Joanna Petry Mroczkowska
CELEM ŻYCIA JEST WZROST
Elisabeth Kübler-Ross, The Wheel of Life. A Memoir of Living and Dying, Scribner, New York
1997
"Kiedy siedzę w wypełnionym kwiatami saloniku domu w Scottsdale w Arizonie, wszystkie
siedemdziesiąt lat mojego życia wydają mi się niesłychane. Jako mała dziewczynka wychowana
w Szwajcarii nigdy, w najśmielszych marzeniach - a były one bardzo śmiałe - nie wyobrażałam
sobie, że stanę się znaną na całym świecie autorką On Death and Dying, pracy, w której zajmuję się
badaniem ostatniej fazy życia, a która rzuciła mnie w sam środek medycznej i teologicznej
kontrowersji." Te słowa w pierwszym rozdziale swojej ostatniej książki The Wheel of Life. A Memoir
of Living and Dying napisaÅ‚a doktor Elisabeth Kübler-Ross, teraz przygotowujÄ…ca siÄ™ do wÅ‚asnej
śmierci.
Elisabeth Kübler urodziÅ‚a siÄ™ w 1926 roku jako jedna z identycznych trojaczek w zamożnej rodzinie
szwajcarskiej. Jej dzieciństwo i wczesną młodość charakteryzowała nieustanna potrzeba zgłębiania
i manifestowania własnej tożsamości, postrzeganej jako szczególnie zagrożona i nieokreślona
w codziennej konfrontacji z myląco podobnymi siostrami. Wyrobiło to w niej silny charakter,
indywidualność i zdecydowanie. Zdolna i pełna idealizmu, pod wpływem inspiracji osobą Alberta
Schweitzera postanowiła zostać lekarką. Ponieważ według nieprzejednanego ojca jedyną alternatywą
wobec odrzuconej przez Elisabeth pracy sekretarskiej w jego biurze była służba u obcych, Elisabeth
wybrała takie właśnie zajęcie. Niemiłosiernie wykorzystywana, po paru miesiącach opuściła tę pracę
i znalazła zatrudnienie w laboratorium eksperymentalnym, a po jego zlikwidowaniu - na oddziale
dermatologicznym szpitala w Zurychu. Wtedy to, w 1944 roku, po lądowaniu aliantów w Normandii,
do Szwajcarii zaczęły napływać setki uchodz
ców. Od nowego przełożonego, polskiego Żyda doktora
Weitza, zbulwersowana nagłym zetknięciem z wojną Elisabeth dowiedziała się o pilnej potrzebie
pomocy medycznej w udręczonej Polsce. Obiecała mu, że kiedy tylko będzie to możliwe, pojedzie
do Polski z misją medyczną. Nie spodziewała się, że nastąpi to bardzo szybko. Gdy nadarzyła się
pierwsza okazja, dr Weitz zwolnił ze szpitala Elisabeth, która mimo poważnych zastrzeżeń rodziny
zaciągnęła się w szeregi Międzynarodowej Ochotniczej Służby dla Pokoju (IVSP). Ale jazda do
Polski nie była prosta ani łatwa.
Po drodze, żeby opłacić podróż, pracowała w gospodarstwie rolnym, kosząc siano i dojąc krowy.
Z powracającej do życia Warszawy skierowano ją do obozu w Lucimie (Lucińcu?) niedaleko
Lublina. Najpierw gotowała, parała się murarką i pomagała w dziesiątkach bieżących spraw. Kiedy
nauczyła się polskiego, zaczęła pracować w klinice polowej, asystując polskim felczerkom. Mimo
dotkliwego braku środków znieczulających, lekarstw, instrumentów chirurgicznych każdego dnia
kobiety te udzielały pomocy około trzydziestu chorym, którzy przychodzili nieraz z bardzo daleka.
Jednym z takich pacjentów było chore na tyfus, ostatnie żyjące dziecko zbolałej matki, która męża
i pozostałych dwanaścioro dzieci straciła w Majdanku. Elisabeth z matką chłopczyka zaniosła
dziecko do szpitala w Lublinie, gdzie wymogła na lekarzu przyjęcie małego. Po jakimś czasie
dowiedziała się, że chłopiec wyzdrowiał. Wdzięczna matka ofiarowała jej wtedy zawiniątko
"poświęconej polskiej ziemi". Dla Elisabeth był to najcenniejszy dar, jaki kiedykolwiek w życiu
otrzymała.
Wizyta w Majdanku przed powrotem do domu zrobiła na młodej dziewczynie wielkie wrażenie.
Rozpamiętywała tam ogrom ludzkiej nienawiści i postanowiła życie poświęcić walce z tą
destruktywną siłą. Doświadczyła jej na własnej skórze krótko potem w Niemczech, gdy niemieckie
pielęgniarki odmówiły elementarnej pomocy tej "polskiej świni". Na szczęście znalazł się lekarz,
który wiedział, że Elisabeth jest Szwajcarką, i zastosował leczenie wobec rozwijającego się tyfusu.
Na zlecenie Służby dla Pokoju Elisabeth raz jeszcze podjęła się delikatnego zadania dostarczenia
dwojga dzieci za Żelazną Kurtynę do Warszawy, gdzie czekała ich rodzina. Wracając przez Pragę,
gdzie najadła się dużo strachu i została poddana rewizji i innym szykanom, nuciła z cicha Jeszcze
Polska nie zginęła.
W 1950 roku Elisabeth złożyła egzamin maturalny i zapisała się na medycynę. Wśród wielu
zagranicznych studentów poznała swojego przyszłego męża, Amerykanina. Po studiach i po krótkiej
praktyce jako wiejska lekarka wyjechała z nim do Stanów. Zabrała tam ze sobą przeświadczenie, że
"medycyna ma granice i jest to fakt, którego nie uczą na studiach. Nie uczą także, że współczujące
serce może uzdrowić niemal wszystko. Parę miesięcy na wsi przekonały mnie, że bycie dobrym
lekarzem nie ma nic wspólnego z anatomią, chirurgią czy przepisywaniem właściwego lekarstwa.
Największa pomoc, jakiej lekarz może udzielić pacjentowi, polega na tym, że będzie wrażliwym,
troskliwym, oddanym człowiekiem."
Kiedy po kilku latach spÄ™dzonych w różnych placówkach w USA dr Kübler-Ross opracowaÅ‚a na
studiach medycznych uniwersytetu chicagowskiego słynne seminarium o śmierci i umieraniu, starała
się w ten sposób zapełnić poważną lukę. W USA zauważyła zmowę milczenia wokół śmierci.
W ramach seminarium Kübler-Ross zapraszaÅ‚a umierajÄ…cych, żeby powiedzieli studentom
medycyny, co czują i jak lekarze mogą im pomóc. W pierwszym rzędzie na światło dzienne wyszedł
fakt, że amerykańska medycyna iście po macoszemu traktowała umierających. Przenoszeni byli do
najbardziej oddalonych miejsc w szpitalu, pozbawieni opieki, osamotnieni, odcięci od bliskich.
Skarżyli siÄ™ na brak współczucia, empatii i zrozumienia. Kübler-Ross przy okazji krytykowaÅ‚a
praktykę psychiatryczną jako zbyt uzależnioną od środków farmakologicznych. W oparciu o to
nowatorskie seminarium powstał wspomniany klasyk - książka On
Death and Dying, Macmillan 1969, która przyniosła jej światową sławę. Nie był to jednak łatwo
zdobyty rozgłos. Zarzucano jej, że jest wariatką i wykorzystuje pacjentów, wytykano jej zbytnią
intuicyjność i nienaukowe podejście. Koledzy lekarze bojkotowali ją bądz
utrudniali jej kontakty
z chorymi, których wielokrotnie nie informowali o bliskości śmierci.
Śmierć albo w ogóle nie istniała, albo była wyzywającym wrogiem medycyny przeżywającej
technologiczny boom. Wtedy to w powszechnym użytku znalazły się respiratory, wgłębniki
pokarmowe, urządzenia reanimacyjne, specyfiki farmakologiczne takie jak beta-blokery, środki
obniżające ciśnienie czy krzepliwość krwi. Operacje serca, bypassy, wymiany zastawek,
angioplastyka, a nawet przeszczepy stały się rutyną. Prawie wszyscy Amerykanie umierali
w szpitalu, najczęściej podłączeni do urządzeń reanimacyjnych, ponieważ od momentu hospitalizacji
zastosowanie metod przedłużających życie było obowiązkowe. Niektórzy obserwatorzy wyrażają
dziś zdziwienie, że w ogóle pozwalano ludziom umierać! Powszechną praktyką stało się wysyłanie
umierających z domów starców do szpitali, dla poprawienia statystyk. Ponieważ zakładano
konieczność interwencji medycznej, doszło do zinstytucjonalizowania urodzin i śmierci.
Stany Zjednoczone charakteryzował wtedy szczególnie silny witalizm medyczny. Dążenie do
sukcesu skłaniało lekarzy do patrzenia na śmierć jak na chorobę, która powinna być usunięta, a na
pacjenta jak na przypadek statystyczny, najchętniej taki, który potwierdzałby wysoki procent
wyleczalności. W świecie medycznym z reguły nie było zgody na śmierć. Powszechnie panowała
wiara, że kompetentni lekarze zawsze mogą śmierci zaradzić. Im samym wydawała się ona błędem
w sztuce, całkowitą klęską. Uważali, że ich zadaniem jest leczenie, nawet za wszelką cenę, a nie
opieka nad umierającym pacjentem. Młodzi lekarze nie interesowali się tą dziedziną, będąc zdania,
że zabierałoby im to czas potrzebny na rzeczy ważniejsze. Amerykańska medycyna koncentrowała
się - i sytuacja ta w nieco może mniej skrajnej formie trwa do tej pory - na technicznie
wysokonakładowym leczeniu ograniczonej liczby "priorytetowychłł chorób.
Jeszcze dziś podręczniki skupiają się głownie na leczeniu agresywnym. Brak w nich opisu choroby
od jej początku do śmierci pacjenta. W związku z tym lekarze nie wiedzą, czego oczekiwać. Marylin
Webb w dobrze udokumentowanej i obszernej pracy The Good Death. The New American Search to
Reshape the End of Life (Bantam Books, New York 1997) podaje, iż 19. (ostatnie) wydanie
Podręcznika medycyny Cecila z 1992 roku zagadnieniom umierania poświęca mniej niż 25 stron
z 2300. Tylko na pięciu podejmuje się tam problem bólu, a na jedynie trzech opisuje ostatnie stadium
śmierci. W 1993 roku tylko 5 ze 126 uczelni medycznych wymagało od studentów zaliczenia
oddzielnego kursu na temat śmierci i umierania, choć 117 włączało informację na ten temat do
innych kursów obowiązkowych. Zaniedbywanie farmakologicznej pomocy w zmniejszeniu bólu,
związane z nieuzasadnionym strachem przed doprowadzeniem do uzależnienia czy skutkami
ubocznymi, jest poważnym problemem dzisiejszej medycyny. Lekarze są na ten temat
niedoinformowani. Oprócz bólu najbardziej przykrymi problemami umierających są: utrata
godności, strach, nuda, osamotnienie, konieczność stałej opieki, dezorientacja, bezruch, zamęt. Samo
zrozumienie tych spraw nie jest, oględnie mówiąc, mocną stroną lekarzy. Nastąpił jednak pewien
postęp. W rozdziale Przegląd życia zamieszczonym w Encyklopedii Gerontologicznej (1996) Robert
Butler mówi o transcendentnym wymiarze ducha, tak jak to widziaÅ‚y Elisabeth Kübler-Ross czy
Cecily Saunders, twórczynie ruchu hospicyjnego.
RozpoczynajÄ…c swojÄ… dziaÅ‚alność w latach sześćdziesiÄ…tych, Elisabeth Kübler-Ross podjęła siÄ™
pionierskiej pracy, przecierajÄ…c szlaki dla nowej dziedziny tanatologii. AnalizujÄ…c zgromadzony
materiaÅ‚, Kübler-Ross wyróżniÅ‚a 5 głównych etapów umierania: odrzucanie prawdy, bunt,
targowanie siÄ™ z losem, depresja i przyzwolenie. W kolejnej pracy Death: The Final Stage of
Growth, Simon & Schuster 1975, ujęła je jako jeden: opór. Dodała natomiast opis fazy następnej,
którą widziała jako dokonywanie przeglądu życia: załatwienie spraw. Ostatnim było otwarcie się na
transcendencję, zbliżenie się do uniwersalnej miłości.
W póz
niejszym okresie życia Kübler-Ross należaÅ‚a do grupy lekarzy zajmujÄ…cych siÄ™ badaniem
materiałów dotyczących doświadczeń pacjentów, którzy powrócili do życia po śmierci klinicznej.
Swoją misję powiększyła o cieszące się wielką popularnością seminaria przeznaczone dla rosnących
rzesz zainteresowanych tą problematyką. Słuchaczom mówiła między innymi o tym, że śmierci nie
należy się bać. Że każdy życiowy problem jest darem dającym okazję do wzrostu. W życiu każdego
człowieka aktywizują się kolejno kwadrant fizyczny, emocjonalny, intelektualny i wreszcie
duchowy. Gdy zbliżamy się do śmierci, funkcjonujemy niemal wyłącznie w oparciu o kwadrant
duchowy. Umierający, niezależnie od wieku, wydają się przepełnieni mądrością. Swoje
przemyślenia z kontaktów z umierającymi dziećmi zawarła przede wszystkim w książce On Children
and Death, Macmillan 1983.
W swojej ostatniej pracy Elisabeth Kübler-Ross tak sformuÅ‚owaÅ‚a wskazania, które powtarzaÅ‚a przez
wiele lat, mówiąc na swoich słynnych seminariach i wykładach o umieraniu: "Żyj tak, żebyś patrząc
wstecz nie musiał żałować, że zmarnowałeś życie. Żyj tak, żebyś nie musiał żałować tego, co
zrobiłeś, czy żałować, że nie zrobiłeś czegoś inaczej. Żyj uczciwie i pełnią życia."
Sama zawsze stosowała te zasady. Oprócz pracy zawodowej i życia rodzinnego poświęcała się wielu
różnym pracom społecznym. Kiedy w jednym z nastawionych na zysk amerykańskich szpitali nie
pozwolono jej udzielać pomocy ubogim, nie ubezpieczonym pacjentom, zwolniła się. Po jakimś
czasie, ze względu na komplikującą się sytuację rodzinną, wylądowała w Kaliforni, gdzie założyła
centrum lecznicze. W okresie pobytu na zachodnim wybrzeżu Stanów szczególnie interesowały ją
zjawiska parapsychiczne, kontakty ze światem niematerialnym, spirytyzm. W tym samym czasie,
kiedy kalifornijskie inicjatywy Kübler-Ross koÅ„czyÅ‚y siÄ™ fiaskiem, głównie ze wzglÄ™du na oszustów,
których darzyła zaufaniem, na amerykańskim horyzoncie pojawiło się AIDS. Zaistniała potrzeba
zajÄ™cia siÄ™ tymi pacjentami i Kübler-Ross znów stanęła na pierwszej linii. W 1984 roku zamieszkaÅ‚a
w Wirginii. Postanowiła adoptować dwadzieścioro chorych na AIDS dzieci i pielęgnować je
w hospicjum na rozległej farmie, która dawała jej ogromnie dużo radości. W 1987 wydała książkę
AIDS. The Ultimate Challenge, Macmillan 1987. Jej inicjatywa dotycząca chorych dzieci wzbudziła
ogromny sprzeciw okolicznych mieszkańców, którzy zorganizowali przeciwko niej zwarty front.
Najpierw szykanowano jÄ… anonimowymi groz
bami czy niszczeniem samochodów, potem doszło do
podpalenia zabudowań. W pożarze straciła wszystko - z wielkim bólem odnotowała spalenie
albumów, listów, notatek, dziennika prowadzonego w Polsce, podczas podróży, która - jak zawsze
podkreślała - zmieniła jej życie. Mimo że Elisabeth marzyło się odbudowanie farmy, syn przewiózł
ją do Arizony. Przekonał matkę, że pozostanie na tym miejscu mogłoby skończyć się jeszcze
bardziej tragicznie. Już wczeÅ›niej Kübler-Ross zaczęła niedomagać. MiaÅ‚a kilka wylewów krwi do
mózgu i kilka razy znalazła się w szpitalu. Na ogół czym prędzej go opuszczała. Amerykańskie
lecznictwo, zbiurokratyzowane, zdehumanizowane i nastawione na profit, budziło w niej zawsze
ostry sprzeciw. Tym razem zetknęła się z nim jako pacjentka.
"Dawnymi czasy medycyna zajmowała się uzdrawianiem, a nie zarządzała leczeniem w kontekście
ekonomicznym. Znów trzeba podjąć tę misję. Doktorzy, pielęgniarki i naukowcy muszą uznać, że są
sercem społeczności, tak jak duchowni są jej duszą. Pomoc współbraciom - bogatym czy biednym,
czarnym, białym, żółtym czy brązowym - musi stać się ich priorytetem. Wierzcie mnie, której
zapÅ‚acono kiedyÅ› poÅ›wiÄ™conÄ… polskÄ… ziemiÄ…«, że nie ma wiÄ™kszej nagrody. (...) Mimo wszystkich
cierpień jestem ciągle przeciwna doktorowi Kevorkianowi, który przedwcześnie skraca ludziom
życie, dlatego że odczuwają ból albo niewygodę. Nie rozumie on, że pozbawia ich tej ostatniej
lekcji, której muszą się nauczyć, zanim przejdą dalej. Teraz ja uczę się cierpliwości i poddania. Jest
to trudna lekcja, ale wiem, że Najwyższy z Najwyższych ma swój plan. Wiem, że On zna czas,
w którym opuszczę ciało jak motyl swój kokon.
Jedynym zadaniem życia jest wzrost. Nie ma przypadków."
JOANNA PETRY MROCZKOWSKA, dr filologii romańskiej, krytyk literacki, tłumaczka i eseistka.