w historii ze względu na
niedostępność terenu (lasy górskie i bagienne), klimat niesprzyjający rolnictwu, mało
urodzajne gleby (ubogie bory iglaste) lub z powodu celowych decyzji władców (tereny
polowań). Śródziemnomorski krajobraz południa Europy wskazuje dobitnie na pasterstwo
jako główny, pierwotny czynnik ograniczający odtwarzanie i rozwój lasów, wyciętych z
potrzeby zdobycia opału i budulca. Lasy karczowano i wypalano w celu założenia pól
uprawnych. Odsłonięcie gleby na stokach gór powodowało erozję gleb  deszcze stopniowo
zmywały ze stoków urodzajną warstwę (wytworzoną właśnie przez las), aż do zupełnego
wyjałowienia. Zdegradowane w ten sposób zakrzewione grunty nadawały się tylko do
hodowli owiec i kóz, które skutecznie zgryzały wszystkie odradzające się drzewa  odcinały
drogę powrotu lasu na swoje siedliska. W ten sposób zanikło ponad 90% pierwotnych lasów
kolebki cywilizacji europejskiej.
Makia  zimozielone zarośla, które zastąpiły dębowe lasy południa Europy, wyniszczone przez
człowieka w kolebce cywilizacji
W historii póz
niejszego, podążającego na północ osadnictwa, preferowano żyzne
gleby dolin i równin dla celów rolniczych oraz mniej dostępne stoki i tereny podmokłe jako
łąki i pastwiska. Główna fala zmian lesistości w krajach europejskich przypada jednak na
czasy póz
niejsze  na XVII i XIX wiek, kiedy to intensywnie rozwijało się górnictwo i
kolejnictwo. Zbiega się to w czasie z rozwojem nowych gałęzi przemysłu, zużywających
ogromne ilości surowca drzewnego. Możliwy stał się też jego wygodny transport kolejowy,
niezależny od sąsiedztwa dróg wodnych do spławu drewna. Do masowych wylesień
przyczynił się też rozwój przemysłu papierniczego i włókienniczego, które stosowały
chemiczny przerób drewna.
Słowo  las w Europie nie zawsze znaczy to samo  stare drzewa w Puszczy Augustowskiej (Michał
Orzechowski) oraz zarośla z pojedynczymi drzewami (np. obszar śródziemnomorski
Lesistość poszczególnych krajów naszego kontynentu waha się od blisko 70% w
Skandynawii (Finlandia) do 7% w Irlandii, przyjmując wartość średnią dla Europy
Zachodniej w wysokości ok. 30%, a dla całej Europy ( z europejską częścią Rosji  prawie 47
%. Czy jest ona jednak dobrym odzwierciedleniem istotnej roli lasu w krajobrazie danego
kraju? Najczęściej wysoka lesistość wynika z niedostępności terenów leśnych i niewielkiej
gęstości zaludnienia. Lasy zajmują, na przykład, górskie ostępy norweskiego interioru, a
ludność zamieszkuje głównie wybrzeże (i to w ¾ w miastach). Co wiÄ™cej, tereny  budujÄ…ce
wskaz
nik lesistości nie zawsze są lasami w pełnym tego słowa znaczeniu. We Włoszech, o
lesistości ok. 29%, lasy wysokopienne stanowią jedynie ź terenów leśnych, a do pozostałych
wliczane są kategorie lasów plantacyjnych (produkujących drewno, ale także korek i
kasztany), lasów odroślowych (drewno opałowe) oraz makii i terenów krzewiastych z niedużą
ilością gatunków drzewiastych. Podobnie jest w innych krajach basenu Morza Śródziemnego,
w których klimat, podłoże, a przede wszystkim historia (w tym osadnictwo) zepchnęły lasy na
szczególnie niedostępne tereny, nieprzydatne dla upraw rolnych i winnic. Kraje wyżynne i
górskie (Słowenia, kraje alpejskie) mają zwykle większą lesistość za sprawą zboczy górskich,
na których lasy spełniają funkcję glebochronną, stanowiąc barierę dla spływu lawin błotnych i
śnieżnych, oraz wodochronną, będąc strefą buforową wysokich pochłaniając ogromne ilości
opadów atmosferycznych. Pojedyncze duże drzewo w samej koronie zatrzymuje nawet do
500 litrów wody deszczowej. Jeśli zbocze porośnięte jest wielowarstwowym lasem, do gleby
mineralnej dociera tylko ograniczona porcja deszczu, rozłożona w czasie. Ściółka i rośliny
runa dodatkowo spowalniają spływ wód i do potoków woda dopływa znacznie mniej
gwałtownie, co ogranicza ryzyko powodzi w dolinach rzek. Jest to oczywiście zależne od
intensywności i czasu opadów, ale przyjmuje się, że las zatrzymuje 85% wody pochodzącej z
opadów deszczowych. Jest to główny powód wysokiej lesistości krajów górzystych.
Na przeciwległym krańcu skali znajdują się kraje o znikomej lesistości (np. Wielka
Brytania i Irlandia  ok. 10%), które jeszcze we wczesnym średniowieczu były gęsto
porośnięte żyznymi lasami liściastymi i iglastymi (w Szkocji). Do dziś zachowało się jedynie
kilka naturalnych fragmentów lasów dębowych i bukowych (południowa Anglia i wyżyny
Walii) oraz sosnowych (Szkocja), traktowanych jako zabytki natury. Pozostałe powierzchnie
leśne zajęte są przez wtórne lasy iglaste, zdominowane przez gatunki obcego pochodzenia, o
dominujÄ…cej funkcji produkcyjnej.
Kraje Europy Zachodniej i Środkowej wykazują znaczne podobieństwo pod względem
ilości i struktury gatunkowej lasów. Lesistość wynosi zwykle ok. 30%. Zazwyczaj dominują
gatunki rodzime, choć z przewagą szybko rosnących drzew wysoko produkcyjnych
(szczególnie różnych gatunków sosen i świerka pospolitego), czego przyczyną było XIX-
wieczne leśnictwo, nastawionego w pierwszej kolejności na zysk z wyhodowanego i szybko
pozyskanego surowca drzewnego. Mimo kilkusetletniej historii osadnictwa i burzliwych
dziejów zostały tu jeszcze lasy pamiętające świetność dawnych puszcz. Głównie za sprawą
wydzielonych obszarów leśnych jednej własności, które władcy wykorzystywali do polowań.
Nie była to jedynie rozrywka, lecz także sposób na zgromadzenie zapasów wartościowego
mięsa  stąd rozległość łowieckich terenów. Dzięki temu można podziwiać dziś nieliczne,
prawie naturalne, żyzne lasy nizinne, których perłą jest Puszcza Białowieska w Polsce i na
Białorusi, czy też jeden z najstarszych pod względem łowieckiej ochrony (od XI w.)  New
Forest w Hampshire, w Wielkiej Brytanii.
Lasy często zajmują tereny nieużyteczne rolniczo (las na wydmach)
 tam oparły się presji osadnictwa (Michał Orzechowski)
Czyj jest las? Własność lasów wpływa na ich jakość i
dostępność  Europa
Wśród krajów europejskich można wyróżnić trzy grupy państw o różnym udziale
lasów publicznych. Należy jednak pamiętać, że o stanie lasów i ich dostępności w większym
stopniu decyduje zagęszczenie ludności i areał lasu przypadający na jednego mieszkańca niż
sama forma własności. Największym udziałem lasów prywatnych wykazują się kraje
skandynawskie (Norwegia, Szwecja i Finlandia) oraz Francja i Austria (nawet 80% lasów w
prywatnych rękach). W tej grupie udział lasów publicznych nie przekracza ok. 30%, choć
trudno mówić o jakichś rygorystycznych ograniczeniach dostępu społeczeństwa do lasów,
oprócz szczególnych rozwiązań lokalnych. Na przeciwległej stronie skali znajduje się Ukraina
czy Białoruś, gdzie państwo zarządza całym areałem lasów. W pozostałych krajach udział
lasów publicznych waha się od ok. 70 80% (Polska, Czechy, Szwajcaria) do 50 60%
(Węgry, Litwa, Słowacja). Dostęp do lasów bywa zwykle ograniczany w krajach o mniejszej
lesistości, gęstszym zaludnieniu i silniejszych tradycjach kulinarnych, wykorzystujących
smakowite dary lasu. Takie ograniczenia stosowane sÄ… np. we WÅ‚oszech, gdzie presja
społeczna jest tak silna, że zbiór grzybów, kasztanów i innych atrakcyjnych darów lasu został
związany z własnością lasu, traktowanego niczym własny sad czy inna uprawa rolna.
Lasy prywatne  funkcja produkcyjna albo dotacje państwa (Michał Orzechowski)
Własność lasów odgrywa rolę w kształtowaniu bezpieczeństwa prowadzenia
gospodarki leśnej oraz przede wszystkim w działaniach proekologicznych w leśnictwie, z
zakresu ochrony przyrody i środowiska. Jeden dominujący właściciel (najczęściej państwo)
może sobie pozwolić nawet na deficytowość gospodarki leśnej celem zaspokojenia potrzeb
wymuszanych przez społeczeństwo. Znacznie trudniej jest wspierać finansowo prywatnych
właścicieli, aby zgodzili się zrezygnować z własnego zysku na rzecz rozwoju funkcji
pozaprodukcyjnych, rekreacyjnych czy wynikających z wymagań ochrony przyrody. Rozległe
obszary leśne jednej własności, w zarządzie jednego nadzorcy, można skuteczniej chronić np.
przed szkodliwym działaniem silnych wiatrów, kształtując odpowiednią strukturę
przestrzenną sąsiadujących drzewostanów. Można także sprawniej zapobiegać pożarom,
zakładając wspólną sieć punktów obserwacyjnych czy wprowadzając inny sposób
monitoringu.
Istotna jest także możliwość planowania i realizacji przedsięwzięć zmieniających
skład gatunkowy i strukturę drzewostanów na większych obszarach leśnych. Przebudowa
drzewostanów jest działaniem wychodzącym poza perspektywę realnego zysku w ciągu
jednego czy dwóch dziesięcioleci. Trwałość przebudowanych drzewostanów nie jest łatwa do
przeliczenia na pieniÄ…dze.
Tylko dużego właściciela (państwo) stać na rezygnację z funkcji produkcyjnej w wartościowych
przyrodniczo obszarach leśnych (obszary ochrony drzewostanów, rezerwaty) (Michał Orzechowski)
Jaki jest las? Bogactwo i zróżnicowanie lasów Europy
Formacje roślinne Europy mają układ równoleżnikowy i są znacznie zróżnicowane.
Ma na to znaczący wpływ klimat oceaniczny w zachodniej części kontynentu oraz klimat
kontynentalny na wschodzie. Roślinność leśna Europy znajduje dogodne warunki rozwoju na
południe od bezleśnego, tundrowego obszaru arktycznego. Zaczyna się od strefy zarośli i
rzadkich, widnych lasów brzozowych. Ten typ roślinności rozprzestrzeniony jest zwłaszcza
na Półwyspie Skandynawskim i w Rosji. Bardziej na południe znajduje się tajga, złożona z
drzew iglastych, głównie świerków i sosen, oraz w mniejszym stopniu z jodeł i wciąż tam
obecnych brzóz. W miarę posuwania się dalej na południe dołączają do nich coraz częściej
także gatunki liściaste: osika, rzadziej lipa, wiąz, klon i olcha. Jeszcze dalej tajga przechodzi
w strefę lasów liściastych i mieszanych z dębami, bukami i wieloma innymi gatunkami. W
Europie Zachodniej, która nie jest tak daleko wysunięta na północ, nie występuje strefa tajgi,
a pionierska roślinność leśna wzdłuż wybrzeży Atlantyku (zachodniego wybrzeża Norwegii,
Wielkiej Brytanii i Irlandii, zachodniej Hiszpanii i Portugalii) to wrzosowiska z brzozami i
dębami, przechodzące w typowe dla regionu lasy. Następuje także złagodzenie klimatu. Na
wybrzeżach Morza Śródziemnego, a także w południowej i środkowej części Półwyspu
Iberyjskiego, występuje charakterystyczna roślinność śródziemnomorska, zdominowana przez
twardolistne, wiecznie zielone zarośla, powstałe po zniszczeniu lasów. Oprócz położenia
południkowego na skład gatunkowy lasów istotne wpływ ma położenie wysokościowe. Las w
Europie sięga wyżej na południu kontynentu (2300 m n.p.m. w Bułgarii), a znacznie niżej na
jego północy (500 m n.p.m. w Szkocji).
Pierwotne typy roślinności europejskiej zostały przekształcone w wyniku
gospodarczej działalności człowieka szczególnie w południowej i środkowej części
kontynentu. Zjawisko to w znacznie mniejszym stopniu wystąpiło na północy i północnym
wschodzie. Na Wyspach Brytyjskich roślinność o charakterze naturalnym pokrywa poniżej
10% powierzchni (a są to przecież nie tylko lasy, ale też torfowiska i wrzosowiska), a w
północnych częściach Półwyspu Skandynawskiego i europejskiej części Rosji naturalny
charakter zachowało nawet ponad 90% terenu. Są to jednak obszary nieprzydatne rolniczo ze
względów klimatycznych.
Las wielogatunkowy na zboczu górskim (Michał Orzechowski)
Bogactwo gatunkowe lasów jest uwarunkowane położeniem geograficznym danego
kraju i ma związek ze stosowaną w przeszłości strategią ich zagospodarowania. W ciągu
ostatnich dwu stuleci leśnictwo europejskie faworyzowało jednogatunkowe drzewostany
iglaste (głównie sosny i świerki), co spowodowało ograniczenie areału występowania lasów
mieszanych i liściastych. Obecnie, dzięki przebudowie drzewostanów, powierzchnia lasów
dopasowanych do warunków siedliskowych stale rośnie. W całej Europie lasy mieszane
zajmują ok. 14% powierzchni leśnej. Największy udział tego typu drzewostanów notują:
Malta (60%), Czechy (56%), A
otwa i Estonia (powyżej 40%). Jednogatunkowe lasy iglaste
dominujÄ… z przyczyn naturalnych (klimatycznych i glebowych) przede wszystkim w krajach
północnych (Skandynawia) oraz na terenach górzystych (Austria, Niemcy, Szwajcaria).
Produkcyjny bór świerkowy (Michał Orzechowski)
Gatunki iglaste dominują też niekiedy za sprawą decyzji leśno-gospodarczych. W
Wielkiej Brytanii i Irlandii duży udział gatunków iglastych to efekt wieloletniej polityki
leśnej, popierającej uprawę świerka sitkajskiego  gatunku obcego dla flory europejskiej.
Gatunki liściaste odgrywają największą rolę w państwach położonych na południu
kontynentu: Serbia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja (80%), Węgry i Włochy (70%).
Miarą stanu zasobów leśnych jest zasobność drzewostanów, czyli liczba metrów
sześciennych drewna na jednostkę powierzchni (hektar). Zwykle do tej objętości zaliczane
jest drewno nadające się od dalszego przerobu, bez cieńszych gałęzi. Zasobność w lasach
Europy jest bardzo zróżnicowana. Oczywiście w jednogatunkowym drzewostanie będzie ona
zależała od wieku, składu gatunkowego, zagęszczenia drzew na powierzchni itp. W
większości krajów średnia zasobność na całej powierzchni lasów jest mniejsza lub znacznie
mniejsza od 200 m3/ha. W Islandii, Irlandii, Grecji i Hiszpanii spada poniżej 100 m3/ha.
Znacznie wyższa jest w krajach alpejskich, a więc o większych opadach i dużym udziale
drzewostanów jodłowych i świerkowych. W Austrii wynosi 309 m3/ha, Słowenii i Niemczech
 ok. 280 m3/ha. Lasy Czech i Słowacji osiągają średnio po ok. 260 m3/ha, także dzięki
dominacji lasów wyżynnych i górskich. Średnia dla Europy to ok. 140 m3/ha.
Dla intensywności produkcji leśnej istotna jest wielkość odkładanego co roku
przyrostu. Dzięki niemu wiadomo, ile można pozyskać drewna w ramach planowych cięć. W
rzeczywistości do pozyskania całego przyrostu się nie dopuszcza i kumuluje zapas, czyli
odkłada nawet 30 40% rocznego przyrostu. Najbardziej intensywnie przyrastają drzewostany
w zachodniej i środkowej części Europy (ponad 5 m3/ha rocznie). Głównymi czynnikami
ograniczającymi wzrost są: niewielka długość okresu wegetacyjnego na północy Europy i
susze na południu, a przyspieszającymi ten wzrost  czynniki przeciwne: dłuższy okres
wegetacyjny, wzrastający ku południowi, oraz wyższa ilość opadów związana z
Å‚agodniejszym klimatem morskim na zachodzie.
Wśród europejskich lasów znalez
ć można powierzchnie leśne, których głównym
celem było dostarczanie drewna opałowego. Drzewostany odroślowe, czyli składające się
głównie z wielopiennych, cienkich drzew o wysokich zdolnościach do wypuszczania pędów
ze ściętego pnia, nie przekraczają zwykle 30 lat. Jako lasy ściśle użytkowe podlegają
mniejszej ochronie i traktowane są często jak lasy niższej kategorii. Są one zlokalizowane
głównie w południowej części Europy  we Francji (7 mln ha), Włoszech (3,5 mln ha) i w
Grecji (ponad 2 mln ha).
Lasy wysokopienne, powstajÄ…ce z nasion i sadzonek, sÄ… traktowane jako kategoria
najbardziej wartościowa. W strukturze wiekowej takich lasów wyróżnia się klasy wieku (po
20 lat). Wśród lasów wysokopiennych najwięcej powierzchni jest w przedziale od 20 do 80
lat (II IV klasa). Jest to wynik zalesień po II wojnie światowej, które z powodu zmian granic
i własności terenów prowadzono głównie w środkowej części kontynentu.
W Europie rośnie blisko 13 mln ha lasów w wieku powyżej 100 lat. Ta powierzchnia
będzie się zwiększać dzięki ograniczeniom wynikającym z ochrony przyrody i naciskom
społecznym. Równomierny rozkład klas wieku występuje w Szwajcarii, Luksemburgu,
Czechach, Finlandii i Norwegii. Wśród krajów o nieregularnej strukturze wiekowej
drzewostanów wyróżnia się Irlandia, gdzie ponad 20% powierzchni leśnej zajmują uprawy i
młodniki w wieku poniżej 10 lat. Jest to efekt zalesień zasilanych z funduszy Unii
Europejskiej. W podobnej sytuacji znajdujÄ… siÄ™ Portugalia, Austria i Dania. W Niemczech z
kolei udział najmłodszych klas wieku jest niezwykle niski, co wynika ze zmian w
postępowaniu hodowlanym i preferowaniu odnawiania lasu pod okapem starszego
drzewostanu. Struktura wiekowa i przeciętny wiek lasów różnią się także ze względu na
zróżnicowanie przyjętego wieku wyrębu poszczególnych gatunków drzew. Na przykład wiek
rębności sosny w krajach skandynawskich waha się od 110 do 180 lat, w Europie Środkowej
od 80 do 120, od 60 do 70 lat na Węgrzech, a w krajach leżących nad Atlantykiem wynosi
nawet 50 lat, co jest m.in. przejawem tempa wzrostu tego gatunku.
Puszcza z martwym drewnem
Położenie geograficzne kraju wpływa na bogactwo fauny i flory w lasach.
Zróżnicowanie gatunkowe wyraz
nie wzrasta na południu Europy. Lasy europejskie tworzy
ok. 150 gatunków drzew o bardzo różnym udziale. Największą powierzchnię zajmują bez
wątpienia sosny, świerki, buki, jodły i dęby. W zależności od położenia kraju w lasach rośnie
od 200 do ponad 2000 gatunków roślin naczyniowych. Większe ich liczby stwierdzono w
krajach południowo- i wschodnioeuropejskich, a najmniejsze na północy Europy. Problemem
dla lasów niektórych regionów Europy jest znaczny areał zajęty przez gatunki obce
miejscowej florze. W krajach północno-zachodniej części kontynentu gatunki  z importu
zajmują średnio 15% powierzchni lasów, ale w niektórych państwach ich areał jest znacznie
większy (Irlandia, Dania, Islandia, Wielka Brytania, Węgry, kraje Beneluksu). Do gatunków
obcych zalicza się także gatunki rosnące wyraz
nie poza swoimi strefami występowania
naturalnego. Z gatunków iglastych na pierwszym miejscu wymienić należy, świerk pospolity,
świerk sitkajski, daglezję i kilka gatunków sosen. Do gatunków obcych wśród liściastych
należą: dąb czerwony, robinia i niektóre topole. W sprzyjających warunkach termicznych i
wilgotnościowych znaczny areał zajmują plantacje eukaliptusa (Hiszpania, Portugalia). Część
obcych gatunków uważa się za gatunki inwazyjne, które trwale zadomowiły się w
ekosystemach leśnych Europy i zajmują nowe tereny. Do nich należą przede wszystkim:
robinia (Robinia pseudoacacia) i czeremcha amerykańska (Prunus serotina), a na
południowym wschodzie bożodrzew gruczołkowaty (Ailanthus altissima), (Słowenia,
Albania).
Las robiniowy
Lasy są domem dla połowy gatunków ssaków europejskich. Ich liczba zależy od
położenia i historii gospodarki kraju i waha się od 20 do 96. Najwięcej gatunków ssaków
leśnych żyje w lasach południowo-wschodniej części kontynentu oraz Czech, Słowacji i
Litwy. Również w Czechach i na Słowacji, ale także w Austrii, Polsce, krajach
skandynawskich i na Litwie spotkać można dużą liczbę gniazdujących w lasach gatunków
ptaków (ponad 100). Znacznie mniej (do 60) gniazduje w lasach niemieckich, włoskich i w
krajach Beneluksu.
Człowiek i las.
Gospodarka leśna i ochrona przyrody  Europa
Lasy w Europie oszczędzano przed wycinką zwykle na terenach nieprzydatnych
rolniczo. Bardzo niewielka jest także reprezentacja lasów nietkniętych siekierą człowieka. Za
lasy naturalne uznano 4% wszystkich lasów Europy, choć definicja naturalności różni się w
poszczególnych krajach. Większość z takich lasów rośnie w miejscach trudno dostępnych na
północy Skandynawii, północnych obszarach europejskiej części Rosji, w Alpach i regionie
bałkańskim. W sumie 12 krajów europejskich wykazuje ponad jednoprocentowy udział lasów
naturalnych w całkowitej powierzchni leśnej. Najwięcej ma ich Szwecja (16%).
W leśnictwie europejskim niewiele jest całkowicie sztucznych plantacji, poza
pewnymi wyjątkami. W dziedzinie upraw plantacyjnych przodują kraje, w których rozwinięta
jest także hodowla gatunków obcych (Hiszpania, Turcja, Wielka Brytania i Irlandia, Francja i
Portugalia). Plantacji leśnych nie mają w ogóle Finlandia, Niemcy i Austria.
W definicji upraw plantacyjnych najważniejszym elementem jest cel, dla którego
zostały one założone  szybka produkcja drewna. Związane są z tym prace pielęgnacyjne
gleb, nawożenie, utrzymywanie regularnych odstępów pomiędzy drzewami, podkrzesywanie
itd. Lasy składające się z gatunków światłożądnych mogą w pierwszych fazach swojego życia
przypominać uprawy plantacyjne. Nawet jeżeli są sadzone w regularnej więz
bie i ubogim
składzie gatunkowym, to w trakcie póz
niejszej pielęgnacji zatracą regularną więz
bÄ™ sadzenia.
Czynniki losowe i świadome decyzje leśników sprawią, że lasy te staną się tworami
półnaturalnymi. W warunkach Europy Środkowej skład gatunkowy upraw sosny zwyczajnej
może się zmieniać; wzbogacają go dębami sójki i brzozami  wiatr. Lasy wysokopienne mają
na to czas, gdyż okres ich życia jest 2 4 razy dłuższy niż upraw plantacyjnych.
W efekcie fali zalesień z okresu po II wojnie światowej i wcześniejszych tendencji do
propagowania sosny i świerka znaczne powierzchnie leśne rosną na zbyt żyznych siedliskach.
Wymagają one przebudowy w celu zwiększenia udziału gatunków liściastych oraz jodły.
Przebudowa odbywa się zwykle dwoma sposobami. W młodszych drzewostanach II III klasy
wieku wprowadza się pod okap sosen cieniowytrzymałe gatunki, które za kilkadziesiąt lat
przejmą panowanie po usunięciu poprzedniego pokolenia. Stare drzewostany niezgodne z
warunkami siedliskowymi lub drzewostany nie przepuszczające wystarczającej ilości światła
do dna lasu przebudowuje się cięciami rębnymi, których rodzaj i powierzchnia dopasowane są
do wymagań wprowadzanego młodego pokolenia.
Efekt rębni stopniowe, wielość gatunków
Przewartościowanie roli lasów europejskich zmusza zarządców do stosowania
sposobów zagospodarowania, które nie doprowadzają do przejściowego usunięcia całego
starego drzewostanu. Cięcia gniazdowe, częściowe, zupełne na niewielkich powierzchniach o
nieregularnym kształcie są odpowiedzią na społeczne oczekiwania całkowitej ochrony lasów.
Podobny charakter ma rezygnacja ze zrębów zupełnych w trakcie przemiany pokoleń
drzewostanów lub też znaczne ograniczanie ich areału, choć nie są to działania ekonomicznie
uzasadnione. W drzewostanach światłożądnych na ubogich siedliskach rezygnacja z cięć
zupełnych nie będzie całkowicie możliwa. Nawet przy stosowaniu naturalnego odnowienia z
pozostawionych nasienników gatunki światłożądne nie mogą rosnąć zbyt długo w ocienieniu
 stare pokolenie lasu trzeba będzie usunąć.
Przebudowa drzewostanu, sosna i świerk, a w dolnej warstwie jodła i buk
Mimo różnych społecznych ograniczeń produkcji surowca drzewnego w lasach
zapotrzebowanie na drewno rośnie we wszystkich krajach Europy. Wspólnota Europejska ma
przed sobą dylemat. Jak wspierać proekologiczne leśnictwo na swoim terenie i jednocześnie
zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na drewno? Czy właściwym rozwiązaniem jest zakup
surowca spoza Europy? Aby było to opłacalne przy wysokich kosztach transportu, musiałby
to być produkt wytworzony na uprawach plantacyjnych lub bez poszanowania środowiska.
Chroniąc lasy u siebie, przyczynialibyśmy się w ten sposób do degradacji lasów w innych,
biedniejszych rejonach świata. Pewnym rozwiązaniem jest inne, bardziej racjonalne podejście
do wielofunkcyjnej gospodarki leśnej prowadzonej lokalnie. Wyrazem tej racjonalności jest
system certyfikowania pochodzenia surowca drzewnego. Wyroby z takim certyfikatem sÄ…
gwarantem właściwego postępowania w trakcie całego cyklu produkcji, transportu i przerobu.
Drewno
Las europejski jest chroniony przez ok. 90 różnych form ochrony terenów leśnych. Na
pierwszym miejscu wymienić należy parki narodowe i rezerwaty przyrody (o różnym reżimie
ochronnym). ListÄ™ zamykajÄ… strefy chronionego krajobrazu i lasy o walorach estetycznych.
Porównanie areału zajętego przez poszczególne formy ochrony przyrody w krajach nawet
naszego kontynentu jest utrudnione, ponieważ ranga i znaczenie form bywają różne. Formy te
są zwykle wspierane przez funkcje lasów ochronnych. O ile funkcje pełnione przez lasy
jednoczą kraje europejskie, to ich nazewnictwo i metody postępowania z lasami ochronnymi
sÄ… wyraz
nie odmienne. Niektóre lasy chroniące wodę lub glebę w Europie Środkowej mają
jedynie podwyższony wiek rębności lub ograniczony sposób użytkowania. Niekiedy, w
porównaniu z nimi, gospodarka w  zwykłych lasach wysokopiennych (góry Włoch) jest
bardziej ograniczona, np. tylko do cięć przerębowych, czyli wybierających pojedyncze
drzewa. Także areał lasów objętych ochroną ścisłą nie powinien być wyróżnikiem jakości
ochrony zasobów przyrody. Stanowią one od ok. 1 2% do kilkunastu procent wszystkich
lasów (w Słowacji i w Portugalii) i aż do 24% w Lichtensteinie. Ochrona ścisła daje
możliwość zachowania i obserwowania procesów zachodzących w odizolowanych
ekosystemach. W innych sytuacjach, z którymi mamy zwykle do czynienia, prowadzi do
istotnych zmian leśnych ekosystemów.
Obszar Natura 2000, ptaki
Odpowiedzią na to zróżnicowanie form ochrony i pewną nieskuteczność ochrony
zachowawczej (bez ingerencji człowieka) jest ogólnoeuropejska sieć Natura 2000. Program
opiera się na utworzeniu w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu obszarów objętych
ochroną przyrody. Podstawą działań są dwie unijne dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i
Dyrektywa Siedliskowa. Celem programu Natura 2000 jest zachowanie określonych typów
siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej
Europy. Powinno to budzić akceptację społeczną, gdyż ochrona siedlisk i gatunków nie musi
wykluczać gospodarczego wykorzystania terenów objętych granicami obszaru. Poszczególne
kraje członkowskie są zobowiązane do zachowania na obszarach wchodzących w skład sieci
chronionych walorów przynajmniej w stanie nie pogorszonym. W ramach programu
wyznaczone zostają tzw. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (Special Protection Areas 
SPA) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (Special Areas of Conservation  SAC), na
których obowiązują regulacje ochronne dopasowane do potrzeb i zagrożeń chronionych
gatunków i siedlisk. Obszary te są wyznaczane samodzielnie przez każde państwo i
weryfikowane przez Komisję Europejską. Z istnieniem obszarów sieci Natura 2000 wiąże się
jednak szereg obowiązków. Przedsięwzięcia, które mogą wpłynąć na stan ochrony przyrody
na danym obszarze, podlegają pod obowiązek oceny tego wpływu (oczywiście przed
wydaniem zgody na to przedsięwzięcie). W wypadku negatywnego wpływu zarządzana jest
tzw. kompensacja przyrodnicza, czyli zadośćuczynienie szkodom w przyrodzie. Nadzorcy
obszarów są zobowiązani do zapobiegania wszelkim pogorszeniom stanu ochrony siedlisk lub
populacji ptasich. Mają także obowiązek tzw. proaktywnej ochrony, a więc czynnego
zabezpieczania pożądanego stanu chronionych siedlisk i gatunków. Należy zauważyć, że
ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych powinna skutkować także ochroną pozostałych
elementów ekosystemów. Ok. 20% terenów lądowych Europy znajduje się w granicach
obszarów Natury 2000, w tej powierzchni lasy odgrywają najważniejszą rolę.
Jaki będzie las? Zagrożenia i przyszłość  Europa
Dokąd tylko sięgają z
ródła pisane dotyczące gospodarki leśnej, we wszystkich tego
rodzaju materiałach można znalez
ć sygnały o zakłóceniach cyklu produkcji: masowe
pojawianie się szkodników owadzich (gradacje), szkody klimatyczne i klęski żywiołowe 
wiatrołomy, śniegołomy, susze i mrozy. Występowanie chorób grzybowych, obecnie trwałe i
na dużych obszarach, związane jest już z czasami współczesnymi i zalesieniami gruntów
porolnych  sadzonki pozbawione właściwych grzybów mikoryzowych padają łupem
pasożytniczych grzybów chorobotwórczych.
ChrabÄ…szcz majowy (Melolontha melolontha)
ZamierajÄ…cy las jesionowy
Gradacje szkodliwych owadów mogły być częściowo wywołane przez człowieka,
który doprowadzał do nagromadzenia dostępnej bazy żerowej w postaci rozległych areałów
jednowiekowych i jednogatunkowych drzewostanów. Przy zachwianej równowadze w
ekosystemach leśnych i braku dostatecznej możliwości samoobrony (owady drapieżne, ptaki
owadożerne) populacje szkodliwych owadów mogły rozwijać się gwałtownie, doprowadzając
do stanu klęski. Największa w historii europejskiego leśnictwa gradacja brudnicy mniszki
(motyla) z lat 1978 1984 objęła blisko 1/3 lasów w Polsce. Tego rodzaju sytuacje wymagają
zwalczania chemicznego, co jest kosztowne i nieobojętne dla środowiska naturalnego.
Zgodnie z zasadą, że lepiej przeciwdziałać niż leczyć, korzystniejsze jest dbanie o równowagę
w leśnych ekosystemach aniżeli niwelowanie skutków takich klęsk. Zmiany klimatyczne
obserwowane w ciągu ostatnich dziesięcioleci zwiększają ryzyko pojawiania się gradacji
gatunków owadów, które dotychczas nie były postrzegane jako gospodarczo istotne. W
Europie Środkowej zanotowano w latach 2005 2007 zamieranie dębów powodowane przez
larwy jednego z gatunków opiętków (Agrillus), który do niedawna był uważany za gatunek
rzadko spotykany.
Las po huraganie
Wśród czynników abiotycznych, czyli niezależnych od świata ożywionego, na
pierwszym miejscu pod względem skutków oddziaływania plasuje się wiatr. Silne wiatry,
powodujące złamanie lub powalenie drzew na rozległych niekiedy obszarach, nawiedzają
lasy europejskie z rosnącą częstotliwością. Szczególnie dotkliwe straty powodowane są przez
wiatr na terenach górskich, gdzie przeważają wprowadzone przez człowieka drzewostany
świerkowe. Większą odporność wykazują lasy mieszane, np. bukowo-jodłowe, tworzone
przez gatunki drzew odpowiednie dla miejscowych warunków.
Innym czynnikiem, który stale zyskuje na znaczeniu, jest ogień. Pożary lasów
zwiększają siłę swego niszczycielskiego oddziaływania nie tylko w ciepłych i suchych
krajach południowych, ale i w innych regionach Europy. Przyczyn takiego wzrostu upatruje
się w sprzężeniu działania kilku czynników: podwyższania się średniej temperatury powietrza
i zmniejszania wilgotności lasów (odwodnienie), większej penetracji ludzkiej oraz obniżania
się zdrowotności drzewostanów. Lasy bardziej chore, o ażurowych koronach, dopuszczają
więcej światła do dna lasu i z tego powodu intensywniej rozwija się roślinność runa,
szczególnie trawy. Po wyschnięciu stają się one łatwą pożywką dla ognia.
Pomimo licznych zagrożeń przyszłość lasów europejskich maluje się w ciepłych
barwach. Ich powierzchnia stale rośnie. Wzrasta udział lasów starych, atrakcyjnych
krajobrazowo. Społeczeństwo wymusza na państwach rezygnację z produkcyjnej funkcji
lasów lub jej ograniczanie. Powstają ogólnoeuropejskie programy wspierające leśnictwo i
lasy. Lasy Europy podlegają zmianom, ale wszystko wskazuje na to, że będą to zmiany na
lepsze.
młode drzewa, młody las  nadzieja na przyszłość...