Camerimage Forum 2007
A
ódz
, November 28, 2007
Prawo autorskie a sztuka fotografii w filmie.
Temat niniejszej prezentacji, a mianowicie  prawo autorskie a sztuka fotografii w filmie ,
stanowi zagadnienie na tyle szerokie, \
e nie będzie mógł zostać w tym miejscu omówiony
wyczerpująco. Istotne jest zatem, aby na początku określić główne wątki, które będą
poruszone. Celem prezentacji jest wskazanie prawnych mo\
liwości wykorzystania fotografii
w produkcji filmowej, a zwłaszcza w produkcjach dokumentalnych. Zasady ogólne będą przy
tym dotyczyły tak\
e innych materiałów ni\
zdjęcia.
Niniejsza praca będzie podzielona na trzy główne części. Na wstępie ukazana zostanie
pokrótce historia i rozwój prawnej koncepcji  utworu fotograficznego . Druga część skupi się
na zasadach ochrony utworów fotograficznych w polskim prawie oraz na wskazaniu szeregu
prawnych mo\
liwości u\
ycia zdjęć w filmie. Ostatnia, ale nie mniej wa\
na część, nakreśli
wpływ przedmiotu fotografowania na prawną ochronę fotografii, co ma decydujące znaczenie
dla mo\
liwości umieszczenia zdjęć w filmie.
I. Wstęp.
Gdy fotografia została wynaleziona w pierwszej połowie XIX wieku, uchodziła ona bardziej za
rzemiosło ni\
sztukę. Fotografowie byli  szczególnie w oczach malarzy (uznawanych za
 prawdziwych artystów )  osobami, które jedynie  rysowały za pomocą światła 1,
wykorzystując w tym celu procesy techniczne odzwierciedlające rzeczywistość i mające
niewiele wspólnego z twórczością. To światło wykonywało całą pracę, a nie fotograf 
twierdzili sceptycy. Rzekomy brak oryginalności, co było w zasadzie prawdą w trudnych
początkach fotografii, ewoluował ku bardziej artystycznemu podejściu w miarę rozwoju
mo\
liwości technicznych aparatów w drugiej połowie XIX wieku.
Wreszcie w gronie zarówno artystów, jak i prawników rozpoczęły się dyskusje nad
mo\
liwością prawnej ochrony fotografii. Ludzie dostrzegli elementy twórcze i artystyczne
w scenariuszu fotografii, mo\
liwości wyboru kąta fotografowania, oświetlenia, obiektywu,
czasu ekspozycji, a następnie tak\
e filtrów i sposobów edycji zdjęć, a\
po pojawienie siÄ™
współczesnych cyfrowych narzędzi edycyjnych. Wszystkie te osiągnięcia technologiczne
dały fotografom nieograniczone mo\
liwości twórcze i zapoczątkowały systematyczne
przesuwanie się fotografii z pozycji czystego rzemiosła na szczyty sztuk pięknych.
Wkrótce okazało się, \
e droga od obrazów nieruchomych do kinematografii jest krótsza ni\

mogło się wydawać. Gdy film wkroczył na scenę stało się oczywistym, \
e połączenie
ruchomych obrazów ze zdjęciami będzie zawsze istniało. Istnieje ono do dnia dzisiejszego.
Odgrywa istotną rolę głównie w produkcji filmów dokumentalnych. Dlatego właśnie
zrozumienie praw autorskich do fotografii jest niezbędne dla legalnego łączenia zdjęć
z filmem.
Produkcje dokumentalne przewa\
nie wykorzystują połączenie zdjęć, filmów, muzyki i
narracji. U\
ycie fotografii w filmie zdeterminowane jest istotnie przez sposób, w jaki
chronione sÄ… one przez prawo autorskie.
1
Od greckich słów  ph1
tÌs  Å›wiatÅ‚o i  gráph1
  pisać, rysować.
Strona 1 z 7
Prawo polskie chroni wprost utwory fotograficzne od czasu, gdy w roku 1926 została
uchwalona pierwsza polska ustawa o prawie autorskim. Zasadę tę powtórzyła ustawa z roku
1952. Oba akty prawne wymagały umieszczania na zdjęciach noty prawnoautorskiej, jako
warunku koniecznego dla przyznania im ochrony. Ten formalny wymóg zniesiono, gdy w
\
ycie weszła obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim z roku 1994.
II. Zasady ochrony i uzyskanie zgody.
1. Prawa wyłączne twórcy.
Niezale\
nie od tego jaki utwór osoby trzeciej zechcecie Państwo wykorzystać,
podstawową zasadą jego legalnego wykorzystania jest konieczność zapytania o zgodę
i uzyskania jej. Fotografia nie stanowi tu wyjÄ…tku. Pewne zagadnienia czyniÄ… jednak
fotografię wyjątkową w porównaniu do innych sztuk. Ró\
nice wynikajÄ… z faktu niemo\
ności
poddania wszystkich zdjęć ochronie prawnoautorskiej  w myśl prawa autorskiego nie
ka\
de zdjęcie jest utworem fotograficznym. Podstawę takiego rozró\
nienia stanowÄ… nie
tylko przepisy ustawy o prawie autorskim, ale tak\
e fakt, \
e fotografie zawierają więcej
 zapo\
yczeń ni\
inne utwory, a mianowicie w miarę obiektywny obraz rzeczywistości
widoczny na zdjęciu.
W myśl polskiej ustawy o prawie autorskim z 1994 roku przedmiotem prawa autorskiego jest
ka\
dy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek
postaci, niezale\
nie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyra\
enia (utwór). Czy zatem
wszystkie zdjęcia podlegają ochronie? Odpowiedz
brzmi tak, ale tylko jeśli są twórcze,
nacechowane indywidualizmem oraz oryginalne. Te podstawowe kryteria decydujÄ… o
mo\
liwości uznania rezultatu ludzkiej aktywności za utwór w rozumieniu prawa. Ró\
nica
pomiędzy fotografiami a utworami fotograficznymi zostanie wyjaśniona w dalszej części
prezentacji na podstawie orzecznictwa polskiego SÄ…du Najwy\
szego.
Twórca korzysta z ochrony prawnoautorskiej niezale\
nie od spełnienia jakichkolwiek
formalności. Polskie prawo chroni utwory od chwili ich ustalenia, chocia\
by miały postać
nieukończoną. Oznacza to, \
e twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i
rozporzÄ…dzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie
z utworu.
2. Ustalanie statusu prawnego potrzebnego materiału.
Wykorzystanie fotografii w filmie wymaga podjęcia kilku kroków. Te podstawowe
zasady majÄ… zastosowanie tak\
e do innych materiałów ni\
zdjęcia. Aby umieścić fotografię w
filmie ustalić trzeba przede wszystkim czy potrzebne nam zdjęcie podlega ochronie, a
jak wspomniano większość z nich jej podlega. Jeśli uznajemy, \
e fotografia jest twórcza i
posiada indywidualny charakter, to wówczas nale\
y zało\
yć, \
e chroni jÄ… prawo autorskie.
Nawet jeśli utwór spełnia te podstawowe kryteria i podlega ochronie, to istnieją pewne
wyjątki od zasady wyłącznych praw twórcy. Pierwszym z nich jest wyłączenie spod ochrony
dokumentów i materiałów urzędowych. Materiały te tworzone przez organy władzy i
rozpowszechniane często w Internecie nie są chronione nawet jeśli posiadają walory twórcze
i nacechowane sÄ… indywidualizmem. Drugi wyjÄ…tek to dozwolony u\
ytek chronionych
utworów, który polega na dopuszczeniu przez samego ustawodawcę ograniczonych
mo\
liwości u\
ycia chronionych materiałów. Ten tak zwany  dozwolony u\
ytek publiczny
chronionych utworów obejmuje np. prawo do cytowania. Oznacza to, \
e nawet bez zgody
twórcy mogą Państwo przytaczać urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w
Strona 2 z 7
całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami
gatunku twórczości. Szczegółowy opis prawa cytatu wykracza poza zakres niniejszej
prezentacji.
Kolejną rzeczą, o której warto pamiętać sprawdzając status prawny utworu jest fakt
wygasania autorskich praw majątkowych po upływie siedemdziesięciu lat:
1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który prze\
ył
pozostałych;
2) w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego
rozpowszechnienia,
chyba \
e pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do to\
samości autora lub je\
eli autor
ujawnił swoją to\
samość;
Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku,
w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów. Po wygaśnięciu
autorskich praw majątkowych chroniony materiał staje się częścią domeny publicznej i nie
podlega dalszej ochronie. Oznacza to, \
e mo\
emy wykorzystywać go w filmie bez pytania
kogokolwiek o zgodÄ™  taki u\
ytek jest oczywiście legalny. W kontekście domeny publicznej
paradoksem jest, \
e pierwsze pytanie, jakie nale\
y sobie zadać przed u\
yciem zdjęcia brzmi
czy twórca zmarł  a jeśli tak  to kiedy?
Jedyną kwestią, o której nale\
y pamiętać korzystając ze zdjęć znajdujących się w domenie
publicznej jest poszanowanie autorskich praw osobistych twórcy, które chronią
osobistą więz
twórcy z jego dziełem. Więz
ta jest nieograniczona w czasie i wymaga
podania nazwiska lub pseudonimu twórcy przy ka\
dym wykorzystaniu jego utworu.
3. Uzyskanie zgody na u\
ycie materiałów w filmie.
Jeśli materiał, którego chcemy u\
yć podlega ochronie prawa autorskiego (jest utworem), a
prawa majątkowe autorskie jeszcze nie wygasły albo niemo\
liwe jest skorzystanie z prawa
cytatu, wówczas potrzebna jest zgoda twórcy. Czas zatem na kolejny wa\
ny krok 
uzyskanie zgody. Od strony prawnej oznacza to zawarcie umowy licencyjnej albo  rzadziej
 umowy o przeniesienie autorskich praw majÄ…tkowych.
Zawarcie umowy mo\
e nastąpić w sposób bardziej lub mniej sformalizowany. Mo\
e ono
sprowadzać się do pobrania zdjęcia ze strony internetowej albo przeciwnie  zawarcia
umowy w formie pisemnej. W pierwszym przypadku postanowienia umowne są najczęściej
narzucone przez drugą stronę pod postacią ogólnych warunków umowy, na jakich mo\
liwe
jest korzystanie z chronionych materiałów. W drugim przypadku mamy zazwyczaj mo\
liwość
negocjacji, ale procedura ta bywa dro\
sza i bardziej czasochłonna. Zarówno tradycyjne, jak i
elektroniczne kontrakty są skuteczne w polskim prawie, choć te pierwsze wcią\
stanowić
będą lepszy dowód w postępowaniu sądowym.
Przed uzyskaniem zgody istotne jest ustalenie właściciela praw do utworu. Tylko podmiot
autorskich praw majątkowych władny jest skutecznie udzielić zgody na u\
ycie chronionego
dzieła. Zasadą jest, \
e prawo autorskie przysługuje twórcy. Jednak\
e muszą Państwo
pamiętać, \
e prawa mogły zostać przeniesione lub przejść na inne podmioty. Mogą to być
spadkobiercy zmarłego twórcy albo tzw. banki zdjęć. Proces poszukiwania uprawnionego
Strona 3 z 7
jest bardzo często czasochłonny, dlatego te\
nale\
y z wyprzedzeniem planować pozyskanie
niezbędnych licencji.
Kolejną istotną kwestą jest zdefiniowanie potrzebnych praw. Oznacza to określenie
sposobu w jaki materiał będzie wykorzystany, czyli wskazanie tzw. pól eksploatacji dzieła.
Jest to wa\
ne, poniewa\
przyznana licencja obejmuje tylko pola eksploatacji wyraz
nie w niej
wymienione. W naszym przypadku powinna ona zawierać co najmniej u\
ycie materiału w
filmie. Producenci utworów audiowizualnych (tu filmów) mogą tak\
e skorzystać z
domniemania prawnego, w myśl którego nabywają oni na mocy umowy o stworzenie utworu
albo umowy o wykorzystanie ju\
istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do
eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości (art. 70 polskiego
prawa autorskiego). W praktyce jednak znacznie lepiej nie opierać się na samym
domniemaniu, a zamiast tego umieścić stosowne postanowienia w umowie. Stanowi to dla
producenta dodatkowe zabezpieczenie na wypadek, gdyby autor dzieła stworzonego do
filmu podniósł kwestę praw autorskich.
Ostatnie  równie istotne  cztery zagadnienia, które trzeba rozstrzygnąć przed zawarciem
umowy licencyjnej są następujące:
a) wybór rodzaju wymaganej licencji  wyłączna albo niewyłączna  w zale\
ności od potrzeb,
b) oznaczenie okresu, na jaki umowa będzie zawarta,
c) oznaczenie terytorialnego zakresu wykorzystania utworu,
d) wynegocjowanie wynagrodzenia albo podjęcie próby uzyskania bezpłatnej licencji.
Niezwykle wa\
ne jest rozró\
nienie pomiędzy licencją wyłączną a niewyłączną. Pierwsza
uczyni Państwa jedynymi uprawnionymi do korzystania z dzieła. Twórca zobowiązuje się w
niej, ze nie będzie zezwalał innym osobom na u\
ycie tego samego utworu. Sprawia to, \
e
uzyskuje siÄ™ swoisty monopol na wykorzystywanie utworu. WadÄ… tego rodzaju licencji jest
często jej wysoka cena w porównaniu do ceny licencji niewyłącznej. Zaletą natomiast są
spodziewane przez wyłącznie uprawnionego większe przychody z eksploatacji utworu.
Licencja niewyłączna stanowi przeciwieństwo wyłącznej. W razie uzyskania takiej licencji
muszą się Państwo liczyć z tym, \
e autor mo\
e swobodnie udzielić takiej samej licencji na
dany utwór innym podmiotom bez pytania Państwa o zgodę lub choćby informowania
Państwa o tym fakcie. Nale\
y się zatem spodziewać, \
e ten sam materiał będzie
prawdopodobnie legalnie wykorzystywany przez innych.
Decyzja co do właściwego rodzaju licencji zale\
y od okoliczności danego przypadku.
Nale\
y pamiętać, \
e w myśl polskiego prawa umowa licencyjna wyłączna musi zostać
zawarta w formie pisemnej pod rygorem niewa\
ności. Oznacza to, \
e licencji takiej nie
mo\
na uzyskać wysyłając zwykły e-mail i otrzymując pozytywną odpowiedz
, chyba \
e obie
strony korzystają z kwalifikowanych podpisów elektronicznych.
Kolejne istotne zagadnienia to zakres terytorialny i czasowy licencji. Zgodnie z regułą
wyra\
onÄ… w art. 66 polskiego prawa autorskiego, umowa licencyjna uprawnia do korzystania
z utworu w okresie pięciu lat na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją
siedzibę. Strony umowy mogą zmienić te regułę poprzez odmienne uregulowanie umowne.
Strona 4 z 7
Jest to szczególnie istotne jeśli zechcą Państwo korzystać ze zdjęć nie tylko w filmie jako
całości, ale tak\
e np. na plakatach czy te\
w jakichkolwiek innych materiałach promocyjnych.
Wówczas konieczne jest nabycie osobnych praw do takiego u\
ytku wraz ze wskazaniem ich
czasowego i terytorialnego zakresu.
Wynagrodzenie twórcy musi być jednoznacznie określone w umowie, chyba \
e istnieje
mo\
liwość uzyskania licencji bezpłatnie. Jeśli kontrakt nie wskazuje czy przejście praw lub
udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, to wówczas twórca ma prawo do wynagrodzenia.
Co więcej, je\
eli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za
korzystanie z utworu na ka\
dym odrębnym polu eksploatacji. Czasem warto zapytać o
mo\
liwość uzyskania licencji nieodpłatnie, szczególnie gdy produkcja ma charakter
edukacyjny. Firmy, instytucje publiczne i prywatne często chętnie uczestniczą w takich
projektach.
III. Które fotografie chronione są prawem autorskim ? (orzeczenia polskiego Sądu
Najwy\
szego).
Po opisie zasad ochrony fotografii oraz nakreśleniu zasad uzyskiwania zgody na
wykorzystanie materiałów w filmie, czas na opisanie sposobu, w jaki fotografie chronione są
w orzecznictwie polskiego SÄ…du Najwy\
szego. Wska\
e to nam sytuacje, w których zgoda
jest wymagana oraz te, w których mo\
emy swobodnie wykorzystać fotografie w filmie.
Jak wspomniano na poczÄ…tku, nie wszystkie wytwory ludzkiego intelektu podlegaja ochronie
prawnoautorskiej. Utwór musi reprezentować choćby minimalny poziom twórczości i
oryginalności oraz stanowić emanację indywidualnych cech twórcy.
Zarówno nauka prawa, jak i orzecznictwo wcią\
mają kłopot ze zdefiniowaniem poziomu
ochrony fotografii. Zasadę ogólną współczesnego ustawodawstwa stanowi przy tym objęcie
ochronÄ… wszystkich fotografii. SÄ… jednak pewne wyjÄ…tki.
Status prawny fotografii zale\
y w du\
ym stopniu od przedmiotu fotografowania
widocznego na zdjęciu. Główne problemy to wskazanie jak bardzo fotografia musi się
ró\
nić od rzeczywistości, którą przedstawia, aby zasługiwała na prawnoautorską ochronę
oraz co dzieje się wówczas, gdy fotografowany przedmiot kontrolowany jest przez osobę
trzeciÄ… (np. fotografia rzez
by).
1. Fotografie obiektów dwu i trójwymiarowych.
Wymóg oryginalności i indywidualności powoduje, \
e fotografie dzieł sztuki są zwykle
dzielone na dwie grupy. Pierwszą stanowią fotografie tzw. obiektów dwuwymiarowych, takich
jak obrazy, rysunki, grafiki. Drugą tworzą fotografie obiektów trójwymiarowych (np. rzez
b,
obiektów architektonicznych itp.). Te ostatnie są zazwyczaj w pełni chronione, natomiast
fotografie obiektów 2-D mogą stanowić jedynie fotograficzne reprodukcje oryginałów. Jeśli
rzeczywiście brak im jakichkolwiek elementów twórczych dodanych przez fotografa, to
wówczas prawdopodobnie zostaną wyłączone z zakresu prawa autorskiego. Oznaczałoby to
całkowity brak ochrony prawnoautorskiej i mo\
liwość korzystania ze zdjęć w filmie bez
pytania o zgodę. Zasada taka została tak\
e przyjęta w orzecznictwie polskiego Sądu
Najwy\
szego.
Strona 5 z 7
W wyroku z dnia 26 czerwca 1998 roku2 SÄ…d Najwy\
szy zajÄ…Å‚ stanowisko, \
e fotograf
wykonujący zdjęcia eksponatów muzealnych dla celów dokumentacyjnych nie korzysta z
ochrony polskiego prawa autorskiego. Sąd przypomniał, \
e fotografia mo\
e stanowić utwór
fotograficzny tylko, gdy jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. W
tym konkretnym przypadku obowiązkiem fotografa było wykonanie profesjonalnych zdjęć
dokumentalnych na potrzeby stworzenia fotograficznej dokumentacji zbiorów muzealnych. W
rezultacie fotografie te były idealnymi reprodukcjami fotograficznymi dzieł sztuki.
Interesujące jest stanowisko pozwanego  Muzeum Narodowego  które przekonywało, \
e
zdjęcia wykonane przez powoda nie przejawiały \
adnych pierwiastków oryginalności, a
jedynie reprodukowały dzieła innych artystów (obrazów, rzez
b a nawet budynków). Z punktu
widzenia muzeum argument ten był niezbędny dla obrony jego praw w tym konkretnym
procesie. Jednocześnie jednak przyjęta linia obrony stanowiła działanie przeciwko interesom
muzeum, jako \
e muzea często same roszczą sobie prawa do fotograficznych reprodukcji
ich kolekcji. Niekiedy udzielają licencji na takie zdjęcia i proszą o wynagrodzenie za
przeniesienie praw. Dość często muzea  sprzedają wysokiej rozdzielczości zdjęcia
dokumentacyjne malarstwa twierdzÄ…c, \
e przysługuje im wynagrodzenie za udzielenie
licencji. Jednocześnie wątpliwym jest czy prawa autorskie do takich zdjęć w ogóle istnieją.
Omawiane orzeczenie budzi liczne kontrowersje, szczególnie w części dotyczącej obiektów
trójwymiarowych, gdy\
zdjęcia takich obiektów przewa\
nie korzystają z pełnej ochrony
prawa autorskiego.
W innym orzeczeniu z dnia 5 lipca 2002 roku3 SÄ…d Najwy\
szy zaprezentował bardziej
elastyczne podejście. Potwierdził, \
e fotograf mo\
e być twórcą nowego utworu  utworu
fotograficznego, ale tylko jeśli zostanie dowiedzione, \
e jego indywidualny wkład twórczy
widoczny jest na zdjęciu.
Podobne orzeczenia spotkać mo\
na w systemach prawa precedensowego. SÄ…d Najwy\
szy
w Stanach Zjednoczonych stwierdził, \
e warunkiem koniecznym ochrony prawnoautorskiej
jest oryginalność oznaczająca wymóg choćby minimalnego poziomu twórczości4. W sprawie
Bridgeman Art Library Ltd. v. Corel Corp. Sąd Federalny Południowego Dystryktu Nowego
Jorku uznał, \
e reprodukcje fotograficzne dzieł znajdujących się w domenie publicznej nie są
wystarczajÄ…co oryginalne dla uzyskania ochrony prawa autorskiego.5
W rezultacie tylko oryginalne zdjęcia podlegają ochronie prawa autorskiego.
Wykorzystanie fotograficznej reprodukcji w filmie nie wymaga ponoszenia kosztów z tytułu
nabycia praw własności intelektualnej, jako \
e w odniesieniu do takich zdjęć prawa te
zwyczajnie nie istnieją. Jest to szczególnie wa\
ne, poniewa\
praktyka pokazuje, \
e wiele
podmiotów uzurpuje sobie prawa do cyfrowych zdjęć dzieł sztuki i sprzedaje je w Internecie.
IV. Wnioski.
Fotografie są chronione prawem autorskim a sytuacje, w których zdjęcie mo\
emy uznać za
obiektywną reprodukcję rzeczywistości są stosunkowo rzadkie. Pomimo to, warto pamiętać,
2
I PKN 196/98 OSNP 1999, nr 14, poz. 454.
3
III CKN 1096/00, unpublished.
4
Feist Publications, Inc. v. Rural Telephone Service Co., Inc., 499 U.S. 340, 345, 111 S.Ct. 1282,
1287, 113 L.Ed.2d 358 (1991).
5
36 F.Supp. 2d 191 (S.D.N.Y. 1999).
Strona 6 z 7
\
e większość zdjęć dokumentacyjnych obiektów dwuwymiarowych, a w szczególności
malarstwa, nie podlega ochronie i mo\
e zostać bez przeszkód wykorzystana w filmie.
Kolejnymi z
ródłami bezpłatnych zdjęć są domena publiczna, materiały urzędowe oraz prawo
cytatu.
W pozostałych przypadkach to podmiot praw autorskich jest wyłącznie uprawniony do
udzielenia zgody na u\
ycie zdjęcia. Przed zawarciem umowy licencyjnej istotne jest
przemyślenie kilku kwestii, które zapewnią legalne korzystanie ze zdjęć w filmie. Są to
przede wszystkim: precyzyjne określenie potrzebnych praw (pól eksploatacji), rodzaj licencji,
jej zakres terytorialny i czasowy oraz oczywiście wynagrodzenia dla uprawnionego.
A
ukasz Niedziela
Strona 7 z 7