E K O N O M I A S P O A
E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 7
Joanna Staręga-Piasek
Ekonomia społeczna
ku pomocy społecznej
4/2007
 4/2007
Instytut Rozwoju Służb Społecznych jest jednym z partne- dowe, pozarządowe i kształtujące się środowisko ekonomii
rów projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej.
społecznej , realizowanego ze środków Europejskiego Fun-
duszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Prace te stały się kanwą do poszukiwania związków i wza-
EQUAL. jemnych uwarunkowań ekonomii społecznej i pomocy
społecznej.
Celem ogólnym przedsięwzięcia jest określenie i wspiera-
nie powstawania optymalnych warunków wewnętrznych Z dość nietypowego tytułu tego opracowania  Ekonomia
i zewnętrznych dla rozwoju sektora ekonomii społecznej społeczna w drodze do pomocy społecznej wynika, choć
w Polsce. może nie na  pierwszy rzut oka , iż zarówno ekonomia spo-
łeczna, jak i pomoc społeczna są  w ruchu , inaczej mówiąc,
Z jednej strony rozwój ekonomii społecznej jest ważny nie są to instytucje społeczne o kształcie, sposobie działania,
z punktu widzenia rozwoju pomocy społecznej, lecz też a może i funkcji zdefiniowane, zamknięte, do końca określo-
system pomocy społecznej jest niezbędny dla tworzenia ne. I dzieje się tak nie dlatego, że nie zajęto się tymi sprawa-
warunków do zaistnienia ekonomii społecznej w rzeczywi- mi w odpowiednim czasie, dzieje się tak ze względu na na-
stości społecznej. turę obu instytucji. Wraz ze zmianami społecznymi, wraz
z rozwojem społecznym, wraz z problemami społecznymi,
Rozwój ekonomii społecznej wpisuje się w działania Insty- które pojawiają się, przekształcają również obie te instytu-
tutu, który jest zainteresowany nowymi instrumentami po- cje, reagują, operując na zasadzie zbliżonej do radaru  wy-
mocy społecznej i pracy socjalnej. Wykorzystanie zarówno łapując istotne problemy, na które zdolne są zareagować.
dotychczasowych, jak i nowych instrumentów pracy socjal-
nej ma na celu włączanie różnych kategorii klientów pomo- Taka jest immanentnie wmontowana w ich istotę cecha.
cy społecznej w obszar działania ekonomii społecznej. Szczególnie dotyczy to pomocy społecznej. Swoimi dzia-
łaniami, podmiotami, którymi się zajmuje, instrumentami,
Pracownicy socjalni odgrywają w tym procesie kluczową których używa pomoc społeczna, odpowiada na zjawiska
rolę, gdyż to do nich należy stymulowanie aktywnych za- i problemy, które są na zewnątrz (nie wolna oczywiście od
chowań ludzi społecznie wykluczonych. Wyposażeni w od- determinantów wewnętrznych, jak każda instytucja).
powiednią wiedzę i umiejętności będą gotowi podjąć się ini-
cjowania i wspierania działań, których celem z kolei będzie W momencie, kiedy na horyzoncie pojawiła się ekonomia
tworzenie nowych i wzmacnianie istniejących struktur eko- społeczna, pomoc społeczna zareagowała dość szybko
nomii społecznej w Polsce, przy aktywnym udziale różnych i pozytywnie internalizując jej cele, a chroniąc i wspierając
kategorii społecznych i grup dotychczas wykluczonych. jej instrumenty. Taka reakcja pomocy społecznej, wbrew
niektórym opiniom nie wyczerpała swoich możliwości,
W ramach projektu, Instytut przeprowadził szkolenia dla zmienia się, rozwija, reaguje żywo na to, co ją otacza,  jest
330 pracowników socjalnych w zakresie wykorzystywa- w drodze , w permanentnej drodze, bo taka jest jej natura.
nia instrumentów ES jako nowych metod pracy socjalnej. Bez wątpienia, pokazuje to wiele badań pomocy społecznej
Szkolenia zostały poprzedzone analizą potrzeb szkolenio- i tych wokół pomocy społecznej.
wych środowiska pracowników. Badania dotyczyły również
możliwości partnerskiego udziału i/lub koordynowania Pomoc społeczna wymaga jednak różnego typu wsparcia,
przez OPS/PCPR przedsięwzięć z obszaru ES w gminie lub a najważniejsze wsparcie to edukacja, nowoczesna eduka-
powiecie. cja głównych aktorów  pracowników socjalnych.
Ponadto Instytutu przeprowadził analizę gminnych i powia- Edukacja ta musi prowadzić nie tylko do wykorzystania wie-
towych strategii rozwiązywania problemów społecznych. dzy zaczerpniętej z różnych dyscyplin, ale po pierwsze, do
Wyniki tych badań zostaną opublikowane w jednym z naj- rozwijania pracy socjalnej i umacniania jej pozycji wśród
bliższych numerów  Pracy Socjalnej . innych świadczeń, a nawet więcej, usytuowania pracy so-
cjalnej jako komponentu każdego świadczenia.
W związku z realizacją projektu powołana została grupa
ekspertów zajmujących się analizą wybranych dysfunkcji Praca socjalna  kwintesencja pomocy społecznej  to wie-
systemu pomocy społecznej, co ma posłużyć do opraco- dza i sztuka równocześnie. Stąd też i jej uczenie się, i na-
wania rekomendacji dla zmian o różnym charakterze. Se- uczanie jest bardzo trudnym procesem.
minaria eksperckie, jak również inne spotkania prowadzo-
ne w ramach projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu Po drugie  do silnej internalizacji przez pracowników so-
ekonomii społecznej stworzyły platformę wymiany myśli cjalnych strategii wyjścia z zasięgu oddziaływania pomocy
i poglądów reprezentowanych przez środowiska samorzą- społecznej. Pierwszy kontakt z klientem pomocy społecznej
4/2007 Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej
musi uruchamiać w świadomości pracownika socjalnego pracy, otwartych dla pracownika socjalnego  od szpitali,
trzy punkty: szkół do organizacji pozarządowych.
y diagnozę sytuacji osoby i rodziny,
y instrumentarium, po które trzeba sięgnąć jako odpowiedz
W niezbyt znacznej odległości od drugiego filaru znaj-
na ową diagnozę, duje się trzeci filar  praca socjalna, o której wcześniej
y działania prowadzące do opuszczenia instytucji pomocy już nieco była mowa. Praca socjalna, szczególnie wtedy,
społecznej. kiedy mówimy o niej w kontekście ekonomii społecznej,
pozwala na dość szeroką przestrzeń, w której możemy ją
Partnerstwo ekonomii społecznej, zasady ekonomii społecz- analizować. Podstawą pracy socjalnej nie jest określona
nej i te które dotyczą ludzi, zasobów i metod działania przy dyscyplina. Praca socjalna jest działaniem operacyjnym,
budowaniu strategii wyjścia stają, a przynajmniej mogą się w praktyce czerpiącym z różnych psychologicznych, socjo-
stać niezbędne. Wszystko zależy od tego, jak i gdzie nastąpi logicznych teorii, najczęściej średniego zasięgu, a także stu-
owo spotkanie w drodze między ekonomią społeczną a po- diów etnograficznych.
mocą społeczną.
Mimo lat niewielu naukowców polskich pokusiło się o kon-
Pomoc społeczna w Polsce, o czym wielokrotnie już pisano, strukcje teoretyczne i niewiele jest prac z różnych dyscyplin
opiera się na sześciu filarach. służących podstawom pracy socjalnej. Praca socjalna, jak
to się dzieje przynajmniej w teorii, w wielu krajach (Anglii,
Pierwszy filar, to ład legislacyjny. Istnieją w miarę kohe- Francji, USA, kraje skandynawskie) nie jest wiązana jedynie
rentne normy prawne i w Konstytucji, i w ustawach o po- z pomocą społeczną. Jest znacznie bardziej samodzielna,
mocy społecznej, ochronie zdrowia psychicznego, pożytku podlegająca odrębnej analizie i ocenie, co świadczy pośred-
publicznym, ustawach samorządowych, czy wielu innych nio o jej podmiotowości. Można przedstawić tezę, że praca
ustawach i rozporządzeniach z nich wynikających. Mówiąc socjalna dobrze uprawiana może stanowić stymulację dla
o koherentności tych ustaw, przede wszystkim mam na my- ekonomii społecznej i może wpływać na efekty ekonomii
śli, iż nie są one wewnętrznie sprzeczne, są podporządkowa- społecznej. Szczególnie, jeśli nie zapomnimy o trzech per-
ne tym samym wartościom i tej samej koncepcji państwa spektywach pracy socjalnej: perspektywa indywidualnego
i społeczeństwa, aczkolwiek posiadają wiele luk i niespój- przypadku, ale i perspektywa pracy z grupą i społecznością
ności wewnętrznych. I jeszcze jedna uwaga, mam na myśli, lokalną.
omawiając ten filar  koncepcję i wykładnię prawną nie zaś
sposób realizacji owego prawa, które z różnych powodów Czwarty filar, to decentralizacja pomocy społecznej, który
pozostawia wiele do życzenia. Mówiąc o ładzie legislacyj- z jednej strony nadaje specjalny sens samorządom, czyniąc
nym, należy podkreślić, iż prawo do pomocy społecznej po je odpowiedzialnym za warunki życia i rozwoju społeczno-
spełnieniu określonych warunków jest prawem konstytu- ści lokalnej, z drugiej strony, szczególnie w pierwszym okre-
cyjnym, a nie  miłosierdziem gminy . Co jest bardzo ważnym sie nieokrzepłej jeszcze samorządności wymusza rozwój
determinantem funkcjonowania pomocy społecznej. pomocy społecznej w bojach, często deformując jej kształt
w istotnych wymiarach. Niemniej nie ma dla tego fragmen-
Drugi filar, to profesjonalizm służb socjalnych. Pracownik tu polityki społecznej  pomocy społecznej innego miejsca
socjalny w pomocy społecznej jest pośrednikiem między niż samorządy.
państwem, ale i społeczeństwem, osobami, które mają
z różnych powodów kłopot z zaspokajaniem swoich po- Kolejnym, piątym filarem polskiej pomocy społecznej
trzeb, funkcjonowaniem, przynależnością do społeczności jest traktowanie rodziny jako całości, adresata świadczeń
i które wymagają, takiej czy innej pomocy. Ta pomoc jest z pomocy społecznej. Taki sposób patrzenia na klienta po-
niezbędna dla jednostkowego funkcjonowania, ale potrzeb- mocy społecznej jest fundamentalny dla pracy socjalnej.
na jest również społeczności lokalnej dla zachowania spój- Bez umiejscowienia klienta pomocy społecznej w rodzinie,
ności, poczucia bezpieczeństwa, funkcjonowania zdrowych zidentyfikowanie jego roli, funkcji i dysfunkcji nie ma sku-
i mocnych więzi społecznych. Pracownicy mają określone, tecznej pomocy i nie ma też w praktyce zasady pomocni-
w miarę precyzyjne, wymogi kwalifikacyjne i kompetencyj- czości, która pozostawałaby jedynie zapisem w preambule
ne. Są rozwojową kategorią, grupą zawodową wymagają- Konstytucji.
cą bacznej uwagi ze względu na przypisaną jej rolę. Chcę
podkreślić tu zdecydowanie, że pracownik socjalny to nie Filar szósty, bez którego nie ma nowoczesnej pomocy, to
znaczy pracownik pomocy społecznej. Perspektywa roz- partnerstwo z organizacjami pozarządowymi, ale i więcej, to
wojowa tego zawodu, to nie tylko pogłębianie kwalifikacji stymulacja do ich tworzenia. Jeżeli w jakimkolwiek wymia-
w procesie ustawicznego dokształcania i nie tylko studia rze mówimy o aktywności podmiotów pomocy społecznej,
magisterskie, ale i znacznie większa różnorodność miejsc jej instrumentów, społeczności lokalnej, to tak naprawdę
mówimy o organizacjach pozarządowych, co zresztą bez
4
 4/2007
trudu można odnalez
ć w następnych tekstach niniejszego stytucji wobec zmian, które wyniki ewaluacji mogą za sobą
zbioru. pociągnąć.
Czy jesteśmy w stanie, choć skrótowo z racji charakteru y Ekonomia społeczna  różnorodność form ekonomii
niniejszego tekstu, określić wyznaczniki rozwoju pomocy społecznej daje szanse pracownikom socjalnym na real-
społecznej. Koncentrując się na tych jedynie, które stanowić ne uwieńczenie sukcesem (w wielu wypadkach ) pracy
mogą punkt wyjścia, które są stymulacją do nowoczesności socjalnej, często może pełnić funkcje profilaktyczne, jest
pomocy społecznej, a więc do tego, aby w swojej ideologii, silnie edukująca dla społeczności lokalnej i władz samo-
metodach i wymiarach działania, ewaluacji, ani w praktyce rządowych, przynosi wymierne korzyści, aktywizuje wokół
nie odbiegała od kierunków zmian w innych obszarach  siebie środowisko, przez bogactwo form ma szeroki zasięg
nie tylko życia społecznego. oddziaływania, uruchamia wolontariat.
Rozwój pomocy społecznej odznacza się więc: y Rozwój usług  a nie świadczeń pieniężnych, jest to
y różnorodnością form świadczeń, perspektywa dla rozwoju różnych, pozornie odległych od
y różnorodnością adresatów, pomocy społecznej, racji. Słabość sektora usług w zde-
y funkcjonowaniem zasady pomocniczości, rzeniu z potrzebami w tym zakresie, wyzwań związanych
y konsekwentnym podziałem zadań i ich finansowaniem z trendami demograficznymi (starzenie się społeczeństwa),
między rządem a samorządem. wzrostem niepełnosprawności, strukturą bezrobotnych
(niskie kwalifikacje, długotrwałe bezrobocie), relatywną
Kilkakrotnie w tekście użyte zostały określenia  nowoczesny łatwością przekwalifikowania zawodowego i wzmocnie-
rozwój społeczny ,  nowoczesna pomoc społeczna , należy niem oferty ze strony samorządu lokalnego, pozwala dzięki
spróbować zatrzymać się nad tymi określeniami niosącymi rozwojowi usług, na silne osadzenie pomocy społecznej
niezidentyfikowany bliżej ładunek ocenny. nie tylko jako  biorcy , ale i  dawcy .
Po pierwsze, nowoczesność pomocy społecznej jako roz- y Aktywizacja klientów  można powiedzieć, iż jest syno-
budowanie instytucji, musi polegać na permanentnym nimem inkluzji społecznej. Aktywny, współpracujący z pra-
rozwoju i zmianach wzmacniających niektóre jej parametry, cownikami socjalnymi klient niespostrzeżenie przestaje
wymienić chcę te, które wydają mi się znaczące dla tej in- być klientem, stając się partnerem pracownika socjalnego
stytucji i wspierające jej społeczne funkcje, ale również i wy- w rozwiązaniu trudnej sytuacji życiowej. Jednak, aby tak się
daje się, że są bezsporne. stało, wokół pracownika socjalnego i jego klienta musi być
otoczenie sprzyjające inkluzji. W tworzeniu owego otocze-
y Profilaktyka  znacząco słabo umocowana w praktyce, nia i jego stworzeniu niezbędna jest ekonomia społeczna
trudna, wymagająca współdziałania wielu podmiotów, ze swoim doświadczeniem jednostkowym, badaniami
mało efektowna, obniżająca koszty funkcjonowania i bar- i sukcesem, przez owo własne doświadczenie staje się
dzo efektywna, trudno mierzalna, niezbędna nowoczesnej doskonałym partnerem pracownika socjalnego.
pomocy społecznej.
y Współdziałania międzysektorowe  w drodze ku efek-
y Skuteczność i efektywność  brak jest jakichkolwiek po- tywności, ku nowoczesności pomocy społecznej niezbęd-
miarów i brak wskaz
ników, przy pomocy których można by ne jest współdziałanie z wieloma partnerami społecznymi,
dokonywać efektywności pomiarów pomocy społecznej. profesjonalistami i nieprofesonalistami.
Wyklucza to tym samym pomoc społeczną z możliwości
obiektywnej oceny, skazując ją jedynie na ocenę subiek- y Innowacyjność  nie jest to łatwe zagadnienie dla
tywną lub mierzoną wydatkowanymi środkami, co jako pomocy społecznej, dla pracowników socjalnych. Pojawia
miara skuteczności jest złudne. się pytanie, czy innowacja w pracy socjalnej może być
Ewaluacja powinna stać się elementem zarządzania insty- generowana od wewnątrz, czy musi przyjść z zewnątrz.
tucją pomocy społecznej. System ewaluacyjny wbudowany Czy pracownicy socjalni są otwarci na zmiany i do jakiego
w funkcjonowanie pomocy społecznej powinien wymu- stopnia mogą być nosicielami nowoczesności. Poszukajmy
szać stałe modernizacje systemu, chroniąc go tym samym odpowiedzi, dalej stawiając pytania: Kim są klienci pomocy
przed szkodliwą petryfikacją. Oczywistym jest, że jasne społecznej? Dlaczego stali się klientami pomocy społecz-
i powszechnie znane kryteria ewaluacji umożliwiają kon- nej? Czego oczekują od wójta, burmistrza, od szkoły? Jaki
trolę społeczną, co w związku z usytuowaniem tej instytucji świat i jaki obraz świata oferują pracownikowi socjalnemu
w samorządzie nabierze szczególnego znaczenia, pozwa- jego klienci? Skąd pracownicy socjalni mają czerpać inspi-
lając mieszkańcom na partycypację pośrednią. Ewaluacja, racje, skąd wyobraz
nię, skąd siłę, skąd determinację? Chyba
nie tylko w pomocy społecznej, natrafia na opór nie tylko tylko z definicji zawodu  pracownik socjalny i z definicji
ze względów na trudności metodologiczne, ale i na opór in- pomocy społecznej.
5
4/2007 Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej
y Aktywizacja środowiska lokalnego  pociąga za sobą,
dla pracowników socjalnych, same pozytywne skutki tylko
wtedy, kiedy chcemy, aby ta instytucja była nowoczesna
i modernizująca się. Jedną z form pracy socjalnej jest
praca środowiskowa, powoli przekształcająca środowisko
lokalne z biernego obserwatora w aktywnego partnera
przy rozwiązywaniu problemów społecznych. Środowi-
sko jest bacznym obserwatorem sprawującym kontrolę
społeczną, silnym instrumentem społeczeństwa obywatel-
skiego. Aktywizując środowisko lokalne, pomoc społeczna
stymuluje do działania, a często i powstania organizacji
pozarządowych, stanowiących niejednokrotnie sieć aktyw-
ności lokalnej, niezbędnych przy działaniach profilaktycz-
nych. Aktywizacja środowiska lokalnego idzie w poprzek
wymienionych elementów niezbędnych dla nowoczesnej
pomocy społecznej. Nie możemy bowiem mówić ani
o profilaktyce, ani o ekonomii społecznej, ani o rozwoju
usług, jeżeli podłożem dla tych działań nie będzie aktywne
środowisko lokalne. Mówiąc o aktywnym środowisku lokal-
nym, należy mieć na myśli nie tylko takie, które charakte-
ryzuje się różnorodnym, co do form działaniem, ale i takie,
które cechuje świadomość odpowiedzialności za słabszych
członków grupy, które ma umiejętność tworzenia więzi
społecznych, które buduje własne zwyczaje i obyczaje,
i które przeciwdziała negatywnym zjawiskom społecznym,
a także takie, które potrafi wykreować lidera, zgodnie z wła-
snym systemem wartości.
Wymienione wyżej cechy nowoczesnej pomocy są i celem,
i drogą dla niej. Jest to skomplikowana konstrukcja. Bez
profilaktyki, innowacyjności, bez kooperacji sektorowej nie
można mówić o nowoczesnej pomocy społecznej, ale też
pomoc społeczna, kreując swoją nowoczesność, integruje
i aktywizuje społeczność lokalną, współdziała z ngo, stosuje
wskaz
niki skuteczności, inaczej mówiąc, staje się stymula-
torem nowoczesności, stymulatorem zmiany społecznej,
jednym z bohaterów rozwoju społeczności lokalnej i budo-
wania społeczeństwa obywatelskiego.
Toczy się od pewnego czasu dyskusja, bardziej słyszalna
poza Polską i bardziej merytoryczna niż w Polsce, a mniej
ideologiczna, o państwie opiekuńczym, jego kresie, o kry-
zysie, w tym w kontekście, finansów publicznych, która pro-
wadzi do modernizacji istniejących rozwiązań  pomocy
społecznej, pracy socjalnej przy współudziale pracowników
socjalnych, polityków społecznych, praktyków.
Dobrze byłoby, aby niniejsze opracowanie  ekonomia spo-
łeczna z perspektywy rynku pracy i pomocy społecznej 
stało się częścią tej dyskusji.
6
EKONOMIA SPOA
ECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji
o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej .
Autorzy tekstów to osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej,
a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną.
Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl.
Niniejszy tekst został udostępniony przez Instytut Rozwoju Służb Społecznych celem publikacji w serii
wydawniczej EKONOMIA SPOA
ECZNA TEKSTY. Tekst ten pojawił się w serii Ex-Libris Pracownika Socjalnego pt:
 Ekonomia społeczna - perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej wydanej w styczniu 2008 roku.
Niniejszy tekst powstał w ramach projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej ,
realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL