PROGRAM
OCHRONY I REKULTYWACJI
JEZIORA SA
AWSKIEGO
Część III
OCHRONA I REKULTYWACJA
JEZIORA SA
AWSKIEGO
1
8. Spis treści CZ
ŚĆ III
CZ
ŚĆ III  OCHRONA I REKULTYWACJA JEZIORA SA
AWSKIEGO
8. Spis treści 2
9. Ochrona zlewni i wód Jeziora Sławskiego 3
10. Znaczenie i funkcje Jeziora SÅ‚awskiego 28
11. Rekultywacja 31
11.1. Uwarunkowania prawne i aspekty społeczno-ekonomiczne dotyczące
rekultywacji jeziora 33
11.2. Działania towarzyszące technicznej rekultywacji jeziora  warunki
niezbędne dla prawidłowego przebiegu rekultywacji 42
11.3. PrzeglÄ…d metod rekultywacji jezior 45
11.3.1. Metody techniczne 49
11.3.2. Metody chemiczne 54
11.3.3. Metody biologiczne 57
11.3.4. Nieinwazyjne metody wspomagajÄ…ce 67
11.4. Wyznaczenie obszarów wymagających intensyfikacji działań
rekultywacyjnych na jeziorze 72
11.5. Ocena możliwości zastosowania wybranych metod rekultywacji 76
11.6. Program rekultywacji 89
11.7. Harmonogram działań rekultywacyjnych 113
11.8. Oczekiwane efekty działań rekultywacyjnych 126
12. Program monitoringu skuteczności działań rekultywacyjnych 128
13. Założenia wieloletniego planu ochrony jeziora 147
14. Prognoza oddziaływania inwestycji na Obszar Natura 2000 154
14.1 Przewidywane oddziaływanie rekultywacji na środowisko 163
2
9. Ochrona zlewni i wód Jeziora Sławskiego
Obszar Natura 2000 to nowa forma ochrony przyrody (obok istniejÄ…cych tj.
Park Narodowy, rezerwat przyrody, czy inne), wprowadzona do polskiego prawa
dotyczącego ochrony przyrody w 2004 r., choć niektóre zapisy dotyczące tych
obszarów włączono już do prawa polskiego w 2001 r. Natura 2000 to nazwa
Europejskiej Sieci Ekologicznej Specjalnych Obszarów Ochrony, która jest
wprowadzana we wszystkich krajach Unii Europejskiej, a którą tworzą poszczególne
obszary Natura 2000, wyznaczane zgodnie z jednolitymi, naukowymi kryteriami
zapisanymi w dyrektywie Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z 1992 r. o
ochronie siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory w Europie.
Za obszary Natura 2000 uznaje siÄ™ najistotniejsze tereny dla zachowania
zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt, czy charakterystycznych
siedlisk przyrodniczych mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych
całej Europy, czyli tzw. różnorodności biologicznej. Sposób ochrony w obrębie
każdego z tych obszarów może być jednak inny. Bardzo istotnym elementem tego
systemu ochrony przyrody jest monitoring stanu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk
gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacji, za pomocą którego sprawdzana jest
skuteczność działań ochronnych.
Sieć Natura 2000 to system, który łączy dwa odrębne systemy obszarów
chronionych wyznaczanych na podstawie prawa Unii Europejskiej. System ten
nakłada się na dotychczasowe systemy obszarów ochrony przyrody funkcjonujące w
państwach europejskich, ale nie zastępuje ich. Sieć Natura 2000 ma bowiem swe
odmienne cele i funkcje. Jeden z podsystemów sieci Natura 2000 obejmuje obszary
ważne dla ochrony dzikich ptaków (tzw. ostoje dzikich ptaków, formalnie nazywane
 obszarami specjalnej ochrony ptaków  OSO, a potocznie obszarami  ptasimi ),
drugi natomiast tworzą obszary wyznaczane dla ochrony określonych typów siedlisk
przyrodniczych oraz siedlisk istotnych dla ochrony określonych gatunków roślin i
zwierząt innych niż ptaki (formalnie nazywane  specjalnymi obszarami ochrony
siedlisk  SOO, a potocznie obszarami  siedliskowymi ).
Ochrona ptaków ma specjalny status w ramach sieci Natura 2000 z uwagi na
to, że obszary w celu ochrony ptaków wyznaczano w UE już od wielu lat przed
przyjęciem dyrektywy  siedliskowej z 1992 r. Przepisy o ochronie ptaków w Europie
były bowiem przyjmowane najwcześniej  było to zasługą miłośników ptaków
3
(profesjonalnych ornitologów i amatorów), których na całym świecie są ogromne
rzesze  interesujÄ… siÄ™ oni ptakami, zbierajÄ… informacje o nich i walczÄ… o ich ochronÄ™.
Dyrektywa Ptasia ma na celu ochronę różnych gatunków ptaków,
gospodarowanie nimi i regulowanie ich liczebności. Zawiera ona również zasady
dopuszczalnego wykorzystania tych gatunków.
Dyrektywa podaje listę gatunków ptaków rzadkich lub zagrożonych
wyginięciem z powodu zmian zachodzących w ich siedliskach. Siedliska te muszą
być chronione po to, by umożliwić zagrożonym gatunkom przetrwanie i rozród. W
Polsce występuje 267 gatunków ptaków z Dyrektywy Ptasiej i dla nich wszystkich
powinny powstać obszary OSO (zarówno lądowe jak i morskie), na których zapewni
się ochronę tych gatunków i ich siedlisk. Ochronie powinny także podlegać gatunki
wędrowne  zwłaszcza ich tereny lęgowe, zimowiska lub miejsca wypoczynku na
trasach wędrówek.
Dyrektywa Siedliskowa ma na celu zapewnienie bioróżnorodności przez
ochronÄ™ siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na europejskim terytorium
państw członkowskich.
Dyrektywa siedliskowa nie określa sposobów ochrony poszczególnych siedlisk
i gatunków, ale wyznacza cele i warunki ich zachowania.
Jest to przede wszystkim zachowanie tzw. właściwego celu ochrony.
W przypadku siedlisk przyrodniczych oznacza to, że:
- naturalny zasięg siedliska nie zmniejsza się
- zachowuje ono specyficznÄ… strukturÄ™ i swoje funkcje
- stan ochrony typowych dla niego gatunków również jest właściwy.
W przypadku gatunków właściwy stan ochrony oznacza natomiast, że:
- zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się w
biocenozie przez dłuższy czas
- naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się
- pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku.
[Ministerstwo Åšrodowiska]
W ramach sieci Natura 2000 Pojezierze SÅ‚awskie wyznaczono jako obszar
specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia).
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r.
/zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura
2000/:
4
 Na podstawie art.28 ust.1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie
przyrody (Dz. U. Nr 92, poz.880, z póz
n. zm. Zarządza się co następuje:
ż1. W rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie
obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313)
wprowadza się następujące zmiany:
1) ż2. Otrzymuje brzmienie:
ż2. Wyznacza się następujące obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 pod
nazwÄ…:
1)........99)
100) Pojezierze SÅ‚awskie (kod obszaru PLB300011), obejmujÄ…cy obszar 39144,8 ha,
w tym:
a) 17260,7 ha położone w województwie lubuskim na terenie gmin: Sława
(11381,2 ha), Wschowa (3615,5 ha), Kolsko (493,4 ha) i Nowa Sól  gmina
wiejska (1770,6 ha),
b) 21884,1 ha położone w województwie wielkopolskim na terenie gmin:
Święciechowa (228,9 ha), Wijewo (6180,6 ha), Śmigiel (45,7 ha),
Włoszakowice (6882,4 ha) i Przemęt (8546,5ha);......
Pojezierze Sławskie stanowi polodowcowy krajobraz leżący na wysokości średnio 60
m n.p.m. Powierzchnia pojezierza wynosi 39144,8 ha, z tego:
jeziora  6% powierzchni,
pola uprawne - 54% powierzchni,
duże kompleksy leśne  40% powierzchni.
Pojezierze należy do zlewni Obry. Jeziora są płytkie (od 1,9 do 8,8m) i silnie
zeutrofizowane. Największe z jezior są:
- Jezioro Dominickie  344 ha
- Jezioro Przemęckie  240 ha
- Jezioro Wieleńskie  220 ha
Wzdłuż kanałów, grobli i rowów melioracyjnych istnieją zadrzewienia wierzbowo 
topolowe i olchowe. Zagłębienia porośnięte są wilgotnymi łąkami z dominacją
szuwaru turzycowego. Na łąkach i pastwiskach występują interesujące gatunki
roślin, m.in. halofity (słonorośla) wraz z najbogatszą w kraju populacją selerów
błotnych.
Na terenie ostoi występuje 21 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej
oraz nie wymienionych w Dyrektywie  15 gatunków ptaków migrujących i 3 gatunki
5
ptaków cennych i zagrożonych. Obszar zaliczony został do ostoi ptasich o randze
krajowej (Przemęcki Park Krajobrazowy  K42). Jest szczególnie istotny dla
wyprowadzających tu lęgi populacji: bąka, bączka, podróżniczka, gęsi gęgawy,
czapli siwej (22  50 par). W ostoi występują: 1 gatunek ssaka, 2 gatunki
bezkręgowców, 1 gatunek roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, a także inne
ważne gatunki, nie wymienione w Dyrektywie: ssaki  1 gatunek, gady  4 gatunki,
ryby  2 gatunki, bezkręgowce  1 gatunek, rośliny  28 gatunków. Znaczną
powierzchnię obszaru zajmuje 19 typów siedlisk z załącznika I Dyrektywy
Siedliskowej [www.natura2000.org.pl].
OPIS OBSZARU
Obszar leży na Pojezierzu Sławskim i stanowi mozaikę jezior (około 6 %
powierzchni), wyspowo położonych pól uprawnych (54 %) i dużych kompleksów
leśnych (40 %). Występuje duże bogactwo form rzez
by polodowcowej. Jeziora sÄ…
płytkie (od 1,9 do 8,8 m) i silnie zeutrofizowane. Największe z nich to rynnowe: Jez.
Dominickie (344 ha), Jez. Przemęckie (240 ha) i Jez. Wieleńskie (220 ha). Rzeki i
kanały odwadniające należą do systemu wodnego Obry. Pierwotne wielogatunkowe
lasy liściaste i mieszane zostały zastąpione lasami sosnowymi. Szczególnie
charakterystycznym zbiorowiskiem leśnym są acidofilne dąbrowy, natomiast
dominującym typem siedliskowym lasów jest bór mieszany świeży i bór świeży.
Tereny rolnicze to pola urozmaicone licznymi zadrzewieniami kępowymi. Obniżenia
terenowe zajmują wilgotne, żyzne łąki z dominacją szuwaru turzycowego. Wzdłuż
kanałów, grobli i rowów melioracyjnych występują zadrzewienia wierzbowo-topolowe
i olchowe.
Należy zaznaczyć, że w rozporządzeniu istnieją błędy dotyczące Pojezierza
SÅ‚awskiego powierzchnie jezior.
Wartość przyrodnicza i znaczenie obszaru
Na terenie Pojezierza Sławskiego występuje co najmniej 21 gatunków ptaków
z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 3 gatunki z Polskiej Księgi (PCK).
6
W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6)
następujących gatunków ptaków: bąk (PCK), bączek (PCK), podróżniczek (PCK) i
gęgawa; występuje 22-50 par czapli siwej (C7).
Dużą wartością przyrodniczą obszaru są kompleksy interesujących florystycznie łąk i
torfowisk z wieloma rzadkimi w skali regionalnej i krajowej gatunkami, m.in.
halofitami. Ponadto, z tego terenu po raz pierwszy udokumentowano
fitosocjologicznie zbiorowiska dąbrowy acidofilnej oraz młak typu Caricetum paniceo-
lepidocarpae. Dobrze wykształcone i zachowane są także zbiorowiska roślin
wodnych.
Na terenie ostoi znajduje się najbogatsza w kraju populacja selerów błotnych Apium
repens. Gatunki wymienione w p. 3.3. z motywacjÄ… D to gatunki prawnie chronione w
Polsce.
Status ochronny
Na omawianym obszarze występują liczne formy ochrony. Należa do nich:
Rezerwaty Przyrody:
Torfowisko nad Jez. Świętym (7.59 ha)
Wyspa Konwaliowa (20,15 ha)
Jezioro Trzebidzkie (90,71ha)
Jezioro Swięte (19,51 ha)
Jezioro Mesze (919,85 ha)
Park Krajobrazowy:
Przemęcki PK (20949 ha)
Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości
przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania,
popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina.
Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w
drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, obszar, przebieg
granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, szczególnie cele ochrony oraz zakazy
7
właściwe dla danego parku krajobrazowego lub jego części wybrane spośród
zakazów. [Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody Rozdział1 Art.16]
 W parku krajobrazowym mogą być wprowadzone następujące zakazy:
1. realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko;
2. umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk,
innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem
amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności w ramach racjonalnej
gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej i łowieckiej;
3. likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych,
jeżeli nie wynikają z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej lub zapewnienia
bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy ,odbudowy,
utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;
4. pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w
tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;
5. wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzez
bÄ™ terenu, z wyjÄ…tkiem
prac zwiÄ…zanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym
lub przeciwosuwiskowym lub budowÄ…, odbudowÄ…, utrzymaniem, remontem lub
naprawą urządzeń wodnych
6. dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie
przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;
7. budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości 100m od linii od
linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem obiektów
służących turystyce wodnej, gospodarce wodnej lub rybackiej;
8. lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 200m od krawędzi
brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu morskiego;
9. likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy
oraz obszarów wodno-błotnych;
10. wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych;
11. prowadzenia chowu i hodowli zwierząt metodą bezściółkową;
12. utrzymywania otwartych rowów ściekowych i zbiorników ściekowych;
13. organizowania rajdów motorowych i samochodowych;
14. używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego na otwartych
zbiornikach wodnych. .[Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody
Rozdział Art.17]
8
Jedną z form ochrony krajobrazu w rejonie Sławy Śląskiej jest Przemęcki Park
Krajobrazowy. Utworzony został na terenach gmin: Przemęt, Włoszakowice, Wijewo
i Wschowa.
Przemęcki Park Krajobrazowy powołano rozporządzeniem nr 115a/91 Wojewody
Leszczyńskiego w dniu 25.11.1991 roku. Zajmuje on najbardziej wysuniętą na
południowy wschód część województwa lubuskiego. Powierzchnia parku wynosi
21.450,0 ha, z tego:
lasy 8 330 ha
użytki rolne 11 640 ha
wody 1 480 ha.
Według regionalizacji fizyczno-geograficznej park jest położony na Pojezierzu
Sławskim i niewielki skrawek leży w obrębie Pojezierza Krzywińskiego.
Został utworzony w celu ochrony malowniczego i urozmaiconego krajobrazu
polodowcowego Wielkopolski.
Krajobraz Parku i jego różnorodna rzez
ba terenu sÄ… efektem ostatniego
zlodowacenia zwanego bałtyckim, które miało miejsce około 15 tysięcy lat temu.
Wyróżniamy tu pogóry moreny czołowej (wzniesienia do 126 m n.p.m.), wysoczyzny
morenowe, rynny polodowcowe, wydmy śródlądowe oraz 24 dość płytkie jeziora.
Jeziora są bardzo ważnym elementem Parku ze względu na wartości przyrodnicze,
krajobrazowe i turystyczne. Są one połączone ze sobą licznymi ciekami tworząc w
ten sposób naturalnie wytyczone i malownicze szlaki kajakowe.
Na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego znajdują się dwa duże kompleksy
leśne. Jeden położony jest na południowy  zachód od Włoszakowic, drugi na
zachód od rynny jezior przemęckich oraz niewielki kompleks tzw. Wieleńskie Góry.
Lasy zajmują 39% powierzchni Parku. Najwięcej jest siedlisk Boru świeżego i Boru
mieszanego. W Borze świeżym dominuje sosna, a w skład runo wchodzi przede
wszystkim: borówka czarna, trzcinnik leśny, rokiet pospolity, borówka brusznica i
wrzos. W Borze mieszanym obok sosny występują dęby, a w runie: konwalia
majowa, konwalijka dwulistna i szczawnik zajęczy. Bardziej różnorodne typy lasów
występują w okolicach Jeziora Wielkiego, Małego i Trzebidzkiego.
16 czerwca 2000 roku Jezioro Trzebidzkie wraz z przylegajÄ…cym trzcinowiskiem i
fragmentami malowniczego drzewostanu mieszanego porastającego zbocze wału
morenowego zatwierdzono jako rezerwat częściowy.
9
W Przemęckim Parku Krajobrazowym stwierdzono występowanie około 700 roślin
naczyniowych, z których 30 podlega ochronie całkowitej, są to m.in. buławnik
czerwony, lilia złotogłów, rosiczki, grążel żółty.
Fauna Parku jest także zróżnicowana. Jest tam wiele gatunków rzadkich i
chronionych. Spośród chronionych owadów znalez
ć można: jelonka rogacza i
koziroga dębosza.
Wśród płazów i gadów stwierdzono występowanie takich gatunków jak: żaba zielona,
żaba trawna, ropucha zwyczajna, padalec, jaszczurka zwinka i zaskroniec.
Z saków występują m.in. bobry.
Na obszarze Parku stwierdzono 182 gatunki ptaków. Wśród ptaków lęgowych jest 7
gatunków rzadkich i zagrożonych w Polsce wyginięciem. Są to: bąk, kania ruda,
błotniak zbożowy, bielik, kropiatka, rudogłówka i wąsatka.
Wartości przyrodnicze Przemęckiego Parku Krajobrazowego podnoszą rezerwaty
przyrody:
rezerwat ścisły   Torfowisko nad Jeziorem Świętym ,
rezerwat częściowy   Jezioro Trzebidzkie ,
rezerwat częściowy   Wyspa Konwaliowa .
Na obszarze Parku znajdują się także pomniki przyrody i parki podworskie w
następujących miejscowościach:
Przemęt,
Bucz,
Sokołowice.
Ponadto na uwagę zasługują: zabytki architektury sakralnej, dworki, pałacyki i
nieliczne już wiatraki., na terenie Parku wyznaczone są szlaki turystyczne piesze i
wodne. Podnosi to dodatkowo atrakcyjność obszaru.
Przemęcki Park Krajobrazowy pełni następujące funkcje:
ochronne,
dydaktyczne,
wychowawcze,
turystyczne,
rekreacyjne,
naukowo  badawcze.
10
Przemęcki Park Krajobrazowy wpisany jest w Wieloprzestrzenny System Obszarów
Chronionych w Polsce.
[Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000 , arkusz M-33-9-A SÅ‚awa,
opracował zespół w składzie: Leon Kozacki, Andrzej Macias, Iwona Matuszyńska,
Wojciech Rosik; http://koscian.lasypanstwowe.poznan.pl]
Ze względu na bogate walory przyrodniczo  krajobrazowe oraz w związku z
odstąpieniem od idei powołania Sławskiego Parku Krajobrazowego, Studium
proponuje objęcie ochroną najcenniejszych przyrodniczo obszarów gminy w formie:
3 rezerwatów przyrody;
7 użytków ekologicznych;
6 pomników przyrody.
Zgodnie z ustawÄ… o ochronie przyrody z 16 paz
dziernika 1991 roku:
 rezerwat przyrody to obszar obejmujÄ…cy zachowane w stanie naturalnym lub
mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy
przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych,
przyrodniczych, kulturowych bÄ…dz
krajobrazowych . Tworzenie rezerwatów
ścisłych jest jedną z podstawowych metod ochrony przyrody w ramach tak
zwanej strategii zachowawczej, czyli konserwatorskiej. Celem tej strategii
jest utrzymanie w stanie możliwie niezmienionym obiektów o wysokich
walorach przyrodniczych, krajobrazowych lub kulturowych, przy
wykluczeniu jakiejkolwiek ingerencji człowieka. Częściowe rezerwaty
przyrody sÄ… domenÄ… kierunku biocenotycznego w ochronie przyrody. Ich
tworzenie uzasadnione jest względami naukowymi, dydaktycznymi i
gospodarczymi. Dopuszcza się tutaj stosowanie określonych, w tak
zwanych planach ochrony, zabiegów hodowlano  pielęgnacyjnych dla
osiągnięcia celu ochrony;
 użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości
ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów
genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i
śródleśne  oczka wodne , kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska,
wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne,
skarpy, kamieńce itp. .  Użytki ekologiczne uwzględnia się w miejscowym
11
planie zagospodarowania przestrzennego i uwidacznia w ewidencji
gruntów ;
 pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub
ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno 
pamiÄ…tkowej i krajobrazowej oraz odznaczajÄ…ce siÄ™ indywidualnymi
cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe
i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych,
z
ródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie .
Pomniki przyrody są ważnym elementem składowym krajobrazu, podnoszą
jego piękno, posiadają wysokie walory dydaktyczne i edukacyjne.
Proponowane rezerwaty przyrody:
1).  Myszkowskie Bagno .
Jest to stanowisko bagna zwyczajnego (Ledum palustre) na Myszkowskim
Bagnie,
położone na zachód od osady Myszyniec o powierzchni 4 ha.
2).  Jezioro SÅ‚awskie .
Jest to największy powierzchniowo zbiornik w południowo  zachodniej
Polsce, włączony w sieć  ostoi ptaków wodno  błotnych . Studium
proponuje utworzenie
rezerwatu częściowego, obejmującego środkową część jeziora wraz z
wyspami.
3).  Jezioro Kamienne .
Zajmujący areał 5,6 ha zbiornik, zarośnięty na powierzchni 50 %
roślinnością wynurzoną. W obniżeniu jeziora znajdują się torfowiska.
Dobry przykład intensywnej sukcesji i zarastania zbiornika wodnego.
Proponowane użytki ekologiczne:
1).  Tarnowskie Stawy .
Około 1 km na południe od niecki Jeziora Tarnowskiego Małego znajduje
się 7 wyschniętych stawów o wielkości od 0,35 do 2 ha. Powstały w
wyniku wytopienia się brył lodowych pozostawionych przez lądolód.
Obecnie lustro wody zanikło. Pojawia się natomiast po większych
opadach. Na 5 oczkach występuje rosiczka okrągłolistna Drosseria
rotundifolia.
2).  Dolinka za młynem .
12
Ciągnąca się na południowy  wschód od Sławy sucha dolinka o długości
około 1 km oraz szerokości od 50 do 100 m. Została utworzona przez
topniejący lądolód. Obecnie na jej dnie i zboczach rośnie las. Planowana
obwodnica miasta oraz istniejąca droga nr 278, pasami o szerokości
niemniejszej niż 50 m., rozdzielają użytek na 3 części.
3).  Bagno Boczne .
Zlokalizowane pomiędzy Jeziorem Dronickim a miejscowością Krępina
stanowisko roślinności bagiennej.
4).  A
Ä…ki nad ÅšmieszkÄ… .
Rozpościerający się pomiędzy miejscowościami Gola i Wróblów
kompleks łąk nad rzeką Śmieszką z licznymi stanowiskami roślinności
bagiennej.
5).  Rynna Pszczółkowska .
Zlokalizowane wzdłuż wschodniej granicy gminy Sława, pomiędzy
miejscowościami Stare Strącze i Krzepielów, rozcięcie erozyjne moreny
czołowej. Jest to obszar o cennych wartościach krajobrazowych.
6).  Uroczysko Kujawy .
Położony na północ od Tarnowa Jeziernego oraz oparty na zachodnim
brzegu Jeziora Błotnego kompleks łąk z bogatą roślinnością bagienną.
7).  Otulina Jeziora Kamiennego
Bogaty w szereg gatunków roślin i zwierząt rejon przylegający do Jeziora
Kamiennego.
A
ączny areał proponowanych użytków ekologicznych wynosi 401,81 ha.
Ogółem powierzchnia terenów wskazanych do objęcia ochroną w postaci
rezerwatów i użytków ekologicznych wynosi 510,88 ha, co stanowić
będzie 1,56 % ogólnej powierzchni gminy.
Proponowane pomniki przyrody:
1). Platan klonolistny (Platanus acerifolia)  Lipinki;
2). Lipa drobnolistna (Tilia cordata)  Dębczyn;
3). Sosna zwyczajna (Pinus silvestris)  KrÄ…\
kowo;
4). GÅ‚az narzutowy, erratyk  Spokojna  Ciosaniec;
5). Buk zwyczajny  Tarnów Jezierny;
6). śywotnik olbrzymi  Tarnów Jezierny.
13
Ponadto proponuje się otoczyć opieką Urzędu Miasta i Gminy stanowiska kwitnącego
bluszczu (Hedera helix) występujące w Sławie w parku miejskim oraz w centrum
miasta nad rzeczką Czernicą przy ulicy Chopina. Należy także rozważyć możliwość
objęcia całego akwenu wodnego  Jezioro Błotne i otaczających go łąk wyższą formą
ochrony przyrody  docelowo rezerwat ścisły.
Strefy ochrony pośredniej i bezpośredniej ujęć wody
W myśl Art. 38. Dział III, Ochrona wód, rozdział 1-Zasady ochrony wód rozumie
siÄ™:
1. Wody podlegają ochronie, niezależnie od tego, czyją stanowią własność.
2. Celem ochrony wód jest utrzymywanie lub poprawa jakości wód, biologicznych
stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych, tak aby wody
osiągnęły co najmniej dobry stan ekologiczny i w zależności od potrzeb nadawały
siÄ™ do:
1) zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia,
2) bytowania ryb w warunkach naturalnych oraz umożliwiały ich migrację,
3) rekreacji oraz uprawiania sportów wodnych.
3. Ochrona wód polega w szczególności na:
1) unikaniu, eliminacji i ograniczaniu zanieczyszczenia wód, w
szczególności zanieczyszczenia substancjami szczególnie szkodliwymi
dla środowiska wodnego,
2) zapobieganiu niekorzystnym zmianom naturalnych przepływów wody
albo naturalnych poziomów zwierciadła wody.
4. Ochrona wód jest realizowana z uwzględnieniem postanowień działu I i działu III w
tytule II oraz działów I-III w tytule III ustawy - Prawo ochrony środowiska.
Zgodnie z Art. 51. Dział III, Ochrona wód, rozdział 2 Strefy oraz obszary
ochronne
Rozumie się iż w celu zapewnienia odpowiedniej jakości wody ujmowanej do
zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz zaopatrzenia
zakładów wymagających wody wysokiej jakości, a także ze względu na ochronę
zasobów wodnych, mogą być ustanawiane:
14
1) strefy ochronne ujęć wody,
2) obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych.
Art. 52.
1. Strefę ochronną ujęcia wody, zwaną dalej "strefą ochronną", stanowi obszar, na
którym obowiązują zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie użytkowania
gruntów oraz korzystania z wody.
2. StrefÄ™ ochronnÄ… dzieli siÄ™ na teren ochrony:
1) bezpośredniej,
2) pośredniej.
3. Dopuszcza się ustanowienie strefy ochronnej obejmującej wyłącznie teren
ochrony bezpośredniej, jeżeli jest to uzasadnione lokalnymi warunkami
hydrogeologicznymi, hydrologicznymi i geomorfologicznymi oraz zapewnia
koniecznÄ… ochronÄ™ ujmowanej wody.
Art. 53.
1. Na terenie ochrony bezpośredniej ujęć wód podziemnych oraz powierzchniowych
zabronione jest użytkowanie gruntów do celów niezwiązanych z eksploatacją
ujęcia wody.
2. Na terenie ochrony bezpośredniej ujęć wód należy:
1) odprowadzać wody opadowe w sposób uniemożliwiający przedostawanie
się ich do urządzeń służących do poboru wody,
2) zagospodarować teren zielenią,
3) odprowadzać poza granicę terenu ochrony bezpośredniej ścieki z
urządzeń sanitarnych, przeznaczonych do użytku osób zatrudnionych przy
obsłudze urządzeń służących do poboru wody,
4) ograniczyć do niezbędnych potrzeb przebywanie osób niezatrudnionych
przy obsłudze urządzeń służących do poboru wody.
3. Teren ochrony bezpośredniej należy ogrodzić, a jego granice przebiegające przez
wody powierzchniowe oznaczyć za pomocą rozmieszczonych w widocznych
miejscach stałych znaków stojących lub pływających; na ogrodzeniu oraz
znakach należy umieścić tablice zawierające informacje o ujęciu wody i zakazie
wstępu osób nieupoważnionych.
Art. 54.
15
1. Na terenach ochrony pośredniej może być zabronione lub ograniczone
wykonywanie robót oraz innych czynności powodujących zmniejszenie
przydatności ujmowanej wody lub wydajności ujęcia, a w szczególności:
1) wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
2) rolnicze wykorzystanie ścieków,
3) przechowywanie lub składowanie odpadów promieniotwórczych,
4) stosowanie nawozów oraz środków ochrony roślin,
5) budowa autostrad, dróg oraz torów kolejowych,
6) wykonywanie robót melioracyjnych oraz wykopów ziemnych,
7) lokalizowanie zakładów przemysłowych oraz ferm chowu lub hodowli
zwierzÄ…t,
8) lokalizowanie magazynów produktów ropopochodnych oraz innych
substancji, a także rurociągów do ich transportu,
9) lokalizowanie składowisk odpadów komunalnych lub przemysłowych,
10) mycie pojazdów mechanicznych,
11) urządzanie parkingów, obozowisk oraz kąpielisk,
12) lokalizowanie nowych ujęć wody,
13) lokalizowanie cmentarzy oraz grzebanie zwłok zwierzęcych.
2. Na terenach ochrony pośredniej ujęcia wody podziemnej, oprócz zakazów lub
ograniczeń, o których mowa w ust. 1, może być zabronione lub ograniczone:
1) wydobywanie kopalin,
2) wykonywanie odwodnień budowlanych lub górniczych.
3. Na terenie ochrony pośredniej ujęcia wody powierzchniowej, oprócz zakazów lub
ograniczeń, o których mowa w ust. 1, może być zabronione lub ograniczone:
1) lokalizowanie budownictwa mieszkalnego oraz turystycznego,
2) używanie samolotów do przeprowadzania zabiegów rolniczych,
3) urzÄ…dzanie pryzm kiszonkowych,
4) chów lub hodowla ryb, ich dokarmianie lub zanęcanie,
5) pojenie oraz wypasanie zwierzÄ…t,
6) wydobywanie kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, a także
wycinanie roślin z wód lub brzegu,
7) uprawianie sportów wodnych,
8) użytkowanie statków o napędzie spalinowym.
16
4. Na właścicieli gruntów położonych na terenie ochrony pośredniej może być
nałożony obowiązek stosowania odpowiednich upraw rolnych lub leśnych, a także
zlikwidowania nieczynnych studni oraz, na ich koszt, ognisk zanieczyszczeń wody
5. Przy ustalaniu zakazów, nakazów i ograniczeń dotyczących użytkowania gruntów
na terenie ochrony pośredniej należy uwzględnić warunki infiltracji
zanieczyszczeń do poziomu wodonośnego, z którego woda jest ujmowana.
Art. 55.
1. Teren ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych obejmuje obszar zasilania
ujęcia wody; jeżeli czas przepływu wody od granicy obszaru zasilania do ujęcia
jest dłuższy od 25 lat, strefa ochronna powinna obejmować obszar wyznaczony
25-letnim czasem wymiany wody w warstwie wodonośnej.
2. Teren ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych wyznacza się na podstawie
ustaleń zawartych w dokumentacji hydrogeologicznej tego ujęcia.
Art. 56.
1. Strefę ochronną ujęcia wód powierzchniowych określa się tak, aby trwale
zapewnić jakość wody zgodną z przepisami wydanymi na podstawie art. 50 ust. 1
oraz aby zabezpieczyć wydajność ujęcia wody.
2. Strefę ochronną wyznacza się na podstawie wyników przeprowadzonych badań
hydrologicznych, hydrograficznych i geomorfologicznych obszaru zasilania ujęcia.
3. Strefa ochronna ujęcia wody z potoku górskiego lub z górnego biegu rzeki może
obejmować całą zlewnię cieku powyżej ujęcia wody.
Art. 57.
1. Granice terenu ochrony pośredniej ujęcia wody należy oznaczyć przez
umieszczenie, w punktach przecięcia się granic ze szlakami komunikacyjnymi
oraz w innych charakterystycznych punktach terenu, tablic zawierajÄ…cych
informacje o ustanowieniu strefy.
2. Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, wzory
tablic informacyjnych, o których mowa w ust. 1 oraz w art. 53 ust. 3, a w
szczególności ich rozmiar, kształt, kolor, wzór i wielkość napisu.
Art. 58.
1. Strefę ochronną, z zastrzeżeniem ust. 5, ustanawia, w drodze rozporządzenia,
dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej, na wniosek i koszt właściciela
ujęcia wody, wskazując zakazy, nakazy, ograniczenia oraz obszary, na których
obowiązują, stosownie do przepisów art. 52-57.
17
2. Wniosek o ustanowienie strefy ochronnej ujęcia wody zawiera:
1) uzasadnienie potrzeby ustanowienia strefy ochronnej oraz propozycje
granic wraz z planem sytuacyjnym,
2) charakterystykę techniczną ujęcia wody,
3) propozycje zakazów, nakazów i ograniczeń dotyczących użytkowania
gruntów oraz korzystania z wód na terenach ochrony pośredniej.
3. Do wniosku o ustanowienie strefy ochronnej ujęcia wody podziemnej dołącza się
dokumentacjÄ™ hydrogeologicznÄ….
4. Obowiązek, o którym mowa w art. 53 ust. 3 i art. 57 ust. 1, należy do właściciela
ujęcia wody.
5. W przypadku, o którym mowa w art. 52 ust. 3, strefę ochronną obejmującą
wyłącznie teren ochrony bezpośredniej ustanawia, na wniosek i koszt właściciela
ujęcia wody, w drodze decyzji, organ właściwy do wydania pozwolenia
wodnoprawnego; kopię wydanej decyzji organ przekazuje właściwemu
dyrektorowi regionalnego zarzÄ…du gospodarki wodnej.
Art. 59.
1. Obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych, zwane dalej "obszarami
ochronnymi", stanowią obszary, na których obowiązują zakazy, nakazy oraz
ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wody w celu
ochrony zasobów tych wód przed degradacją.
2. Na obszarach ochronnych można zabronić wznoszenia obiektów budowlanych
oraz wykonywania robót lub innych czynności, które mogą spowodować trwałe
zanieczyszczenie gruntów lub wód, a w szczególności lokalizowania inwestycji
zaliczonych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko.
Art. 60. Obszar ochronny ustanawia, w drodze rozporzÄ…dzenia, dyrektor
regionalnego zarzÄ…du gospodarki wodnej, na podstawie planu gospodarowania
wodami na obszarze dorzecza, wskazujÄ…c zakazy, nakazy lub ograniczenia oraz
obszary, na których obowiązują, stosownie do przepisów art. 59.
Art. 61.
1. Za szkody poniesione w związku z wprowadzeniem w strefie ochronnej zakazów,
nakazów oraz ograniczeń w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wód
właścicielowi nieruchomości położonej w tej strefie przysługuje odszkodowanie od
właściciela ujęcia wody na zasadach określonych w ustawie.
18
2. Zasady wypłaty odszkodowań w wyniku ograniczenia sposobu korzystania z
nieruchomości w związku z ustanowieniem obszarów ochronnych zbiorników wód
śródlądowych określają przepisy o ochronie środowiska.
Ilościowa ochrona zasobów wód podziemnych polega na takiej eksploatacji
ujęć wody, by została zachowana równowaga hydrodynamiczna pomiędzy ilością
wody pobieranej a ilością wody zasilającą daną warstwę wodonośną.
Jakościowa ochrona wód podziemnych polega na zapobieganiu ich
zanieczyszczeniu lub skażeniu i jest realizowana poprzez ustanawianie stref
ochronnych:
bezpośredniej,
pośredniej.
Strefa ochrony bezpośredniej wyznaczana jest dla każdej studni głębinowej
(jest to zwykle ogrodzony teren o boku 30 m, w którym znajduje się otwór studzienny
wraz z urządzeniem do poboru prób ścieków oraz obudowa studni.
Strefy ochrony pośredniej ujęć wody nie wyznaczono ze względu na bardzo dobrą
izolację warstw leżących ponad poziomem użytkowym i nie było obowiązku takiej
strefy wyznaczać.
W wyznaczonych strefach ochrony pośredniej wprowadzone zostały następujące
zakazy:
wprowadzania ścieków nieczyszczonych do wód lub do ziemi,
rolniczego wykorzystania ścieków,
składowania odpadów komunalnych i przemysłowych,
lokalizowania podmiotów gospodarczych prowadzących działalność
gospodarczą oraz ferm chowu zwierząt nie spełniających wymogów ochrony
środowiska.
Głównymi czynnikami wpływającymi na obniżenie jakości wód w gminie Sława są:
- nieuporządkowana gospodarka wodno  ściekowa w Sławie oraz w
miejscowościach położonych wzdłuż cieków odwadniających teren do
Jeziora SÅ‚awskiego;
- wzrost zanieczyszczeń w sezonie turystycznym w obrębie jezior: Sławskiego
oraz Tarnowskiego Dużego i Małego;
- rolnictwo bazujące głównie na sztucznych nawozach i gnojowicy;
19
Stan czystości cieków ogólnie jest dobry. Obniża się jedynie w sezonie letnim. Na
znacznym obszarze użytkowe poziomy wód podziemnych są chronione warstwami
osadów nieprzepuszczalnych. Jedynie w zachodniej części gminy poziom wód
gruntowych nie jest izolowany od powierzchni terenu podobnÄ… warstwÄ….
Z danych za 2000 rok wynika, że w gminie Sława 53 damł czyli 13,9 % ogółu
wymagających oczyszczenia ścieków przemysłowych i komunalnych
odprowadzanych do wód powierzchniowych lub do ziemi nie oczyszczono. Inna
klasyfikacja z 2000 roku wskazuje, że na obszarze gminy jest 21 ha zdewastowanych
gruntów, wymagających rekultywacji. Pozycja ta obejmuje grunty, które utraciły
całkowicie wartości użytkowe oraz te, których wartość użytkowa zmalała w wyniku
pogorszenia się warunków przyrodniczych na wskutek zmian środowiska oraz
działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej.
Zgodnie z rozporządzeniem Nr 10 Wojewody Zielonogórskiego z dnia 10 lipca
1998 roku zmienia się rozporządzenie w sprawie wyznaczenia obszarów
chronionego krajobrazu:
ż 1. W rozporządzeniu Nr 6 Wojewody Zielonogórskiego z dnia 10 lipca 1996 roku
w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Ziel. Nr
12 poz. 117) wprowadza się następującą zmianę:
 ż 3 a. W planach miejscowych zagospodarowania przestrzennego nie można
przeznaczać pod zabudowę oraz urządzenia placów biwakowych gruntów
położonych w obrębie obrzeży jezior i zbiorników wodnych o powierzchni 10 ha, w
pasie o szerokości mniejszej niż 100 m .
Wymagane inwestycje w zakresie ochrony wód podzielono na działania:
krótkookresowe, których realizacja miała nastąpić do 2005 roku oraz długookresowe
do 2015 roku.
krótkookresowe:
- rozbudowa kanalizacji sanitarnej w SÅ‚awie.
Jest to kontynuacja realizowanej inwestycji. Pozwoli na ograniczenie ilości ścieków
dowożonych z gospodarstw domowych i ośrodków wczasowych oraz poprawę
funkcjonowania oczyszczalni. Wiązać się to powinno z ograniczeniem stężeń fosforu
w ciekach dopływających do jeziora oraz w samym zbiorniku. Spodziewane jest
również ograniczenie zanieczyszczeń obszarowych wnoszonych do Jeziora
SÅ‚awskiego.
długookresowe:
20
- budowa kanalizacji sanitarnej dla miejscowości: Szreniawa, Gola,
Lubogoszcz, Śmieszkowo, Wróblów i Radzyń w celu ochrony zlewni Jeziora
SÅ‚awskiego i rzeki Czernicy;
- budowa oczyszczalni ścieków w Dronikach oraz kanalizacji sanitarnej dla wsi
Ciosaniec i Droniki celem ochrony wód Obrzycy poniżej Jeziora Sławskiego;
- budowa oczyszczalni ścieków w Krzepielowie i Tarnowie Jeziernym oraz
kanalizacji sanitarnej dla wsi: Krążkowo, Krzepielów, Tarnów Jezierny wraz z
ośrodkami wczasowymi w celu ochrony zlewni jezior Tarnowskich i rzeki
Cienicy;
- budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej w: Lipinkach, A
upicach,
Przybyszowie, Starym StrÄ…czu oraz Nowym StrÄ…czu celem ochrony zlewni
Jeziora SÅ‚awskiego i Czernicy.
Na terenie 2/3 gminy znajduje się obszar nr 306 Głównego Zbiornika Wód
Podziemnych. W rejonie Wschowy znajduje się Obszar Najwyższej Ochrony tej
strefy, a na południe od A
ysin  Obszar Wysokiej Ochrony tej strefy.
Jakość wód podziemnych w 2002 roku pogorszyła się i zakwalifikowane
zostały do II klasy czystości. Nastąpił dopływ wód wzbogaconych w związki żelaza i
manganu, a wiec pogarszające jakość wody dla celów pitnych i gospodarczych.
Utworzono strefy ochrony sanitarnej ujęć i zbiorników podziemnych wody
pitnej.
Obszary wokół ujęć wody - studni posiadają prawidłowo zagospodarowane strefy
ochrony sanitarnej bezpośredniej wynoszacej minimum 10 m w osi przy każdym z
ujęć wodnych
(studnie gÅ‚Ä™binowe) oraz strefa ujęć wodnych w miejscowoÅ›ciach: ðLubogosz (Dz.
Urz. Woj. Lubuskiego. Nr 26 poz. 269 z dnia 18.02.2002 roku); ðA
upice; ðStare StrÄ…cze;
Krążkowo; ðLipinki; ðPrzybyszów, KrzydÅ‚owiczki.
Strefy ochrony pośredniej ujęć nie utworzono, ze wzgledu na dobrą izolacje
naturalną glinami wód od powierzchni oraz brak w strefie potencjalnych zródeł
zanieczyszczeń. W pozostałych wprowadzono strefy ochrony sanitarnej - Cmentarze:
SÅ‚awa  50 m;
Stare StrÄ…cze  50 m;
Ciosaniec  50 m;
Krzepielów  50 m;
21
 A
upice  50 m;
Åšmieszkowo  50 m;
Kuz
nica Głogowska, Krępina, Tarnów Jezierny  150 metrowa strefa po
nieczynnych cmentarzach, po zainstalowaniu sieci wodociÄ…gowej 50 m;
Krążkowo, Lipinki  50 metrowa strefa po nieczynnym cmentarzu.
22
Forma opracowania Studia Programy Projekty inwestycyjne
Gospodarka ściekowa
Istniejące oczyszczalnie Koncepcja modernizacji Połączenia oczyszczalni Rozbudowa części biologicznej
ścieków we Wschowie, Sławie, oczyszczalni ścieków w ścieków we Wschowie (miejska oczyszczalni ścieków w Sławie
Lipinkach i Szlichtyngowie Sławie z uwzględnieniem + cukrowni) w zakresie ścieków
oraz lokalna kontenerowa w oczyszczania ścieków z opadowych
Drzewcach Mł. zakładów mięsnych
(do budowy) (opracowana)
Budowa kanalizacji Studium dla gm. Programy kanalizacji gmin Budowa kanalizacji z
ogólnospławnej lub Szlichtyngowa Wschowa, Sława, przepompowniami do oczyszczania
rozdzielczej (bez wsi Drzewce Mł.) Szlichtyngowa ścieków w układzie gminnym
Gospodarka odpadami
Istniejące składowiska Dokumentacje Gminne programy ochrony Dokumentacje rekultywacji i projekty
odpadów  Tylewice, Sława, hydrogeologiczne wraz z środowiska i plany gospodarki budowlane zabezpieczeń składowisk
Dryżyna projektami monitoringu odpadami (kwater), odgazowania, wagi
samochodowej Zakup i ustawienie
Odbiorcy surowców wtórnych Lokalizacja pojemników w pojemników na papier, szkło i
Segregacja odpadów u z
ródeł
miastach i na wsiach tworzywa sztuczne.
(szczegółowa) Projekty budowlane kwater, sortowni,
drenażu odcieków i drenażu wód
Projektowane składowisko Raport oddziaływania Jest opracowana koncepcja
opadowych
odpadów i sortownia w przedsięwzięcia na zakładu utylizacji
A
ysinach środowisko
23
Zaopatrzenie w wodÄ™
- Połączenie ujęcia miejskiego i Połączenie wodociągów: Lipinki 
Ujęcia wody
cukrowni we Wschowie Krążkowo, gm. Sława.
Projekty modernizacji lub wymiany
- -
Stacje uzdatniania wody złóż filtrowych (większość wiejskich
wodociągów)
- zwodociÄ…gowania SÅ‚awy i
Budowa magistrali Lubogoszcz 
przysiółków gm. Sławy
Radzyń  Tarnów Jezierny i
Sieć wodociągow
doprowadzenie wody do nowych
przyłączy
Obwodnice miast Wschowa, SÅ‚awa, Szlichtyngowa
Przebieg po wschodniej
droga krajowa
stronie Wschowy i - Projekt drogowy obwodnicy
Leszno  Głogów
Szlichtyngowy
wyznaczenie terenów
droga wojewódzka Przebieg poza Sławą od
rezerwowych dla wytyczenia Projekt drogowy obwodnicy
Sława  Wschowa strony południowej
obwodnicy
Lista priorytetów i hierarchizacji w programie ochrony środowiska powiatu wschowskiego
24
 Harmonogram i koszt realizacji programów inwestycyjnych w gospodarce ściekowej gminy Sława
ROK
ZADANIE PRIPRYTETOWE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Koszt (PLN)
Studia, programy, projekty inwestycyjne
Kanalizacja gminy SÅ‚awa 250 000
Budowa sieci kanalizacji z przepompowniami ścieków
Kanalizacja Gmina SÅ‚awa 5 000 000
Kanalizacja Gmina SÅ‚awa 15 000 000
Modernizacja oczyszczalni ścieków
Modernizacja oczyszczalni ścieków 3 100 000
Harmonogram i koszt realizacji programów inwestycyjnych w gospodarce wodnej  zaopatrzeniu w wodę gminy Sława
ROK
ZADANIE PRIPRYTETOWE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Koszt (PLN)
Dokumentacje, operaty i programy
1 900 000
Rozbudowa sieci wodociÄ…gowej
25
Oczyszczalnie
Na terenie gminy zwodociągowanych jest 17 miejscowości w tym miasto
Sława. Długość sieci wodociągowej  84,8 km, w tym w mieście Sława-10,4 km.
Woda dostarczana jest z 7 stacji ujęć wody. Poza skanalizowaniem około 90 %
powierzchni miasta Sława oraz częściowo wsi Lipinki na terenie gminy nie ma sieci
kanalizacyjnej. W 2004r. długość sieci wyniosła 15,4 km. Miasto obsługuje
oczyszczalnia o mocy przerobowej rzeczywistej wynoszącej 1300 mł/dobę. Obiekt w
Lipinkach tak zwany bioblok, posiada moc rzeczywistą 25mł/dobę, a maksymalną
100 mł/dobę. Obecnie gmina posiada dokumentację w postaci opracowanej
koncepcji skanalizowania całego obszaru jak również jest w trakcie realizacji
modernizacji oczyszczalni ścieków oraz budowy systemu odprowadzania ścieków
oczyszczonych na pola filtracyjne. W konsekwencji ma to rozwiązać docelowo
problem zrównoważonego ekorozwoju pomiędzy funkcjonującym przemysłem, a
stanem środowiska.
W gminie znaczną uwagę poświęca się inwestycjom proekologicznym. W roku
2002 zakłady przemysłu mięsnego zostały zobowiązane do wybudowania własnych
podoczyszczalni ścieków. Jednakże trudna sytuacja gospodarcza spowodowała, że z
4 zakładów dwa wybudowały podoczyszczalnie dopiero w roku 2003. Natomiast dwa
następne rozpocznęły budowę w roku 2004. Obecnie wszystkie zakłady
przetwórstwa mięsnego posiadają podoczyszczalnie.
W kwietniu 2006 roku rozpoczęto prace mające na celu rozbudowę i
modernizację istniejącej oczyszczalni ścieków w Sławie. Modernizacja polega na
zwiększeniu przepustowości. Przepustowość nowej oczyszczalni ma się zwiększyć o
1700 m3/d, co oznacza, że wyniesie ona 3000 m3/d. Ponadto zostanie zmieniony
sposób oczyszczania ścieków. Dotychczas istniejąca oczyszczalnia była obiektem
mechanicznym, nowa oczyszczalnia będzie oczyszczać ścieki zarówno
mechanicznie jak i biologicznie. Ponadto rozpoczęto prace mające stworzyć system
odprowadzania oczyszczonych ścieków na pola filtracyjne, co doprowadzi do zmiany
odbiornika ścieków.
Zakończono również roboty żelbetowe w zakresie wszystkich zbiorników
oczyszczalni:
- zbiornik ścieków dowożonych,
- komora denitryfikacji,
26
- trzy komory nitryfikacji,
- trzy osadniki wtórne,
- pompownia ścieków oczyszczonych.
Rozpoczęto rozruch technologiczny oczyszczalni.
Rozruch jest procesem długofalowym i pierwsze próby odbyły się na wodzie. Z
czasem będzie zwiększona ilość ścieków, do momentu gdy zostanie osiągnięty
rezultat końcowy. 80% obiektów przeszło z wynikiem pozytywnym próby szczelności,
w związku, z czym intensywnie przystąpiono do zasypywania obiektów
z jednoczesną makroniwelacją terenu pod przyszłe drogi międzyobiektowe.
Realizowane są roboty murowe na obiektach kubaturowych, których zaangażowanie
można szacować na 70%.
Ryc.107 . Komora defostatacji y
ródło http://slawa.pl/html/artykul/1020
Ryc. 108. Stacja odwadniania osadu y
ródło: http://www.slawa.pl/html/artykul/442
27
10. Znaczenie i funkcje Jeziora SÅ‚awskiego
Administracyjnie zbiornik w całości leży w granicach gminy Sława, która
należy do powiatu wschowskiego w województwie lubuskim.
Jest największym akwenem Pojezierza Sławskiego, a wśród jezior Polski pod
względem powierzchni znajduje się na 39 miejscu. Długość maksymalna jeziora to
9436 m, szerokość maksymalna - 1 585 m, długość linii brzegowej misy jeziora 25
873 m (dane IMGW  2005). Na jeziorze występują wyspy o łącznej powierzchni
10,5ha. Jezioro zasilane jest oprócz kilku mniejszych cieków przez rzekę Czernicę z
północnego wschodu i rzekę Cienicę z południowego wschodu. Z jeziora bierze swój
początek rzeka Obrzyca odpływająca w kierunku północnym.
Jezioro położone jest na obszarze o szczególnych walorach krajobrazowych i
jako takie stanowi samo w sobie cenny obiekt o charakterze turystycznym. Ze
względu na unikalną awiofaunę zostało wraz z terenami przyległymi włączone do
obszaru ochronnego Natura 2000.
Jezioro Sławskie pełni następujące funkcje:
stanowi zaplecze sportowo-rekreacyjne głównie dla mieszkańców Zielonej
Góry, Wschowy, Nowej Soli oraz innych miast południowo wschodniej
części Ziemi Lubuskiej, dzięki swojemu położeniu niemal na trójstyku
granic ściąga turystów, także z województw wielkopolskiego i
dolnośląskiego,
ze względu na sprzyjający mikroklimat, zlokalizowane są tutaj liczne
zakładowe ośrodki wypoczynkowe,
z uwagi na bardzo korzystne warunki anemometryczne jest jednym z
większych ośrodków żeglarskich w tej części Polski,
jest cennym jeziorem pod względem wędkarskim,
wykorzystywane jest do hodowli ryb,
poprawia retencję gruntową okolicznych terenów leśnych, łęgowych i
rolniczych,
stanowi główny walor turystyczny obszaru i tym samym wpływa
bezpośrednio na dochody gminy,
hotele i ośrodki z nim związane są często wykorzystywane jako centra
konferencyjne,
28
 jest częstym obiektem badań naukowców z dziedzin limnologii, hydrologii i
hydrobiologii,
spełnia rolę rezerwowego zbiornika wody pitnej dla aglomeracji
Zielonogórskiej.
Ogromne znaczenie społeczne, ekonomiczne i wreszcie przyrodnicze jeziora
przemawia niezaprzeczalnie za podjęciem wszelkich działań mających na celu
poprawę i utrzymanie dobrej jakości jego wód.
29
SPADEK
BEZROBOCIA
ROZWÓJ
HANDLU
WZROST ATRAKCYJNOÅšCI
INWESTYCYJNEJ
ROZWÓJ
USA
UG
WZROST
WZROST ATRAKCYJNOÅšCI
WZROST
W
DKARSKIEJ
INWESTYCJI
ATRAKCYJNOÅšCI
W
TURYSTYCZNEJ
WZORST RÓŻNORODNOŚCI
GMINIE
GMINY
GATUNKOWEJ RYB
ZWI
KSZENIE OPA
ACALNOÅšCI
OCHRONA OBSZARU
GOSPODARKI RYBACKIEJ
NATURA 2000
OGRANICZENIE
RACJONALNA GOSPODARKA
ZAKWITÓW SINICOWYCH
RYBACKA
POPRAWA WARUNKÓW
ZWI
KSZENIE
BYTOWANIA ICHTIOFAUNY
RETENCJI JEZIORA
POPRAWA STANU
EKOLOGICZNEGO
JEZIORA SA
AWSKIEGO
INWESTYCJE W ZAKRESIE OCHRONY ÅšRODOWISKA
B U D Å» E T G M I N Y
30
Ryc.109.Schemat zależności i korzyści wynikających z rekultywacji Jeziora Sławskiego, przy
założeniu prawidłowo prowadzonej gospodarki wodno-ściekowej
11. Rekultywacja
Coraz więcej zbiorników wodnych traci lub już utraciło swoje walory
estetyczne, rekreacyjne i użytkowe. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na wodę
pitną, wodę niezbędną do produkcji, mada na rekreację i wypoczynek nad
zbiornikami wodnymi oraz na posiadanie domów bezpośrednio nad brzegami jeziora
powoduje ciągły postęp degradacji wielu zbiorników wodnych. Sytuacja ta zaczyna
dotykać już nie tylko wody, położone w pobliżu dużych aglomeracji miejskich, ale
coraz częściej zauważalna jest również na obszarach, uważanych dotychczas za
czyste i niezagrożone.
W celu ochrony wód podejmuje się obecnie działania, które mają w głównej
mierze na celu ograniczenie zrzutu ścieków do rzek i jezior. Starania te jednak nie
zawsze przynoszą to oczekiwane efekt w postaci poprawy jakości wody i często,
pomimo wykonania niejednokrotnie skomplikowanych technicznie i organizacyjnie
działań ochronnych, zachodzi potrzeba dodatkowej ingerencji w zbiorniku w celu
poprawy jakości jego wód oraz zwiększenia zdolności jego samooczyszczania. W
tym celu wykorzystuje się różne dostępne nam środki. Działania te określane są
mianem rekultywacji, a ich celem jest: przywrócenie poprzedniej funkcji zbiorników
oraz ich cech fizycznych, chemicznych i biologicznych zbliżonych jak najbardziej do
pierwotnych. Należy tutaj zaznaczyć jednak, że większość ze znanych i stosowanych
metod rewitalizacji jezior zwykle nie zapewnia pozytywnego wyniku w krótkim okresie
czasu i nawet kombinacja niejednokrotnie wielu, bardzo skomplikowanych metod nie
zawsze daje spodziewany efekt.
W zlewni jeziora Sławskiego przeprowadzono już szereg zabiegów mających
na celu odcięcie z
ródeł zanieczyszczeń. Dalece zaawansowany jest proces
skanalizowania zlewni w obrębie gminy Sława. Podjęto również szereg działań
mających na celu identyfikację i unieszkodliwienie nielegalnych zrzutów ścieków. Na
ukończeniu jest modernizacja miejskiej oczyszczalni ścieków w Sławie, powiązana z
budową tzw. pól filtracyjnych. W trakcie walki o poprawę stanu wód jeziora już kilka
lat temu zwrócono uwagę na konieczność rekultywacji zbiornika.
W ciągu ostatnich lat, dzięki doskonałej współpracy z władzami gminy, ich
kompetencji oraz wyczuleniu na konieczność ochrony środowiska, zorganizowano
szereg spotkań mających na celu integrację środowisk zainteresowanych losem
jeziora, jego stale pogarszającym się stanem. Pozwoliło to na konstruktywny dialog
31
na temat przyszłości jeziora. Zarówno środowiska naukowe, jak i lokalne
społeczności są zgodne, co do konieczności podjęcia działań rekultywacyjnych.
Wypracowane w szerokim gronie rozwiązania zostały również zawarte w niniejszym
programie. Przy udziale środowiska naukowego z uniwersytetów Toruńskiego,
Zielonogórskiego i Poznańskiego, instytucji zajmujących się gospodarka wodną oraz
organizacji pozarządowych podjęto pewne doraz
ne metody polegajÄ…ce na
polepszeniu warunków w jeziorze, ograniczeniu zakwitów sinicowych.
32
11.1. Uwarunkowania prawne i aspekty społeczno-ekonomiczne dotyczące
rekultywacji jeziora
Przeprowadzenie rekultywacji jezior wymaga właściwego postępowania
administracyjnego, w którym wydawane są decyzje administracyjne mogące
stanowić podstawę przeprowadzenia tego przedsięwzięcia.
W świetle obowiązujących przepisów rekultywacja jezior i ich ochrona jako
przedsięwzięcia wywierające wpływ na stan otaczającego nas środowiska powinny
być prowadzone zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony
środowiska (Dz. U. z 2006r. Nr 129, poz. 902 z póz
no zm.). W systemie prawnym
ustawa ta jest swego rodzaju konstytucją całego systemu ochrony środowiska w
Polsce. Najważniejsze zasady ochrony środowiska, regulujące relacje gospodarka-
społeczeństwo-środowisko, wprowadzono w drodze odpowiednich zapisów w
ustawie Prawo ochrony środowiska (Poś). Należą do nich:
üð Zasada powszechnego korzystania ze Å›rodowiska
 Powszechne korzystanie ze środowiska przysługuje z mocy ustawy każdemu i
obejmuje korzystanie ze środowiska, bez użycia instalacji, w celu zaspokojenia
potrzeb osobistych oraz gospodarstwa domowego, w tym wypoczynku oraz
uprawiania sportu.. (art. 4 ust. 1 Prawa ochrony środowiska- Poś)
üð Zasada ochrony Å›rodowiska jako caÅ‚oÅ›ci
 Ochrona jednego lub kilku elementów przyrodniczych powinna być realizowana z
uwzględ- nieniem ochrony pozostałych elementów (art.5 Poś)
üð Zasada zapobiegania
 Kto podejmuje działalność mogącą negatywnie oddziaływać na środowisko, jest
obo- wiązany do zapobiegania temu oddziaływaniu (art.6 Poś)
üð Zasada przezornoÅ›ci
 Kto podejmuje działalność, której negatywne oddziaływanie na środowisko nie jest
jeszcze w pełni rozpoznane, jest obowiązany, kierując się przezornością, podjąć
wszelkie możliwe środki zapobiegawcze (art.6 Poś)
üð Zasada "zanieczyszczajÄ…cy pÅ‚aci"
 Kto powoduje zanieczyszczenie środowiska, ponosi koszty usunięcia skutków tego
zanie- czyszczenia, a kto może spowodować zanieczyszczenie środowiska, ponosi
koszty zapobie- gania temu zanieczyszczeniu (art.7 PoÅ›)
33
üð Zasada zrównoważonego rozwoju
 Polityki, strategie, plany lub programy dotyczące w szczególności przemysłu,
energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami,
gospodarki przestrzennej, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i
wykorzystywania terenu powinny uwzględniać zasady ochrony środowiska i
zrównoważonego rozwoju. (art. 8 Poś)
üð Zasada jawnoÅ›ci informacji o Å›rodowisku i jego ochronie
 Każdy ma prawo do informacji o środowisku i jego ochronie na warunkach
określonych ustawą (art.9 Poś)
üð Zasada uspoÅ‚ecznienia procesu decyzyjnego
 Każdy w przypadkach określonych w ustawie ma prawo do uczestniczenia w
postępowaniu w sprawie wydania decyzji z zakresu ochrony środowiska lub przyjęcia
projektu polityki, strategii, planu lub programu rozwoju i restrukturyzacji oraz projektu
studium i planu zagospodarowania przestrzennego (art.10 PoÅ›)
üð Zasada legalnoÅ›ci
 Decyzja wydana z naruszeniem przepisów dotyczących ochrony środowiska jest
nieważna (art. 11 Poś)
Ponieważ przedmiotem rozważań są aspekty prawne rekultywacji jezior to
drugim obok Prawa ochrony środowiska bardzo ważnym aktem prawnym
regulujÄ…cym sprawy gospodarowania wodami jest ustawa z dnia 18 lipca 2001 r.
Prawo wodne (Dz.U. 2005 Nr 115, poz. 1229 z uwzględnieniem ostatniej nowelizacji
3 czerwca 2005r.).
Pojęcie rekultywacji ma bardzo szeroki zakres przedmiotowy. Jednocześnie w
polskim systemie prawa ochrony środowiska brak jest jednolitego i całościowego
określenia podstaw prawnych do przeprowadzenia rekultywacji zbiorników wodnych.
W Prawie wodnym bezpośrednio nie mówi się o rekultywacji zbiorników wodnych.
Biorąc jednak pod uwagę fakt, że zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 2 i 9 ustawy z dnia 3
lutego 1995r. O ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004r., Nr 121, poz.
1266 z póz
no zm.) gruntami rolnymi są również grunty pod stawami rybnymi i innymi
zbiornikami wodnymi służącymi wyłącznie dla potrzeb rolnictwa oraz torfowiska i
oczka wodne, to wydaje się, że nie ma żadnych przeciwwskazań, aby pojęciu
rekultywacji jezior nadawać takie samo znaczenie, jak rekultywacji gruntów i
zbiorników wodnych. Oczywiście w procesie interpretacji pojęcia rekultywacji
34
powinny być uwzględnione różnice wynikające ze specyfiki elementu środowiska,
który ma być przywrócony do stanu zbliżonego do pierwotnego.
Rekultywacja może być zasadniczo realizowana przy użyciu środków technicznych,
chemicznych lub przyrodniczych (oczywiście nie można wykluczyć występowania
wariantów, w których prace rekultywacyjne będą miały charakter mieszany).
Fakt, że w Prawie wodnym pojęcie rekultywacji jezior nie pojawia się, nie
oznacza, że zabiegi rekultywacyjne mogą być realizowane w sposób dowolny,
bowiem aby te zabiegi pozostawały w zgodzie z przywołaną wyżej zasadą
przezorności, muszą mieć charakter planowy, a skutki w środowisku jakie mogą one
wywołać, powinny być dokładnie przemyślane. W zależności od rodzaju
podejmowanych działań rekultywacyjnych, może zachodzić konieczność spełnienia
odmiennych wymagań formalno - prawnych.
Rekultywacja zbiorników wodnych jest procesem składającym się z wielu faz i
elementów. Okres jego trwania, począwszy od fazy wstępnej do końcowego etapu
wdrażania, mierzony jest zwykle w latach. Zaczyna się na ogół na lokalnym szczeblu
administracyjnym od powołania struktur, komórek czy komisji, w formie zespołów
roboczych i ustalenia finansowania. OpierajÄ…c siÄ™ na szerokiej bazie danych
zebranych z różnych z
ródeł oraz wynikach programu monitoringu, można przystąpić
do fazy określania poszczególnych elementów i zabiegów niezbędnych w celu
uzyskania efektu rekultywacji danego zbiornika.
Za początek prac nad Programem ochrony Jeziora Sławskiego można uznać
spotkanie, które odbyło się 13 paz
dziernika 2006. Wzięli w nim udział
przedstawiciele samorządów, instytucji wojewódzkich, świata nauki oraz użytkownicy
jeziora mający znaczący wpływ na jakość wód tego akwenu. Wówczas to
zdiagnozowano i określono kierunki działań, w celu przywrócenia ekologicznego
stanu pierwotnego jeziora.
Jezioro Sławskie jest jeziorem przepływowym, zgodnie z art. 5 ust.4 Prawa
wodnego przepisy o wodach płynących mają zastosowanie do jezior oraz innych
zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, a także
do wód znajdujących się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na
wodach płynących. W myśl art.10 ust 3. płynące wody publiczne nie podlegają
obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie.
Oznacza to, że te jeziora, które posiadają status wód płynących (poza wyjątkami
wynikającymi z przepisów szczególnych) nie będą mogły stanowić przedmiotu obrotu
35
cywilnoprawnego, a zatem korzystanie z nich (i podejmowanie działań ochronnych)
będzie mogło mieć miejsce tylko i wyłącznie na podstawie upoważnienia udzielonego
przez właściwe organy administracji, działające w formach dla nich przewidzianych.
Bardzo ważnym aspektem jest ustalenie właściciela jeziora, co wbrew pozorom nie
jest takie Å‚atwe.
Problem rekultywacji Jeziora Sławskiego obnażył pewną niedoskonałość
obowiązujących obecnie unormowań prawnych, w zakresie jezior przepływowych
należących do śródlądowych wód powierzchniowych, istotnych dla regulacji
stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa. Obowiązujące prawo nie wymusza w
praktyce na marszałkach województw przejmowania takich jezior w trwały zarząd i
wykonywania tym samym praw właścicielskich Skarbu Państwa, pomimo
ustawowych zapisów. Stosowne rozporządzenie Rady Ministrów mówi o nadaniu
tych praw marszałkom województw na podstawie decyzji starostów powiatowych, ale
na wniosek tych pierwszych. W praktyce marszałkowie nie tylko ze względu na
bieżące koszty utrzymania jezior, ale również ze względu na ogromne środki
potrzebne na ich rekultywację  zwłaszcza w przypadku znacznego ich
zanieczyszczenia  unikają przejęcia, wykorzystując różne luki prawne. Tak właśnie
było przez ostatnie lata z Jeziorem Sławskim. Aktualnie, jeżeli chodzi o stan prawny
Jeziora SÅ‚awskiego to zgodnie z wypowiedziÄ… Prezesa KZGW na zebraniu Komisji
Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa 23.08.2007 funkcje
właścicielskie pełni marszałek województwa poprzez Lubuski Zarząd Melioracji i
Urządzeń Wodnych. Podejmując jakiekolwiek
Wszystkie zabiegi i prace rekultywacyjne podlegają ścisłej kontroli administracyjnej,
odnośnie koordynacji, prac budowlanych, monitorowania, przebiegu robót zgodnie z
harmonogramem, kontroli kosztów. Na korzystanie ze środowiska, w przypadku
działań związanych ze szczególnym korzystaniem z wód jest wymagane pozwolenia
wodnoprawne, wydawane przez wojewodÄ™.
Wojewoda wydaje pozwolenia wodnoprawne:
żð jeżeli szczególne korzystanie z wód lub wykonywanie urzÄ…dzeÅ„ wodnych jest
związane z przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na
środowisko,
żð na wykonanie urzÄ…dzeÅ„ zabezpieczajÄ…cych przed powodziÄ…,
żð na przerzuty wody,
36
żð na wprowadzanie do wód powierzchniowych substancji chemicznych
hamujących rozwój glonów,
żð na regulacje wód oraz zmianÄ™ uksztaÅ‚towania terenu na gruntach
przylegających do wód, mających wpływ na warunki przepływu wody,
W zależności od sytuacji i przyjętego sposobu rekultywacji mogą być
wymagane również inne zezwolenia np. pozwolenie wodnoprawne na wycinkę trzcin.
Jezioro Sławskie leży w obwodzie rybackim Jezioro Sławskie na rzece Obrzyca nr 1,
jego użytkownikiem jest Gospodarstwo Rybackie "Sława" Sp. z o.o. Na szczególne
korzystanie z wód do celów rybackich pozwolenie wodnoprawne wydaje starosta. Na
użytkowniku rybackim ciąży obowiązek racjonalnej gospodarki rybackiej (art.6 ust.1
ustawy rybackiej). UbiegajÄ…cy siÄ™ o pozwolenie wodnoprawne zobowiÄ…zany jest
przedstawić dokumentację zwaną operatem rybackim. Określa w nim m.in. zasady
prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej, m.in. plan gospodarowania, a
szczególności przewidywane metody, terminy i masa pozyskiwanych ryb, zarybianie
oraz zabiegi ochronne. Jeżeli w procesie rekultywacji jezior planuje się wykorzystanie
ryb gatunków, które w Polsce nie występują, to na ich wprowadzenie, na podstawie
art. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz. U. z 1999 Nr
66, poz. 750 z póz
no zm.), będzie wymagane zezwolenie ministra właściwego do
spraw rolnictwa, wydane w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
środowiska, po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W operacie
rybackim znajduje siÄ™ charakterystyka ichtiofauny jeziora. O tym czy zarybianie
jeziora danym gatunkiem ryb jest dla gatunków bytujących w jeziorze gatunkiem
obcym najlepiej ocenić może tylko znawca przyrodniczej problematyki rybackiej. Stąd
konieczna jest ścisła współpraca z użytkownikiem jeziora podczas planowania
zabiegów rekultywacyjnych. Podobnie będzie przedstawiała się sytuacja, jeżeli do
rekultywacji jezior wykorzystane mają być inne niż rodzime gatunki roślin, zwierząt
lub grzybów albo ich formy rozwojowe. Ich sprowadzenie w sytuacjach, gdy ich
wprowadzenie do środowiska może zagrozić gatunkom rodzimym, w myśl art. 120
ust. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z
póz
no zm.), może mieć miejsce tylko i wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia ministra
właściwego do spraw środowiska.
Przebieg prac rekultywacyjnych determinować może również obszar, w jakim
położone jest jezioro poddawane rekultywacji. W sytuacji bowiem gdy będzie ona
planowana na terenach o szczególnych wartościach z punktu widzenia
37
przyrodniczego, terenach o walorach krajobrazowych i ekologicznych, terenach
masowych lęgów ptactwa, występowania skupień gatunków chronionych oraz tarlisk,
zimowisk, przepławek i miejsc masowej migracji ryb i innych organizmów wodnych,
wymagane będzie uzyskanie na podstawie art. 118 ust. 1 ustawy o ochronie
przyrody, decyzji wojewody ustalającej warunki prowadzenia robót, którą uzgadnia z
Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody. Potrzebne są również konsultacje z
pozarzÄ…dowymi organizacjami ekologicznymi.
Jeżeli chodzi o możliwość dofinansowania procesu rekultywacji to gmina ma
możliwość pozyskania środków finansowych w formie pożyczek lub kredytów
(krajowe fundusze ochrony środowiska), albo ze środków unijnych. Jest to bardzo
ważny aspekt przedsięwzięcia, ponieważ gmina w ramach środków tylko własnego
budżetu nie byłaby w stanie sfinansować działań rekultywacyjnych. W dniu 17
września 2007r. Burmistrz Sławy podpisał umowę z Wojewodą Lubuskim o
dofinansowanie zadania pn.: "Ratowanie i rekultywacja Jeziora SÅ‚awskiego na
Pojezierzu Lubuskim". Projekt ten uzyskał dofinansowanie w ramach Kontraktu
Wojewódzkiego na lata 2007-2008.
Wdrażanie programu rekultywacji musi się odbywać w ścisłej współpracy
wszystkich zainteresowanych (zaangażowanych) stron, włączając władze lokalne,
ośrodki i instytucje specjalistyczne oraz firmy inżynierskie. Z punktu widzenia
współpracy ze społeczeństwem, poszczególne etapy procesu rekultywacji winny być
przedmiotem publicznych konsultacji, podczas których informuje się mieszkańców o
planach oraz zbiera ich opinie. Inspiracją spotkania w sierpniu 2005 roku, na którym
omawiano główne kierunki ratowania Jeziora Sławskiego był list skierowany do władz
województwa o pomoc w skutecznych działaniach na rzecz jeziora podpisany, przez
około 3.500 mieszkańców Województwa Lubuskiego i Dolnośląskiego, głównie Sławy
i Głogowa. Autorami listu byli członkowie Federacji na rzecz ochrony Jeziora
Sławskiego i członkowie Lubuskiego Klubu Żeglarskiego w Sławie.
Należy pamiętać, że rekultywacja jeziora to nie tylko ochrona i bezpośrednie
działania w misie jeziornej, ale to również czynności naprawcze na całym obszarze
zlewni.
W świetle ustawy Prawo wodne w rekultywacji powinni uczestniczyć osoby,
które uzyskają z poprawy stanu jeziora korzyści i osoby, których działalność wpływa
negatywnie na stan jeziora. Co sprowadza się do potrzeby zaangażowania w ten
proces całego społeczeństwa gminy Sława. Wiąże się to z pewnymi ograniczeniami i
38
zakazami dla społeczności gminy, które mogą stać się przyczyną konfliktu. Jednak w
świadomości społeczeństwa powinien górować nadrzędny cel, którym jest poprawa
czystości Jeziora Sławskiego. Konieczny jest szerszy dostęp społeczeństwa do
informacji dotyczących środowiska zarówno jego ochrony, technologii przyjaznych
środowisku, jak i dotyczących szeroko pojętej edukacji i inicjatyw ekologicznych.
Równolegle do działań rekultywacyjnych powinny być prowadzone czynności
odcinające jezioro od zanieczyszczeń. Niezbędna jest minimalizacja lub likwidacją
punktowych i obszarowych zanieczyszczeń i koszty tego muszą ponieść
zanieczyszczający. Należy bezwzględnie przestrzegać prawa, a na efekty nie będzie
trzeba długo czekać.
Do działań wspomagających rekultywacje należą m.in.:
Øð utworzenie stref ochronnych
Znaczna część gminy Sława leży w obrębie zlewni rzeki Obrzycy. Stanowi ona z
ródło
wody pitnej dla miasta Zielona Góra. W związku z powyższym rozporządzenia
Wojewody Zielonogórskiego z roku 1981 i 1991 oraz znowelizowane rozporządzenie
Nr 10 z dnia 10 lipca 1998 roku wprowadza strefÄ™ ochronnÄ… dla tego obszaru. W
obrębie zlewni wyznaczono 4 podstrefy. Na terenie gminy Sława znajdują się
podstrefy II i IV:
podstrefa II  wzmożonej ochrony, obejmuje jeziora: Tarnowskie Duże i Małe oraz
Sławskie, a także tereny wzdłuż rzeki Obrzycy
podstrefa IV  pozostały obszar zlewni rzeki Obrzycy
Øð ograniczenie zanieczyszczeÅ„ punktowych i obszarowych wnoszonych do
Jeziora SÅ‚awskiego
W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy
SÅ‚awa znalez
ć można wskazania do nowo opracowywanych planów miejscowych,
o to niektóre z nich dotyczące rolnictwa:
żð wprowadzenie ograniczeÅ„ w zamianie użytkowania Å‚Ä…kowo  pastwiskowego
użytków rolnych na użytkowanie orne;
żð wprowadzenie zakazu przeznaczania terenów trwaÅ‚ych użytków zielonych
i lasów zlokalizowanych w węzłach i korytarzach ekologicznych na cele
rozwoju innych funkcji;
żð ksztaÅ‚towanie struktury mozaikowatej krajobrazu rolniczego, przez
bezwzględne zachowanie w nim oczek wodnych i kępowych oraz pasmowych
zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych;
39
żð eliminacja nieszczelnych zbiorników na kiszonki w pobliżu jezior i cieków
wodnych;
żð wprowadzenie zakazu stosowania Å›rodków ochrony roÅ›lin I i II klasy
toksyczności, zaliczanych do trucizn w pobliżu brzegów jezior i rzek;
żð ograniczenie nawożenia gnojowicÄ…;
żð wprowadzenie zakazu wiosennego wypalania traw i trzciny;
żð przejÅ›cie z rolnictwa intensywnego na ekstensywne w zachodniej części
gminy
żð promowanie dziaÅ‚aÅ„ proÅ›rodowiskowych wÅ›ród rolników w myÅ›l Kodeksu
Dobrych Praktyk Rolniczych;
W opracowaniu pt.  Warunki korzystania z wód dorzecza Obrzycy zleconego przez
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, wskazuje się na podjęcie na
terenie gminy Sława następujących dodatkowych działań w zakresie gospodarki
rybackiej. Gospodarka rybacka na jeziorze nie może zagrażać pełnieniu przez nie
funkcji rekreacyjno  wypoczynkowych. W związku z powyższym nie należy
prowadzić zbyt intensywnej gospodarki rybackiej, ponieważ duża ilość ryb powoduje
wzrost eutrofizacji. Latem nie należy odławiać ryb za pomocą przewłoki ciągnionej po
dnie, ze względu na pobudzenie zasilania wewnętrznego. W miarę możliwości
wskazane jest ograniczenie stosowania przez wędkarzy zanęt pochodzenia
roślinnego, ponieważ w istotny sposób przyczynia się to do wprowadzenia nadmiaru
substancji organicznej do strefy przydennej.
Podsumowując, należy stwierdzić ze pojęcie rekultywacji jezior ma bardzo
szeroki zakres przedmiotowy, niestety w polskim systemie prawa ochrony
środowiska brak jednolitego i całościowego określenia podstaw prawnych do
przeprowadzenia rekultywacji zbiorników wodnych. Podczas realizacji programu
ochrony jeziora konieczne jest oprócz udziału specjalistów z wszystkich dziedzin
(konsultacje, uzgodnienia, opinie techniczne), zaangażowanie społeczeństwa gminy,
bowiem rekultywacja jeziora jest wspólnym interesem w zakresie ochrony
środowiska.
40
Analiza SWOT Programu rekultywacji jeziora
MOCNE STRONY SA
ABE STRONY
1. Charakter przepływowy jeziora 1. Niska świadomość ekologiczna
2. Rozpoznanie stanu jeziora społeczeństwa
3. Duża lesistość zlewni 2. Zabudowa bezpośrednia zlewni
4. Zaangażowanie władz i jeziora
podmiotów lokalnych 3. Dopływ zanieczyszczeń do jeziora
4. Brak inwentaryzacji zagrożeń
5. Duże nakłady finansowe
6. Problemy w pozyskiwaniu
funduszy w kolejnych latach
realizacji procesu rekultywacji
SZANSE ZAGROŻENIA
1. Możliwość pozyskania środków 1. Antropopresja
pozabudżetowych 2. Nieprzewidziane skutki
2. Odcięcie dopływu zanieczyszczeń rekultywacji
do jeziora
3. Rozwój turystyki (silny imperatyw)
4. Edukacja rolnicza
5. Edukacja w szkołach
41
11.2. Działania towarzyszące technicznej rekultywacji jeziora  warunki
niezbędne dla prawidłowego przebiegu rekultywacji
Przed przystąpieniem do realizacji programu rekultywacji, ze względu na jego
koszty i złożoność przedsięwzięcia niezmiernie ważne jest jasne określenie
oczekiwań. Trzeba jasno sprecyzować cele jakie chce się osiągnąć  czy efektem
końcowym ma być zrównoważony i samowystarczalny, odmłodzony i niemal
naturalny ekosystem wodny, czy też chcemy uzyskać wielofunkcyjny zbiornik do
wszystkiego i dla wszystkich, będący z
ródłem wody pitnej oraz terenem atrakcyjnym
dla wędkarzy i turystów.
Z uwagi na kompleksowe podejście do ochrony i rekultywacji jeziora należy
traktować zbiornik i jego zlewnię jako całość. Tak, więc zanim rozpoczęty zostanie
proces rekultywacji jeziora, należy uporządkować gospodarkę wodną w całej jego
zlewni. Priorytetem w tym zakresie winno być ograniczenie dopływu związków
biogennych rzekÄ… CzernicÄ….
Zlewnia to obszar, z którego woda spływa do jeziora. To zlewnia, a w zasadzie
jej użytkowanie i warunki geomorfologiczne mają ogromny wpływ na jakość wód
zbiornika. Poszczególne jej komponenty mogą jakość wód jeziora modyfikować,
zarówno pogarszać jak i polepszać. Dlatego niezmiernie ważna jest ocena wpływu
zlewni na jakość wód danego zbiornika. Zachowanie lub tez powrót do możliwie jak
najbardziej naturalnych warunków zlewniowych sprzyja poprawie jakości wód w jej
obrębie. Do zjawisk szczególnie niekorzystnych w obrębie zlewni zaliczyć należy
intensywne użytkowanie oraz zagospodarowanie zlewni. Wysoki procent
zagospodarowania zlewni wiąże się z wykorzystywaniem zasobów naturalnych oraz
zmienianie warunków naturalnych na bardziej sprzyjające dla bytowania człowieka.
Znaczące przekształcenie wiąże się z rzez
bą terenu, która warunkuje spływ
powierzchniowy, ten z kolei wpływa na stopień zanieczyszczenia wody.
Wyrównywanie terenu powoduje eliminację zagłębień terenowych, które pozwalają
na magazynowanie w nich części wód spływu powierzchniowego. Im bardziej
urozmaicona jest rzez
ba terenu i im więcej małych zagłębień terenowych, tym
retencja krajobrazowa jest większa.
Innym niekorzystnym przejawem działalności człowieka na obszarze zlewni
jest przekształcanie terenów leśnych w areały uprawne oraz pod zabudowę. W
lasach i na mokradłach zachodzi szereg procesów pozytywnie wpływających
42
zarówno na jakośc wód powierzchniowych jak i podziemnych. Trwałe tereny zielone
posiadają ogromne zdolności retencyjne, które pozwalają na zatrzymanie wody, a z
nią wielu zanieczyszczeń. Zostają one wbudowane w biomasę (las) lub w profil
glebowy (torfowisko).
Bardzo ważnym aspektem w zlewni jeziora jest silna antropopresja.
Antropogenicznymi z
ródłami zanieczyszczeń na terenie zlewni są:
- bytowanie ludzi, zwiÄ…zana z nim zabudowa mieszkalna i rekreacyjna,
wykorzystanie wody i odprowadzanie ścieków
- rolnictwo,
- przemysł,
- komunikacja.
Zagospodarowanie terenu zlewni oraz intensywne jej użytkowanie prowadzi
do utraty naturalnych cech zlewni i zaburzenia procesów w niej zachodzących.
Efektem czego jest pogorszenie jakości wody oraz uszczuplenie jej zasobów.
Zarówno władze samorządowe jak i ludność zamieszkująca powinni zdawać sobie
sprawę z racjonalnego gospodarowania zasobami zarówno w obrębie zlewni jak i
ekosystemu jeziornego. Należy zaznaczyć racjonalizacje uprawy w obrębie
zlewni, konieczność tworzenia pasów ochronnych wokół jeziora - zalesienia,
zakrzewienia i zadarniania brzegów. W tym celu niezbędne jest wprowadzenie
odpowiednich uregulowań prawnych i ekonomicznych dla podmiotów korzystających
ze środowiska. Działania proekologiczne powinny być wspierane działaniami
samorządowymi oraz przez lokalną społeczność.
Należy promować racjonalne użytkowanie zlewni oraz wykorzystanie zasobów
wodnych jezior, w kontekście zrównoważonego rozwoju. Bardzo istotne jest
przeprowadzenie działań ochronnych polegających na zminimalizowaniu, a w końcu
na całkowitym odcięciu dróg dopływu zanieczyszczeń do jeziora z obszaru zlewni.
W przypadku jeziora SÅ‚awskiego podstawowym problemem w zlewni jest wadliwa
gospodarka ściekowa, polegająca na braku skanalizowania całego obszaru oraz
nieszczelności szamb. Zabudowa ośrodków sportowo-wypoczynkowych oraz
indywidualnych domków letniskowych musi być oddalona od brzegów jeziora,
o co najmniej 100 m. Innym zagrożeniem jest gospodarka rolna  stosowanie
nawozów, należy rozważyć możliwość wprowadzenia ograniczeń w zakresie
stosowania pestycydów i nawozów.
43
Dodatkowo ogromne obciążenie zbiornika rekreacją w okresie letnim sprzyja jego
dalszej degradacji. Wszelkie działania zwłaszcza agrotechniczne, melioracyjne i
budowlane powinny być wykonywane pod ścisłą kontrolą odpowiednich
organów.
Bez ostatecznego odcięcia wszystkich - możliwych do wyeliminowania z
ródeł
zanieczyszczeń, działania rekultywacyjne, choć prowadzone w sposób
przemyślany i z wykorzystaniem najnowszych rozwiązań technicznych, będą
stanowić jedynie nieudolną próbę powstrzymania całkowitej degradacji jeziora.
44
11.3. PrzeglÄ…d metod rekultywacji jezior
Stale postępujący nie tylko w Polsce, ale tez na świecie proces degradacji
jezior spowodował, iż stało się koniecznością wyszukiwanie metod mogących w
sposób skuteczny i miarę możliwości szybki poprawić jakość wód. W ciągu ostatnich
dziesięcioleci zaproponowano szereg różnorodnych metod rekultywacji jezior, które
najogólniej podzielić można na fizyczne, chemiczne i biomanipulację.
Rekultywacja jest jednak za każdym razem ostateczną deską ratunku dla  ginącego
zbiornika, gdy wszelkie zabiegi ochronne nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
Rekultywacja wiąże się niejednokrotnie z podjęciem radykalnych działań w jeziorze.
Jednocześnie należy zaznaczyć, że rekultywacja jeziora jest przedsięwzięciem
kosztownym, wymaga regulacji prawnych, stworzenia szczegółowego programu
rekultywacji oraz działania w myśl wszelkich zaleceń.
Opracowanie skutecznych, a zarazem tanich i bezpiecznych w pełni dla środowiska
naturalnego metod rekultywacji jezior jest jednym z ważniejszych wyzwań
współczesnej limnologii. Do najważniejszych i najczęściej stosowanych metod
rekultywacji należą: napowietrzanie wód hypolimnionu, odprowadzanie wód
hipolimnionu, inaktywacja fosforu w osadach dennych za pomocą koagulantów
bagrowanie osadów dennych, biomanipulacja.
Program rekultywacji jeziora Sławskiego musi być programem
wielokierunkowym, którego realizacja będzie ogromnym przedsięwzięciem. Ze
względu na złożoność problemów rekultywacji przy ocenie możliwości rekultywacji
jeziora Sławskiego, wyborze najodpowiedniejszych metod oraz ocenie skutków
rekultywacji należy wziąć pod uwagę szereg czynników społecznych,
ekonomicznych, administracyjnych oraz środowiskowych mogących w sposób
negatywny, bÄ…dz
też pozytywny wpływać na realizacje programu.
Należy zaznaczyć, że większość czynników sprzyjających rekultywacji wiąże się z
poprawą stanu środowiska przyrodniczego, atrakcyjności gminy, a co za tym idzie
pozytywne postrzeganie rekultywacji przez lokalną społeczność.
Czynniki przemawiajÄ…ce za przystÄ…pieniem do programu rekultywacji
Poprawa jakości wód jeziora
Zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu
45
 Zwiększenie atrakcyjności regionu dla potencjalnych inwestorów
Zwiększenie możliwości pozyskiwania funduszy na ochronę środowiska
Zwiększenie opłacalności gospodarki rybackiej na akwenie
Możliwości otrzymania dofinansowania z Unii Europejskiej na rozwój rolnictwa
ekologicznego i gospodarstw agroturystycznych
Pozytywne oddziaływania na obszar NATURA 2000 poprzez odbudowę
naturalnej sieci troficznej w jeziorze, wykorzystanie przy rekultywacji
odnawialnych z
ródeł energii (siła wiatru)
Wzrost świadomości ekologicznej lokalnej społeczności
Zwiększenie retencji obszaru
Czynniki sprzyjające przystąpieniu do działań rekultywacyjnych
Ogromne zainteresowanie poprawą stanu jeziora ze strony władz
samorządowych, organizacji pozarządowych, użytkowników jeziora oraz
lokalnej społeczności
Wsparcie ze strony w/w instytucji
Bardzo dobre rozpoznanie ekosystemu, o czym świadczy ogromna liczba
wyników badań przeprowadzonych na jeziorze
Stała kontrola hydrologiczna zlewni
Dobre warunki wiatrowe, sprzyjające wykorzystaniu siły wiatru jako
alternatywnego z
ródła energii
Duże zainteresowanie środowisk naukowych
Czynniki niesprzyjajÄ…ce planowanej rekultywacji
Brak całkowitej regulacji gospodarki wodno-ściekowej w zlewni
Duża ilość dużych zakładów w zlewni bezpośredniej, mających jednoznacznie
negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze
Nieuregulowane sprawy własności jeziora
Ograniczenia prawne zmazane z faktem objęcia obszaru systemem NATURA
2000
Ograniczenia w rekultywacji jeziora oraz w zmianach gospodarki wodnej
wynikajÄ…ce z faktu zakwalifikowania jeziora SÅ‚awskiego jako rezerwuaru wody
pitnej dla Zielonej Góry
46
 Liczne utrudnienia administracyjne związane z otrzymaniem pozwoleń na
poszczególne zadania programu
Wysokie koszty rekultywacji
Utrudnienia w nadzorze nad prowadzonymi działaniami
Mało doświadczenia z rekultywacja dużych zbiorników
Bardzo duża powierzchnia jeziora, a co za tym idzie ogromny obszar objęty
działaniami rekultywacyjnymi
Duża powierzchnia zlewni
Duży udział gruntów rolnych w zlewni
Ogromna ilość ośrodków wypoczynkowych i indywidualna zabudowa
letniskowa nad brzegami jeziora
Zła jakość dopływów do jeziora
Ogromne zasilanie wewnętrzne jeziora biogenami
Ewentualne efekty niekorzystne zwiÄ…zane z rekultywacjÄ…
Ingerencja w ekosystem jeziora poprzez zarybianie i odłów,
Wprowadzanie do wód i osadów dennych substancji chemicznych,
zmiany w użytkowaniu gruntów mogące wywoływać konflikty społeczne.
47
METODY REKULTYWACJI:
OCHRONA:
TECHNICZNE: CHEMICZNE BIOLOGICZNE:
Bagrowanie osadów jeziora Inaktywacja fosforu z użyciem różnego rodzaju Tworzenie pasów ochronnych z roślinności wokół jeziora i Budowa polderów zalewowych z łąkami dla dopływów
flokulantów i strącenie go w postaci soli do osadów jego dopływów
Bagrowanie osadów w dopływach Zabiegi konserwacyjne w celu zmniejszenia spływu
Stosowanie herbicydów w celu zmniejszenia Nasadzanie roślinności nawodnej i podwodnej w obrębie powierzchniowego (wydłużenie spływu powierzchniowego,
Regulacja poziomu wody w jeziorze
liczebności sinic jeziora i jego dopływów ustalenie kierunku orki)
(Podwyższanie lub obniżanie)
Kontrolowany rozrost trzcin (przycinanie w odpowiednich Budowa obiektów retencyjnych, spowalniających
Przepłukiwanie jeziora i jego osadów
okresach) uderzeniowe dopływy zanieczyszczeń niesionych wodami
(wpompowywanie wody o lepszych
opadowymi
właściwościach) Rekolonizacja makrofitów
Zabiegi pielęgnacyjne nad zagospodarowaniem brzegów
Usuwanie wód hipolimnionu Tworzenie stanowisk z kulturami małż
jeziora i jego dopływów (poprawa stateczności skarp,
Izolowanie osadów (capping) piaskiem lub folią Biomanipulacja:
wykonanie zabezpieczeń przeciwerozyjnych)
Sztuczne podłoża  hydrostruktury wprowadzenie innych gatunków fitoplanktonu
Przywrócenie śródpolnych oczek wodnych, wyłapujących
Sztuczna destratyfikacja, mieszanie, generowanie redukcja fitoplanktonu sinicowego
nadmiar nawozów
fal
wprowadzenie zooplanktonu, redukujÄ…cego sinice
Regulacja cieków wodnych w zlewni jeziora
Pogłębienie jeziora w celu wytworzenia
wprowadzenie ryb drapieżnych i odżywiających się glonami
Budowa odstojników na dopływach
stratyfikacji
selektywne odłowianie ryb planktonożernych i
Kontrola zrzutów nieczystości do jeziora i jego dopływów
Napowietrzanie hipolimnionu
bentosożernych
Restrykcje (tablice informacyjne, zarzÄ…dzenia) dotyczÄ…ce
Stosowanie algistatyków naturalnych, np. słomy jęczmiennej
przebywania w obrębie jeziora
Ograniczenie nawożenia pól
Ograniczenie turystyki
Zakaz stosowania zanęt wędkarskich i dokarmiania
ptactwa chlebem
Działania proekologiczne, informujące o wpływie
działań ludzkich na środowisko naturalne
Wypompowanie z sąsiedztwa zanieczyszczonych wód
gruntowych
Zakaz odłowu sieciami wleczonymi
Usuwanie opadłych liści w strefie brzegowej
Budowa oczyszczalni ścieków na dopływach
Wydzielenie stref ochronnych w obrębie pól, bezpośrednio
przylegających do jeziora i jego dopływów
Realizacja kodeksu dobrych praktyk rolniczych, m.in.
poprzez budowę zbiorników na gnojówkę
Naturalizacja odpływów ścieków oczyszczonych
(sanitarnych i deszczowych)
Uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenie
zlewni
48
11.3.1. Metody techniczne
Odprowadzanie wód hypolimnionu
Polega ona na odprowadzaniu przeżyz
nionych wód hypolimnionu poza
zbiornik. Metod ta polega na kilkukrotnym wypompowaniu odtlenionych, silnie
zeutrofizowanych wód hipolimnionu. Metoda Olszewskiego, zwana tak od nazwiska
autora, pozwala w sposób szybki, przy niewielkich nakładach finansowych
zlikwidować strefę beztlenową. W przypadku tej metody dąży się do możliwie
intensywnego odpływu umożliwiającego wypompowanie całego hypolimnionu w
ciągu zaledwie paru miesięcy. Czynnikiem ograniczającym wykorzystanie tej metody
jest niejednokrotnie zbyt mały dopływ wód do zbiornika uniemożliwiający szybka
wymianę wody. Jednocześnie zbyt mała ilość wód dopływu uniemożliwia spełnienie
podstawowego warunku tej metody, czyli spiętrzenie jeziora, a co za tym idzie
umożliwienie odpływu wód przez rurociąg. Metoda ta, przy jednokrotnym
zastosowaniu nie pozwala na trwałe przemiany w zbiorniku.
Metoda ta posiada liczne ograniczenia, sÄ… nimi:
o metoda może być zastosowana jedynie na zbiornikach przepływowych o
znacznej wymianie wody,
o w przypadku zastosowania jej na jeziorach o średniej głębokości powinny one
mieć możliwość podpiętrzenia, tak by umozliwić odpływ wód hipolimnionu,
o odprowadzenie wód hipolimnionu wraz z odpływem, może spowodować
gwałtowne pogorszenie jego jakości,
o metoda ta nie powinna być stosowana, gdy na cieku odprowadzającym wody
hipolimnionu znajduje siÄ™ inny zbiornik.
Sztuczne napowietrzanie
Metoda sztucznego napowietrzania jest metoda bardzo popularna w
rekultywacji zbiorników w Polsce i na świecie. Ze względu na rózne warunki
morfologiczne i zlewniowe rekultywowanych ta metodą zbiorników oraz ograniczenia
ekonomiczno-prawne opracowano szereg różnych rozwiązań technologicznych.
Sztuczne napowietrznie zbiorników można przeprowadzić na dwa sposoby:
49
A. Z destratyfikacją polegającą na całkowitym mieszaniu wód w profilu
B. Z zachowaniem stratyfikacji
Dzięki sztucznemu napowietrzaniu mas wody możliwe jest wyraz
ne
zahamowanie uwalniania miogenów z osadow dennych, przyśpieszenie rozkładu
substancji poprzez napowietrzanie bezpośrednio nad dnem. Pośrednimi korzyściami
wynikającymi z napowietrzania są: zahamowanie lub eliminacja zakwitów sinicowych,
wzrost przezroczystości wody.
Wśród metod napowietrzania likwidujących stratyfikacje temiczna na uwagę
zasługuje mechaniczne pompowanie zimnych wod hipolimnionu i wprowadzenie ich
do strefy epilimnionu. Podczas stosowania tej metody następuj wynoszenie wód
obciążonych biogenami do warstw powierzchniowych, gdzie zostają one
skonsumowane. Jednocześnie następuje polepszenie warunków tlenowych.
Napowietrzanie wód bez zaburzenia stratyfikacji wymaga zastosowania
specjalnych urządzeń. Stratyfikacja nie pozwala na mieszanie się wód, przez co
niemożliwy jest transport biogenów z osadów dennych. Metoda ta opiera się na
napowietrzaniu naddennych warstw wody i niedopuszczaniu do powstawania
warunków beztlenowych w strefie przydennej.
aerator typu EKOFLOX
Sposób działania aeratorów typu typu EKOFLOX warunkowany jest
cyklicznym przebiegiem zmian reżimu termicznego w zbiorniku. W okresie stagnacji
letniej praca aeratora polega na pobieraniu (zasysaniu) naddenych odtlenionych
partii wody i transportowaniu jej przewodem - wykorzystując sprężone powietrze - ku
powierzchni. W tym czasie następuje wymiana gazowa między fazą wodną
(oddawanie nadmiaru dwutlenku węgla, siarkowodoru i innych gazów, pobieranie
tlenu) a fazą gazową. Po osiągnięciu powierzchni zbiornika natleniona woda
przelewa się do przewodu osłonowego o większej średnicy i jest odprowadzana
poniżej metalimnionu, gdzie jest rozprzestrzeniana. W okresie stagnacji zimowej -
dzięki głębszemu zanurzeniu płaszcza zewnętrznego, woda zasysana z warstwy
naddennej jest transportowana ku górze rurą wewnętrzną - wykorzystując sprężone
powietrze - i swobodnie rozpraszana w strefie powierzchniowej. W tym czasie
działanie aeratorów sprowadza się zarówno do natleniania wody, jak i dokładnego
50
wymieszania wszystkich jej warstw, przez co następuje wyrównanie gradientów
wszystkich jej parametrów fizyko-chemicznych. Dodatkowo, dzięki ruchowi wody, na
powierzchni jeziora utrzymuje się strefa wolna od lodu. (inż.Bolesław Graczyk ).
Jest to metoda droga oraz znajdujÄ…ca zastosowanie i przynoszÄ…ca efekty na
jeziorach głębokich, stratyfikowanych.
praca aeratora w okresie stagnacji zimowej praca aeratora w okresie stagnacji letniej
Ryc.110. Charakterystyka pracy aeratorów typu Ekoflox
aerator pulweryzacyjny
Metoda aeracji pulweryzacyjnej polega na zasysaniu wody ze strefy
przydennej, nasyconej zwykle siarkowodorem, rozpylaniu (pulweryzacji) tej wody na
powierzchni co umożliwia dyfuzję gazów, oraz odprowadzeniu nasyconej tlenem
wody do strefy pobrania (nad dno). Podczas pulweryzacji istnieje możliwość
precyzyjnego dawkowania koagulanta (siarczanu żelazowego), co w warunkach
dobrego natlenienia znacznie ułatwia mineralizację fosforu. Opracowany w Akademii
Rolniczej w Poznaniu aerator wykorzystuje energiÄ™ wiatru do zasysania wody ze
strefy przydennej (hypolimnionu), pulweryzacji umożliwiającej wydatną dyfuzję gazów
i odprowadzania natlenionej wody do strefy pobrania.
Wydajność aeratora spada przy tym nieznacznie w miarę wzrostu głębokości
pracy, co ma duże znaczenie w przypadku jezior głębokich. Aerator ten wykazuje
51
ponadto dużą odporność na zanieczyszczenie wody, znacznie wyższą od pomp o
działaniu ciągłym. Cecha ta jest szczególnie istotna w przypadku aeracji stref
przydennych jeziora.
Bagrowanie (usuwanie) osadów dennych
Metoda ta polega na usunięciu poza zbiornik najbardziej żyznej powierzchniowej
warstwy osadów dennych. Osady usuwane są za pomocą refulerów, a następnie
transportowane do osadników lub bezpośrednio do utylizacji. Bagrując osady
zwiększa się pojemnośc misy jeziornej, co ma znaczącą rolę w zbiornikach silnie
wypłyconych, jednocześnie zmniejsz się powierchnie osadow dennych w stosunku
do masy wody. Osad może zostać odwodniony i wykorzystany w rolnictwie jako
nawóz. Często stosowane jest bagrowanie osadów w wybranych partiach jeziora np..
na dopływie.
Jak każda metoda i ta może wywołać niekorzystne efekty oraz ma swoje
ograniczenia. Jednym z nich jest możliwość zmącenia  resuspensji osadów, a co za
tym idzie ponownego uruchomienia zwartych w nich związków. Jest to metoda
wymagająca znacznych nakładów finansowych.
Przemywanie jeziora
Przepłukiwanie jeziora jest to zabieg termiczny możliwy do zastosowania na małych
zbiornikach bezodpływowych, niestratyfikowanych. Dodatkowo metoda jest
skuteczne jedynie przy niewielkim stopniu eutrofizcji oraz wysokiej jakości wód
doprowadzanych. Zasada metody opiera się na rozcieńczeniu wód zeutrofizowanego
zbiornika wodą o bardzo dobrej jakości. Istotnym problemem w stosowaniu tej
metody jest z
ródło czystej wody. Mogą nim być wody podziemne, z innego zbiornika
lub wodociągów.
Izolowanie dna metodami fizycznymi
Jest to metoda oparta na prostej metodzie izolacji dna jeziora, uniemożliwiając
resuspencję osadów. W metodzie tej osady denne pokryte zostają materiałem
52
obojętnym np. folią, minerałami gliniastymi, piaskiem, pyłami, cementem, gliną
rodzimÄ…, uwodnionymi tlenkami metali. Jest to metoda silnie zmieniajÄ…ca warunki
panujące na dnie zbiornika. Podczas jej stosowania zachodzi duże
prawdopodobieństwo niekorzystnego wpływu na organizmy żywe. Metoda ta jest
skuteczna, lecz jak na Polskie realia zbyt kosztowna.
53
11.3.2. Metody chemiczne
W czystych ekosystemach wodnych fosfor jest głównym czynnikiem
eutrofizującym oraz limitujący rozwój cyjanobakterii (sinic). Ograniczenie ilości
fosforu w jeziorze ma istotny wpływ na ograniczenie procesów produkcji pierwotnej
(zahamowanie, eliminacja zakwitów sinicowych, wzrost przez
roczystości wody).
Należy również zaznaczyć, że zbiornik może być zasilany w biogeny zarówno ze
z
ródeł zewnętrznych (zlewnia) jak i wewnętrznych (wtórne uwalnianie fosforu z
osadów dennych), dlatego ważne jest nie tylko usunięcie fosforu z toni wodnej, ale
jego immobilizacja w osadach. Najczęściej stosowaną metodą wytrącania fosforu z
toni wodnej jest aplikacja popularnie dostępnych koagulantów żelazowych (chlorek
lub siarczan) lub glinowych (najczęściej siarczan).
Inaktywacja tego pierwistka polega na strÄ…ceniu go z wody za pomocÄ… koagulantu i
jego unieruchomieniu w osadach dennych. Koagulanty tworzÄ… nierozpuszczalne
połączenia z fosforem.
W jeziorach takich jak Sławskie, w których nagromadzenie fosforu w osadach
dennych, spowodowane jest wieloletnimi zaniedbaniami w gospodarce wodno-
ściekowej i niekontrolowanym rozwojem turystyki, inaktywacja fosforu jako działanie
wstępne realizowane przed pozostałymi zabiegami rekultywacyjnymi staje się
koniecznością.
Inaktywacja fosforu
Chemiczne strącanie fosforu za pomocą koagulantów glinowych (PAX) i
żelazowych (PIX), powoduje zmniejszenie ilości związków biogennych -
pożywkowych, a tym samym ogranicza intensywność rozwoju glonów, czego efektem
jest poprawa jakości wody oraz zwiększenie jej przejrzystości. Metoda ta jest bardzo
efektywna i w stosunkowo krótkim czasie umożliwia osiągnięcie pożądanych efektów.
PIX jest koagulantem nieorganicznym opartym na trójwartościowym żelazie Fe3+.
PAX jest koagulantem nieorganicznym opartym na trójwartościowym glinie Al3+.
Siarczan glinu jest najbardziej "tradycyjnym" koagulantem, produkowany w formie
stałej (ALK - łamane kryształy) lub płynnej (ALS).
54
Koagulant glinowy
Do inaktywacji fosforu w wodach i osadach dennych jezior stosuje siÄ™
najczęściej PAX 18. Jest to wodny roztwór chlorku poliglinu. Ma postać jasnożółtego
roztworu o następującym składzie chemicznym:
Glin (Al3+) 9,0 Ä… 0,3 %
Al2O3 17,0 Ä… 0,5 %
Chlorki (Cl-) 21,0 Ä… 2,0 %
Koagulant żelazowy
Koagulantem stosowanym przy rekultywacji jezior jest również PIX - 113 i PIX
 111.
PIX  111 wodny roztwór chlorku żelazowego (FeCl3). Jest to ciemnobrązowy
roztwór zwierający w swym składzie żelazo oraz chlor.
żelazo ogólne 13,40ą0,6 %
żelazo (Fe2+) max 1,0 %
Chlorki (Cl) 27Ä…1 %
Substancje nierozpuszczalne <0,1%
w wodzie
Koagulant lantanowy
PIX 113 (Fe2(SO4)3) to roztwór wodny siarczanu żelazowego. W formie
handlowej ma on postać ciemnobrązowego roztworu. Koagulant ten charakteryzuje
się następującym składem chemicznym:
żelazo ogólne 11,80 ą 0,4 %
żelazo (Fe2+) 0,4 ą 0,3%
Substancje nierozpuszczalne
w wodzie < 0,1%
wolny kwas siarkowy do +1%
Przedstawione koagulany należą do najczęściej stosowanych w rekultywacji jezior w
Polsce i na świecie.
Metoda RIPLOX
55
Jest to metoda, która polega na utlenianiu związków zawartych w
powierzchniowej, najbardziej żyznej warstwie osadów z równoczesnym wiązaniem
fosforu ze związkami żelaza. Metoda ta z technicznego punktu widzenia polega na
poruszeniu osadów, a następnie w określonej, na dodawaniu do osadów związków
chemicznych:
- utleniacza, stanowiÄ…cego z
ródło tlenu np.Ca(NO3)2
- koagulantu FeCl3 (PIX 111)
- mleka wapiennego Ca(OH)2 dla skorygowania, podniesienia pH do wartości pH=7,
które jest optymalne dla denitryfikacji.
56
11.3.3. Metody biologiczne
Biomanipulacja
Termin biomanipulacja używany jest w literaturze w kilku znaczeniach. Po raz
pierwszy zastosowany on został przez Shapiro i współpracowników (1975),
opisujących możliwości sterowania zależnościami troficznymi w ekosystemie
zbiornika wodnego. W tak szeroko rozumianym terminie biomanipulacji mieszczÄ… siÄ™
różnorodne ingerencje człowieka w poszczególne elementy ekosystemu, np. w
makrofity wynurzone i/lub zanurzone, ryby lub poszczególne ich gatunki, bakterie
rozkładające materię organiczną w osadach dennych, makrozoobentos itp. Od
początku jednak główny nurt badań i praktycznych zastosowań ukierunkowany był na
ryby, jako na jeden z najbardziej kluczowych elementów ekosystemu, pozwalający
się stosunkowo łatwo modyfikować poprzez odłowy i zarybianie. Sprecyzowana
przez Carpentera i współpracowników (1986) teoria kaskadowych oddziaływań
troficznych wyjaśniała w prosty i przekonywujący sposób mechanizm odpowiedzialny
za tę wąsko rozumianą biomanipulację: niewielka presja człowieka, wpływająca na
zwiększenie populacji ryb drapieżnych, przenosi się z rosnącą siłą w dół piramidy
troficznej, powodując narastanie oddziaływania w kolejnych ogniwach łańcucha
troficznego. W pierwszym rzędzie powoduje radykalne zmniejszenie liczebności ryb
planktonożernych, intensywny rozwój dużych form zooplanktonu skorupiakowego,
uwolnionego od presji pokarmowej ryb, aż do drastycznego ograniczenia liczebności
fitoplanktonu przez zooplankton, co prowadzi do poprawy jakości wody. Teoria ta
dała asumpt do podejmowania na przełomie lat 80-tych i 90-tych zabiegów
biomanipulacyjnych w licznych zbiornikach wodnych. W tym okresie także w Polsce
zainicjowano pierwsze eksperymenty biomanipulacycjne. W 1989 r. jezioro Wirbel na
Mazurach zarybiono narybkiem szczupaka, a po trzech latach usunięto ryby przy
użyciu rotenonu (Prejs i in. 1994, 1997). Drugi zabieg wykonano na Zbiorniku
Maltańskim na rzece Cybinie w Poznaniu, po jego odrestaurowaniu i ponownym
napełnieniu wodą. Początkowo starano się go utrzymać w stanie bezrybnym (1990-
1992), a następnie eksperymentowano z różnymi obsadami kilku gatunków ryb
drapieżnych (1993-1996) (Gołdyn i in. 1994, Gołdyn, Mastyński 1998, Kozak, Gołdyn
2004).
57
Zasadniczy cel, jakim w przypadku biomanipulacji jest uwolnienie
zooplanktonu spod presji pokarmowej ryb, można osiągnąć kilkoma sposobami.
Może to być całkowita eliminacja wszystkich ryb ze zbiornika, lub zwiększenie
liczebności gatunków drapieżnych, które ograniczą liczebność ryb planktonożernych.
Całkowita eliminacja ryb ze zbiornika może się odbyć z udziałem człowieka
lub bez. W pierwszym przypadku najczęściej stosowane jest wytrucie ryb rotenonem
(Faefeng, Brabrand 1990, Langeland 1990, Prejs i in. 1997). Metoda ta ma jednak
poważne ograniczenie, którym jest konieczność zebrania wszystkich ryb w krótkim
czasie po ich wypłynięciu na powierzchnię. Utonięcie ryb prowadzi do ich rozkładu i
pogorszenia wielu cech jakości wody, przede wszystkim własności
organoleptycznych, eliminujÄ…c rekreacyjne wykorzystanie akwenu. Metoda ta nie jest
możliwa do zastosowania w przypadku Jeziora Sławskiego ze względu na dużą
powierzchnię i położenie w obrębie Obszaru Natura 2000. Podobny skutek, lecz bez
bezpośredniego udziału człowieka, uzyskuje się niekiedy wskutek masowego śnięcia
ryb. Następuje to zwykle w czasie surowych zim, w silnie eutroficznych jeziorach, w
wyniku zużycia tlenu pod długo utrzymującą się pokrywą lodową (Giziński i in. 1988,
Hansson i in. 1998). Przypadek taki praktycznie jednak nie może zdarzyć się w
Jeziorze Sławskim, ze względu na jego duże rozmiary (duży zasób tlenu w wodzie,
krótszy okres zlodzenia niż w małych jeziorach). W zbiornikach zaporowych można
odłowić wszystkie ryby w trakcie okresowego spuszczania wody, związanego zwykle
z koniecznością naprawy lub konserwacji urządzeń piętrzących (Gołdyn i in. 1994,
Mastyński, Wajdowicz 1994). Ten sposób biomanipulacji również nie może być
zastosowany w Jeziorze SÅ‚awskim.
Podobny skutek do całkowitego usunięcia ryb uzyskuje się przez silne
ograniczenie biomasy gatunków planktonożernych i bentosożernych, stosując
intensywne połowy (Jeppesen i in. 1990, Kairesalo i in. 1999, Meijer 2000). Zalecane
jest usunięcie minimum 75% ryb karpiowatych z jeziora, natomiast pozostawienie ryb
drapieżnych (Hosper, Meijer 1993, Perrot i in. 1997, Hansson i in. 1998). Jest to
sposób możliwy i polecany do zastosowania na Jeziorze Sławskim.
W myśl teorii Carpentera i in. (1985), dotyczącej kaskadowego oddziaływania
od góry piramidy troficznej, podobny skutek można uzyskać zwiększając obsadę ryb
drapieżnych. Ich presja na niższy poziom troficzny, który stanowią głównie ryby
karpiowate, powinna zmniejszyć ich pogłowie w sposób analogiczny do odłowów
sieciowych. W praktyce okazało się to jednak znacznie trudniejsze, gdyż prowadziło
58
do intensywnego rozwoju form młodocianych ryb karpiowatych, odżywiających się
głównie zooplanktonem (Benndorf i in. 1988, Słndergaard i in. 1997, Hansson i in.
1998). Korzystniejszy efekt uzyskiwano stosujÄ…c intensywne zarybianie jezior
narybkiem gatunków drapieżnych, wywierającym wpływ na liczebność młodocianych
stadiów ryb karpiowatych (Berg i in. 1997, Hansson i in. 1998, Skov i in. 2003).
Wiąże się to jednak z koniecznością corocznych, intensywnych (a więc kosztownych)
zarybień. Metoda ta nie jest w pełni skuteczna, gdy stosowana jest samodzielnie,
bowiem nie eliminuje presji dorosłych ryb karpiowatych na skorupiaki
zooplanktonowe. Z tego względu najkorzystniejsze efekty uzyskuje się stosując
odłowy sieciowe i jednoczesne zarybianie podchowanym narybkiem gatunków
drapieżnych (van Donk i in. 1990, Kairesalo i in. 1999, Meijer 2000). Ten typ
biomanipulacji powinien być zastosowany na Jeziorze Sławskim.
Stosunkowo łatwo jest osiągnąć dobre wyniki rekultywacji w małych
zbiornikach wodnych. Niskie koszty umożliwiają wówczas zintensyfikowanie
prowadzonych zabiegów biomanipulacyjnych. Dane literaturowe wskazują jednak, że
możliwe jest osiągnięcie pozytywnych wyników także w przypadku jezior dużych, z
obecnymi zakwitami sinic. PrzykÅ‚adem może być jezioro Finjasjön w poÅ‚udniowej
Szwecji (powierzchnia 1100 ha, maksymalna gÅ‚Ä™bokość 12,5 m) oraz Vesijärvi w
Finlandii (powierzchnia 2600 ha, maksymalna głębokość 33 m), w których udało się
uzyskać trwałą poprawę jakości wody (wyeliminowanie sinicowych zakwitów)
(Hansson i in. 1998, Horppila i in. 1998, Kairesalo i in. 1999).
Liczne doświadczenia zebrane w świecie na podstawie zabiegów wykonanych
na całych ekosystemach wykazały, że metoda ta ma pewne ograniczenia.
Czynnikami uniemożliwiającymi w niektórych jeziorach osiągnięcie zamierzonego
efektu ograniczenia rozwoju fitoplanktonu, okazały się być mechanizmy sprzężenia
zwrotnego, uruchamiane w ekosystemach w wyniku ingerencji człowieka.
Najczęściej za niepowodzenie zabiegów biomanipulacyjnych odpowiedzialny
był rozwój dużych form fitoplanktonu, zwłaszcza kolonijnych sinic, które obecnie
tworzą zakwity wody również w Jeziorze Sławskim. Duże wioślarki zooplanktonowe z
rodzaju Daphnia, odżywiające się odfiltrowanym fitoplanktonem, mogą kontrolować
rozwój kolonijnych sinic tylko w przypadku ich niewielkiej liczebności w wodzie
(Dawidowicz i in. 1988, Bernardi, Giussani 1990). Preferowanie drobnych form
fitoplanktonu przez zooplankton wpływa stymulująco na rozwój dużych,
nieprzyswajalnych gatunków sinic i glonów (Dawidowicz 1990, Kasprzak, Lathrop
59
1997, Kozak, Gołdyn 2004). Stymulująco na rozwój dużego fitoplanktonu wpływa
również przyżyciowe uwalnianie biogenów przez zooplankton (Kowalczewska-
Madura i in. 2007) oraz intensywne zasilanie wewnętrzne z osadów dennych
(Kozak i in. 2007).
Ryc.111 . Zakwit glonów I
Ryc.112 . Zakwitu glonów II
60
Zakwity sinicowe zwykle bowiem wymykajÄ… siÄ™ spod kontroli zooplanktonu w
przypadku jezior silnie zeutrofizowanych, z zawartością fosforu w wodzie
przekraczajÄ…cÄ… 0,1 mgP/l (Benndorf 1990, Hansson i in. 1998, Meijer 2000).
Dodatkowym czynnikiem umożliwiającym pojawienie się sinicowego zakwitu wody w
jeziorze poddanym biomanipulacji jest obecność gatunków sinic odpowiedzialnych za
produkcję toksyn. Dzięki chemoreceptorom zooplankton może unikać pobierania
pokarmu zawierającego toksyny. Wybiórczo wyjadane są wówczas formy
nietoksyczne, natomiast wytwarzające toksyny mogą intensywnie namnażać się,
tworzÄ…c zakwit wody (Kasprzak, Lathrop 1997). Wydzielane do wody toksyny mogÄ…
także ograniczać rozwój zooplanktonu i tym samym zmniejszać jego presję
pokarmowÄ… na fitoplankton (Infante, Abella 1985, Nizan, Dimentman 1986, deMott
1999, Koski i in. 1999). Ograniczenie sinicowych zakwitów wody w Jeziorze
Sławskim będzie więc ważnym elementem rekultywacji, nie tylko wpływającym na
rekreacyjne użytkowanie jeziora, ale również na powodzenie metody biomanipulacji.
Usunięcie lub ograniczenie w wyniku biomanipulacji presji pokarmowej ryb
karpiowatych na makrobezkręgowce denne przyczynia się do ich namnożenia się, w
tym również gatunków drapieżnych. Czynnikiem sprzyjającym jest obecność dużych
ilości pokarmu, który stanowią zooplanktonowe wioślarki i widłonogi. Najczęściej
niszÄ™ pokarmowÄ… zwolnionÄ… przez ryby karpiowate zajmujÄ… owady lub ich larwy.
PowodujÄ… one wyraz
ne obniżenie liczebności zooplanktonu skorupiakowego i
zmniejszenie ich presji na fitoplankton. W jeziorach poddanych biomanipulacji
obserwowano taki wpływ, wywierany np. przez pluskwiaki z rodzaju Sigara i
Glenocorisa (Stenson i in. 1978, Dawidowicz 1986) i larwy Chaoborus flavicans
(Benndorf 1990). Podobną rolę może odgrywać drapieżna wioślarka Leptodora kindtii
(Benndorf i in. 1988) oraz skorupiaki z rodzaju Neomysis (Edmondson, Litt 1982).
Oddziaływanie tych organizmów obserwowane jest zarówno w jeziorach płytkich
(gdyż wiele z nich związanych jest z dnem litoralu), jak i głębokich (ponieważ inne
występują w pelagialu i profundalu). Mechanizm ten jednak nie niweczy, lecz jedynie
ogranicza skuteczność biomanipulacji.
Istotnym sprzężeniem zwrotnym, zakłócającym proces biomanipulacji, jest
reakcja ryb karpiowatych na zmniejszenie ich populacji. Pojawiające się wiosną duże
ilości narybku mają lepsze możliwości rozwoju w wyniku obfitszej bazy pokarmowej,
zwolnionej przez ryby dorosłe. Przyczynia się to do intensywnego ich wzrostu i
szybszego rozpoczynania reprodukcji. W ciągu 2-3 lat wypełniają one niszę powstałą
61
przez usunięcie lub ograniczenie liczebności ryb dorosłych, powodując powrót jeziora
do stanu mętnowodnego (Benndorf i in. 1988, Prejs i in. 1994,1997, Gołdyn,
Mastyński 1998). Nawet całkowite usunięcie ryb ze zbiornika nie stanowi przeszkody
do szybkiego odbudowania populacji przez ryby karpiowate. Ponowne zasiedlanie
zbiornika odbywa się bowiem przez migrację z wodami dopływów zarówno ryb
dorosłych (następnie rozmnażających się w zbiorniku), jak i bardzo licznego wylęgu i
narybku tych gatunków (Prejs i in. 1997, Gołdyn, Mastyński 1998).
Jak wspomniano wyżej, możliwe jest ograniczenie liczebności młodocianych
stadiów ryb karpiowatych przez intensywne zarybienia podchowanym narybkiem
gatunków drapieżnych, zwłaszcza szczupaka. Poważnym ograniczeniem tej metody
jest jednak mała przeżywalność używanego narybku gatunków drapieżnych.
Związane jest to z brakiem refugium, które stanowić może roślinność podwodna.
Poprawiająca się po zabiegu przezroczystość wody ułatwia presję dorosłym
drapieżnikom na ich stadia młodociane, użyte do zarybień. Powoduje to ograniczone
ich przeżywanie, nie przekraczające 5% ilości wpuszczonej do jeziora (Mastyński,
Klimaszyk 1994). Z tego względu zarybienia jezior narybkiem gatunków drapieżnych
muszą być w pierwszych latach bardzo intensywne i corocznie ponawiane. Ważne
znaczenie ochronne ma w tym przypadku powrót do jeziora roślinności podwodnej.
Konieczne jest więc stworzenie jej sprzyjających warunków, co omówione zostało w
dalszej części opracowania.
W jeziorach, w których w wyniku zastosowania biomanipulacji dochodziło do
wieloletniej (obserwowanej przez minimum 5 lat) poprawy jakości wody, stwierdzono
istnienie dodatkowych mechanizmów uruchamianych przez biomaniopulację, lecz nie
związanych bezpośrednio z troficznym oddziaływaniem wewnątrz łańcucha
pokarmowego. Mechanizmy te, jeśli stworzone zostaną sprzyjające warunki,
umożliwiają przejście ekosystemu ze stanu mętnowodnego (zdominowanego przez
fitoplankton, tworzący zakwit wody) w stan czystowodny (pozbawiony zakwitów),
zgodnie z teorią dwu stanów stabilnych Scheffera (Scheffer, Jeppesen 1998).
Niezbędne zabiegi ochronne i rekultywacyjne wymagają tym większych nakładów, im
silniej zdegradowany jest ekosystem. Stosunkowo łatwo można osiągnąć trwałą
poprawę stanu czystości wody w jeziorach słabo zeutrofizowanych i głębokich,
posiadajÄ…cych mechanizmy odpowiedzialne za ich ochronÄ™ przed degradacjÄ…
(Kudelska i in. 1992, Reynolds 1994, Schaff 2007). Możliwe jest to jednak również w
62
jeziorach płytkich i silnie zeutrofizowanych (a więc również w Jeziorze Sławskim),
pod warunkiem zastosowania wielokierunkowych działań, obejmujących zabiegi
ochronne oraz dodatkowe zabiegi rekultywacyjne, wskazywane przez Hanssona i in.
(1998) oraz Kozak i in. (2007).
Zarybienie jezior amurem oraz tołpygą białą i pstrą
Introdukcję do jeziora ryb obcego pochodzenia, do jakich należy amur i
tołpygi, uważany jest często za zabieg biomanipulacyjny. Dotyczy bowiem jednego z
ogniw sieci troficznej ekosystemu i dzięki niemu uzyskuje się zmiany pozostałych
jego elementów. W węższym rozumieniu terminu biomanipulacja zabiegi te jednak
nie mieszczą się, ponieważ dzięki nim nie uzyskuje się poprawy jakości wody, lecz jej
pogorszenie.
Amur należy do ryb roślinożernych o bardzo dużych wymaganiach
pokarmowych. W krótkim czasie może on przyczynić się do zaniku roślinności w
zbiorniku. W ciągu doby zjada on ilość roślin o ciężarze od 50% do 120% wagi ciała
(Brylińska 1986). Z powodu szybkiego przesuwania się pokarmu w stosunkowo
krótkim przewodzie pokarmowym, znaczna część składników pokarmu nie zostaje
przyswojona przez organizm. Odchody amura wypływają na powierzchnię zbiornika i
w krótkim czasie ulegają rozpuszczeniu w wodzie. Rozdrobnione, nadtrawione
szczątki roślin tworzą zawiesinę, unoszącą się w toni wodnej i wolno sedymentującą
do osadów dennych. Już w trakcie rozpuszczania odchodów dochodzi do
wzbogacenia wody w mineralne formy azotu i fosforu z rozłożonej materii
organicznej. Dalszy Å‚adunek przedostaje siÄ™ do wody w trakcie mineralizacji
zawiesiny organicznej przez heterotroficzne bakterie. W dobrze natlenionej strefie
epilimnionu proces ten zachodzi bardzo szybko. Nierozłożone fragmenty roślin po
sedymentacji do osadów dennych ulegają dalszej intensywnej mineralizacji, wskutek
czego w krótkim czasie zostaje całkowicie zużyty tlen zawarty w wodzie
nadosadowej. Stwierdzano to m.in. w zbiorniku w Owińskach w trzech kolejnych
latach po intensywnym zarybieniu go amurem (2002-2004). Doszło wówczas do
utworzenia się rozległej strefy beztlenowej w głębszej części zbiornika. Strefa ta
praktycznie pozbawiona była makrobentosu i była niedostępna dla ryb.
Równocześnie z odtlenionych osadów dennych wydzielany był duży ładunek
fosforanów, wcześniej zaadsorbowanych na utlenionych związkach żelaza, manganu
63
i innych metali. Fosfor ten, wraz z ładunkiem uwalnianym w epilimnionie, stymulował
rozwój fitoplanktonu. Fitoplankton wraz z zawiesiną organiczną, pochodzącą z
odchodów amura ograniczał przenikanie światła w wodzie, uniemożliwiając rozwój
roślinności zanurzonej (Gołdyn i in. 2006).
Tałpyga biała odżywia się drobnym sestonem (zoo- i dużym fitoplanktonem), o
wielkości powyżej 30 źm, natomiast tołpyga pstra  dużymi cząstkami zawiesiny
unoszącej się w toni wodnej (głównie zooplanktonem) (Kajak 1995). Teoretycznie
zarybienie zbiornika dużą obsadą tołpygi, zwłaszcza białej, mogłaby przyczynić się
do poprawy jakości wody, ponieważ w wyniku presji pokarmowej wywieranej na duży
fitoplankton może dojść do ograniczenia sinicowych zakwitów wody. Jest to efekt,
jaki uzyskuje się przy zarybieniu stawów karpiowych mieszaną obsadą karpia i
tołpygi. Efektem jest znaczny wzrost produktywności ryb w stawach (Kajak 1995).
Ponieważ jednak tołpyga nie odfiltrowuje fitoplanktonu mniejszego od 30 mm,
skutkiem jej żerowania jest zmiana składu gatunkowego organizmów
fitoplanktonowych z kolonijnych o dużych rozmiarach, na drobne zwykle
jednokomórkowe. Nie uzyskuje się, więc poprawy przez
roczystości wody, lecz często
jej pogorszenie, w wyniku intensywnego rozwoju drobnych form. W tym przypadku w
ekosystemie nie może zadziałać mechanizm związany z biomanipulacją w węższym
jej znaczeniu, tzn. wyjadania drobnego fitoplanktonu przez zooplankton
skorupiakowy. Efektem żerowania tołpygi jest bowiem niewybiórcze odfiltrowywanie
wszystkich dużych organizmów, w tym zooplanktonu (Opuszyński 1997). Z tego
względu nie do pogodzenia jest próba zastosowania typowej biomanipulacji z
obecnością tołpygi w jeziorze. Ponieważ Jezioro Sławskie było zarybiane tołpygą w
latach 90-tych i nadal stanowi ona duży udział w odłowach ryb w jeziorze (11,8%),
konieczne jest w pierwszym rzędzie całkowite usunięcie jej z jeziora.
Koszenie roślinności wodnej i szuwarowej
Roślinność wodna i szuwarowa rozwijająca się w jeziorach gromadzi w swych
tkankach duże ilości pierwiastków biogennych. Ich okresowe koszenie i usunięcie z
jeziora umożliwia wynoszenie poza ekosystem zarówno materii organicznej, jak i
związków biogennych w niej zawartej. W przeliczeniu na 1 m2 zbiorowiska roślinnego
jest to średnio 1,5 g fosforu i 10 g azotu. W przypadku żyznych siedlisk ilości te mogą
64
dochodzić do 3,12 g P/m2 i 26,54 g N/ m2, a pewnych sytuacjach nawet do 11 g P/
m2 i 53 g/ m2 (Piotrowicz 1990).
Najbardziej efektywne jest koszenie roślin w okresie, kiedy wytwarzają one
największą biomasę i w swych pędach i liściach zawierają największe ilości
związków biogennych. Jak wykazały badania, w przypadku większości gatunków
termin ten wypada w sierpniu. Koszenie w póz
niejszym terminie wpływa negatywnie
na możliwości dalszego rozwoju roślin i może doprowadzić do degradacji
zbiorowiska.
Największym problemem związanym z możliwością zastosowania zabiegu
koszenia roślin w jeziorze w ciągu sezonu wegetacyjnego jest konieczność szybkiego
usunięcia z jeziora wykoszonych roślin. Pozostawienie ich w toni wodnej powoduje
wydzielenie do wody znacznego Å‚adunku azotu i fosforu, przyczyniajÄ…c siÄ™ do
eutrofizacji jeziora. Już w ciągu pierwszej doby wydzieleniu ulega 2,3-5,9% fosforu
i ok. 1% azotu zawartego w tkankach roślin. Szczególnie dużą biomasą
charakteryzują się rośliny wynurzone  trzcina i pałka. Biomasa ich części
nadziemnych może dochodzić do 2 kg suchej masy/m2, czyli ok. 20 kg świeżej
masy/m2. Daje to w przeliczeniu 200 ton świeżej masy roślin z 1 ha (Piotrowicz
1990). Nawet przyjęcie przeciętnej biomasy roślin daje w efekcie bardzo duży
ładunek, konieczny do usunięcia z jeziora bezpośrednio po wykoszeniu. Wile (1975)
podaje na przykład, że wykoszenie w jeziorze Chemung roślinności na powierzchni
265 ha (zbliżonej do powierzchni trzcinowisk w Jeziorze Sławskim), pozwoliło usunąć
1800 ton świeżej masy roślin.
Znacznie łatwiejsze jest koszenie roślin wynurzonych w zimie z lodu. Metoda ta
umożliwia zastosowanie sprzętu mechanicznego (kosiarki) oraz łatwego zebrania
roślin w snopki i wywiezienia z jeziora. Usuwa się w ten sposób jednak głównie pędy
trzciny, gdyż liście w dużej mierze opadają po zamarciu pędów nadziemnych.
Jesienią znaczną część wytworzonych związków organicznych trzcina lokuje w
podziemnych kłączach w postaci skrobi, zużywając je do wytwarzania pędów
nadziemnych na wiosnę. Wycinanie trzciny zimą powoduje, więc usunięcie poza
jezioro ładunku azotu i fosforu o połowę mniejszego niż w okresie letnim.
Po kilku latach udanej rekultywacji jeziora powinny w litoralu rozwinąć się
podwodne  łąki roślinności zanurzonej. Okresowe koszenie intensywnie rozwijającej
się roślinności podwodnej może umożliwić usunięcie poza jezioro ładunku fosforu
wynoszącego średnio 0,6 g/m2 oraz azotu  2,8 g/m2 (Piotrowicz, Gołdyn 1985).
65
Wycinanie roślin na pewnej głębokości pod powierzchnią (najczęściej 0,5-1m) ważne
jest też z rekreacyjnego punktu widzenia. Rośliny dorastające do samej powierzchni
utrudniają bowiem pływanie, zarówno wpław, jak i łodziami czy żaglówkami. Nie
można jednak prowadzić zbyt intensywnej eksploatacji roślin, gdyż mogłoby to odbić
się na ich kondycji i doprowadzić do zaniku (van Nes i in. 2002). Wycinanie i
jednoczesne usuwanie wyciętej roślinności najczęściej prowadzone jest przy pomocy
specjalnej kosiarki, posiadającej taśmociąg, transportujący wycięte rośliny do
specjalnego zbiornika. Po napełnieniu się zbiornika wyciętymi roślinami kosiarka
podpływa do nabrzeża, gdzie mechanicznie jest rozładowywana, a usunięte rośliny
wywożone poza zlewnię jeziora (Piotrowicz 1990).
66
11.3.4. Nieinwazyjne metody wspomagajÄ…ce
Przywrócenie roślinności podwodnej
Analiza zakończonych sukcesem przypadków biomanipulacji wykazała, że
oprócz kaskadowych oddziaływań troficznych od góry piramidy troficznej, bardzo
istotne znaczenie w poprawie jakości wody ma rozwój roślinności zanurzonej w
jeziorach. Makrofity zanurzone są niezmiernie ważnym czynnikiem stabilizującym
poprawę jakości wody (Wium-Andersen i in. 1982, Grimm, Backx 1990, Ozimek i in.
1990, Lauridsen i in. 1994, Schriver i in. 1995, Meijer 2000, van Donk, van de Bund
2002). Ich oddziaływanie związane jest z wieloma zależnościami wewnątrz-
ekosystemowymi, z których najważniejsze to:
- konkurencja w stosunku do fitoplanktonu o zwiÄ…zki biogenne,
- podłoże dla rozwijającego się peryfitonu, również stanowiącego konkurencję dla
fitoplanktonu,
- magazynowanie biogenów przez cały sezon wegetacyjny, a nawet dłużej w
przypadku roślin zimozielonych,
- refugium dla zooplanktonu i innych bezkręgowców odżywiających się zawiesiną
fitoplanktonowÄ… zawartÄ… w toni wodnej,
- miejsce rozrodu i rozwoju ryb (refugium, bogata baza pokarmowa),
- utrwalenie osadów dennych (ograniczenie resuspensji),
- wydzielanie związków hamujących rozwój fitoplanktonu (allelopatia).
W przypadku wielu rekultywowanych jezior okazało się również, że w wyniku
rozwoju roślinności podwodnej doszło do wyraz
nego obniżenia stężeń fosforu w toni
wodnej (Sondergaard i in. 1990, Hansson i in. 1998, Meijer 2000, Scharf 2007). BiorÄ…
w tym procesie udział różne mechanizmy, z których do najważniejszych należy:
- pobieranie biogenów przez roślinność zanurzoną i towarzyszący jej peryfiton,
- lepsze natlenienie powierzchniowej warstwy osadów dennych w wyniku rozwoju
makrofitów (wydzielanie tlenu przez system korzeniowy) i towarzyszącej im
bardzo licznej fauny makrobezkręgowców (ruchy ciała powodujące wymianę
wody w strefie naddennej oraz w samych osadach), co przyczynia się do większej
sorpcji fosforu przez kompleks sorpcyjny osadów,
- mniejsza resuspensja osadów w wyniku ich porośnięcia przez makrofity
(mechaniczna osłona),
67
- oddziaływanie pośrednie, polegające na zmniejszeniu ilości planktonu i jego
sedymentacji do osadów, co ogranicza zasilanie wewnętrzne z osadów dennych.
Przywracanie roślinności zanurzonej w jeziorach silnie zeutrofizowanych,
zupełnie jej pozbawionych jest trudne z kilku względów. Najważniejszym czynnikiem
utrudniającym a często wręcz uniemożliwiającym rekolonizację przez hydromakrofity
jest bardzo mały zasięg światła w wodzie. Zakwity wody powodowane przez
fitoplankton powodują rozproszenie światła w wodzie i jego brak w strefie naddennej
litoralu nie zajętego przez roślinność wynurzoną. Warunkiem powrotu roślinności
zanurzonej jest więc poprawa przez
roczystości wody, przynajmniej przez kilka
miesięcy, umożliwiająca wyrośnięcie roślin na wysokość, do której dociera światło w
czasie zakwitu wody. Drugim ważnym czynnikiem uniemożliwiającym samorzutną
sukcesję roślinności podwodnej jest brak w powierzchniowych warstwach osadów
nasion, oospor, wegetatywnych organów rozmnażania, itp. W takich przypadkach
konieczne jest przeniesienie ich z innych akwenów, znajdujących się w pobliżu.
Można również przenosić osady denne z tych zbiorników, zawierające organy
przetrwalne roślin.
Bardzo ważnym czynnikiem utrudniającym kolonizację dna przez roślinność
podwodną jest jej niszczenie przez ryby bentosożerne. Spośród nich karp jest
szczególnie aktywnym gatunkiem, niszczącym w mechaniczny sposób młode
roślinny. Oprócz niszczenia roślin przez żerujące ryby bentosożerne, należy
wspomnieć o bezpośrednim wyjadaniu roślin. Największą presję pokarmową wywiera
amur, omówiony w oddzielnym akapicie, ale makrofitami odżywiają się częściowo
również rodzime gatunki ryb i innych zwierząt np. płoć, wzdręga, raki, ptaki wodne,
nutria  szczególnie chętnie zjadające pojawiające się, młode rośliny (Weisner,
Strand 2002, Korner, Dudale 2003).
Dla ochrony przed niszczącym oddziaływaniem ryb, innych zwierząt wodnych
oraz falowania, wykonuje się specjalne zagrody z siatki, skąd rośliny mogą
kolonizować najbliższe otoczenie (Lauridsen i in. 1994, Strand 1999, Weisner, Strand
2002).
68
PÅ‚ywajÄ…ce sztuczne wyspy
W latach 90-tych XX wieku bardzo popularnym działaniem, zaliczanym do
zabiegów ekotechnologicznych, było budowanie sztucznych wysp, unoszących się
na powierzchni wody, zakotwiczonych w zbiorniku wodnym. Najczęściej były one
budowane w sztucznych zbiornikach wodnych, nie posiadających przybrzeżnej
roślinności szuwarowej. Ich głównym celem była ochrona brzegów przed erozją,
zwiększenie bioróżnorodności w zbiorniku, stworzenie miejsc rozrodu dla ptactwa
wodnego.
Wielkość pływających wysp makrofitowych bywa różna. W przypadku jeziora
Paldang w Korei wielkość wyspy wynosiÅ‚a 64,8 m × 41,5m (Byeon 2002). Na jeziorze
Kasumiguara w Japonii utworzono pływającą wyspę wzdłuż brzegu, o długości 91,5
m, szerokości 9 m, składającą się z 40 segmentów (ryc.113). Segmenty te składały
się z ramy z polistyrenu, wypełnionej gąbką, w której sadzone były rośliny (sadzonki
trzciny) (Nakamura i in. 1999). Na zbiorniku An-Kang Farm w Chinach utworzono 32
pływające wyspy na bazie bambusa oraz 38 z polietylenu (Shih, Chang 2006). W
Lublinie na Zalewie Zemborzyckim zamontowano 120 pływających wysp
otaczających kąpielisko  Marina (Stani 2005). Wielkość i zamocowanie wysp a także
rodzaj lin i zakotwiczenie, muszą być dobrane do wielkości jeziora. Związane jest to
bowiem z siłami jakie działają na wyspę w wyniku oddziaływania wiatru, falowania i
przemieszczania się mas wodnych (Nakamura i in. 1999). Użycie lin z tworzywa
sztucznego do zakotwiczenia wysp na Zalewie Zemborzyckim przyczyni siÄ™ do
zerwania kilku z nich. Rozważa się więc wymianę lin na stalowe.
Ryc.113. Sztuczna wyspa na jeziorze Kasumiguara w trakcie jej montowania w 1993 r. oraz
po dalszych 7 latach
69
Roślinami sadzonymi na wyspach są gatunki szuwarowe, występujące w
danej strefie klimatycznej. Najczęściej jest to trzcina, ale wyspy na zbiorniku An-Kang
Farm w Chinach obsadzono aż 20 gatunkami roślin szuwarowych (Shih, Chang
2006).
Badania jakości wody oraz zmian w biocenozie w pobliżu takich wysp
wykazały wyraz
ny ich wpływ na wiele grup organizmów oraz badanych wskaz
ników
fizyczno-chemicznych. Korzenie roślin unoszące się w wodzie pod wyspą stanowią
refugium dla ryb i zooplanktonu. W przypadku jezior pozbawionych roślinności
podwodnej jest to sztuczny biotop, stwarzajÄ…cy korzystne warunki dla rozwoju
wybranych grup organizmów. Z biotopu tego chętnie korzysta szczupak, chowając
się przed innymi drapieżnikami. Pod wyspą stwierdzono też 25-krotnie większą
liczebność zooplanktonu i 3-8 razy wyższą liczebność bakterii heterotroficznych niż
poza wyspą. Jednocześnie stężenie chlorofilu było o połowę niższe w wodzie pod
wyspą w porównaniu do stanowiska kontrolnego (Byeon 2002). W izolowanych
warunkach (specjalne zagrody na jeziorze Kasumiguara w Japonii) liczebność
fitoplanktonu pod wyspą była nawet 10-krotnie niższa niż poza nią (Nakamura i in.
1999). Ze środowiska tego korzysta także makrozoobentos. Pod wyspą stwierdzono
różnorodność larw owadów zbliżoną do warunków panujących w naturalnym
ekosystemie podmokłym (Nakamura i in. 1999). Makrofity wydzielają do wody tlen
poprzez swe włośniki, wpływając pozytywnie na aktywność heterotroficznych bakterii,
rozkładających materię organiczną (Ahn, Kong 1998).
Pływające wyspy makrofitowe w dużych jeziorach, do jakich należy Jezioro
Sławskie, tylko lokalnie oddziałują na jakość wody. Różnice pomiędzy jakością wody
pod wyspą i poza nią są bardzo zmienne w czasie. Są one bardzo zależne od
czynników fizycznych, zwłaszcza mieszania wody przez wiatr. Jedynie dłuższe
okresy bezwietrznej pogody mogą spowodować istotne różnice w jakości wody pod
wyspą i poza nią. Park i in. (2001) ocenili, że poprawa jakości wody byłaby widoczna
w całym jeziorze wówczas, gdyby pływające wyspy pokryły przynajmniej 20%
powierzchni zbiornika.
70
Zastosowanie słomy jęczmiennej, jako naturalnego algistatyku.
Zastosowanie słomy jęczmiennej powoduje zahamowanie rozwoju komórek
sinicowych. Efekt zahamowania rozwoju komórek wywołany jest przez produkty
rozpadu, powstałe w wyniku tlenowej mineralizacji słomy.
Jest to metoda tania oraz bardzo skuteczna w zahamowaniu zakwitów sinicowych na
zamkniętych, bądz
ograniczonych powierzchniach. Metoda polega na stworzeniu
swoistej kotary ze słomy jęczmiennej. Zabieg ten można zastosować w okolicach
plaż, gdzie zakwity są szczególnie uciążliwe.
71
11.4. Wyznaczenie obszarów wymagających intensyfikacji działań
rekultywacyjnych na jeziorze
Przy analizie przestrzennej, majÄ…cej na celu wytypowanie stref strategicznych
dla działań rekultywacyjnych uwzględniono m.in. następujące czynniki:
warunki morfometryczne,
naturalny system krążenia wód w jeziorze,
warunki anemometryczne,
obszary okresowego występowania deficytów tlenowych (przyjęto minimalną
dopuszczalną zawartość tlenu  2 mg/dm3),
ładunki zanieczyszczeń wprowadzanych dopływami i ich koncentrację,
ograniczenie przezroczystości wody,
obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia transportowane i
dostarczane spływem powierzchniowym z terenów zabudowanych, w tym z
licznych ośrodków rekreacyjnych,
odczyn pH,
występowanie warunków redukcyjnych w przydennej warstwie wody (wyniki
pomiarów redox),
akumulację związków biogennych z szczególnym naciskiem na koncentrację
związków fosforu w osadach dennych i wodach interstycjalnych,
tempo uwalniania fosforu z osadów dennych,
zawartość metali ciężkich i siarczanów w wodach i osadach dennych 
niezwykle istotne przy wyborze i stosowaniu środków chemicznych, służących
do inaktywacji fosforu,
rozmieszczenie osadów dennych,
obszary o szczególnym natężeniu zakwitów sinicowych,
występujące we wcześniejszych latach śnięcia ryb,
rozmieszczenie naturalnych tarlisk ryb drapieżnych,
skład fitoplanktonu,
naturalne rozmieszczenie roślinności na jeziorze,
lokalizacja kÄ…pielisk,
możliwości kontroli i nadzoru nad prowadzonymi zabiegami rekultywacyjnymi,
72
 bezpieczeństwo użytkowników wody.
Ponadto przy wyborze stref koncentracji zabiegów rekultywacyjnych
uwzględniono informacje otrzymane od miejscowej społeczności i rybackiego
użytkownika jeziora.
73
74
Ryc.114 .Mapa koniecznej intensyfikacji działań rekultywacyjnych 
opracowana na podstawie przestrzennej analizy koncentracji
zanieczyszczeń w jeziorze
75
Ryc.115 . Kierunki przemieszczania i depozycji biogenów w jeziorze
11.5. Ocena możliwości zastosowania wybranych metod rekultywacji
Jezioro jest ekosystemem dynamicznym, wymagajÄ…cym kompleksowego
podejścia systemowego do zachodzących w nim procesów i zjawisk. Na trofię zbiornika
wpływa szereg czynników, które w zależności od nasilenia ich działania mogą
modyfikować jakość wód.
Dobór odpowiedniej metody rekultywacji jest trudny i uwarunkowany
odmiennością poszczególnych jezior. Przy wyborze metod rekultywacji należy
uwzględnić przyczynę degradacji, ilość i rodzaj zanieczyszczeń, a przede wszystkim
określić, po co chcemy rekultywować jeziora oraz jaki cel chcemy osiągnąć.
Z uwagi na dostępność licznych metod, przy wyborze należy również wziąć pod
uwagę zakres ingerencji w środowisko, czas do momentu osiągnięcia efektu oraz okres
trwania efektu.
PRIORYTETY UWZGL
DNIONE PRZY WYBORZE METOD REKULTYWACJI
P. 1. Przywrócenie i zachowanie bioróżnorodności ekosystemu jeziornego
Cel 1. Odbudowa strefy litoralnej  poprawa struktury makrofitów
Cel 2. Stworzenie niszy ekologicznej dla organizmów planktonowych
wypieranych obecnie przez gatunki z rodzaju Cyanoprokaryota
Cel 3. Poprawa warunków bytowania ichtiofauny
Cel 4. Stworzenie dogodnych warunków tarliskowych dla drapieżnych gatunków
ryb
Cel 5. Ograniczenia przypadków śnięcia ryb
P.2. Ograniczenie wpływu zdeponowanych w jeziorze ładunków biogenów na
jakość wód jeziornych
Cel 6. Inaktywacja fosforu w osadach dennych
76
 Cel 7. Przechwycenie i inaktywacja ładunków fosforu, niesionych dopływami do
jeziora
Cel 8. Poprawa warunków tlenowych i potencjału REDOX w wodach
interstycjalnych i naddennych
P.3. Poprawa atrakcyjności turystycznej jeziora i gminy
Cel 9. Poprawa przejrzystości wody
Cel 10. Eliminacja całorocznych zakwitów sinicowych
Cel 11. Wzrost atrakcyjności wędkarskiej i żeglarskiej
Cel 12. Dopuszczenie kąpielisk do całosezonowego użytku
Zarówno w opinii samorządów lokalnych, specjalistów z dziedziny ekologii jak i
użytkowników jeziora najodpowiedniejsze formy rekultywacji jezior związane są z
wykorzystaniem środków naturalnych. Zastosowanie szeregu metod biologicznych jest
konieczne w celu poprawy struktur biologicznych jeziora i odbudowy prawidłowej
piramidy pokarmowej, co w konsekwencji może doprowadzić do przywrócenia
równowagi w systemie obiegu materii w zbiornikach.
Wszystkie wymienione metody zostały ujęte w programie rekultywacji, jednakże
ich powodzenie uzależnione jest przede wszystkim od ograniczenia zakwitów
sinicowych, zwiększenia przezroczystości wody i ograniczenia zasilania wewnętrznego
jeziora fosforem. Efekt taki, w krótkim okresie czasu można osiągnąć jedynie poprzez
zwiÄ…zanie fosforu w osadach dennych jeziora. Istnieje wiele metod stosowanych na
jeziorach zasobnych w ten pierwiastek, niestety przy takiej zasobności w fosfor, jaką
prezentuje Jezioro Sławskie jedynie zastosowanie środków chemicznych (koagulantów)
może odnieść pożądany skutek. W początkowej fazie powstawania niniejszego
opracowania nie zakładano zastosowania metod chemicznych, jednakże oczekiwania
zamawiającego wobec terminu, w jakim należy spodziewać się pierwszych
pozytywnych wyników działań rekultywacyjnych, konieczność poprawy warunków
fotycznych, stabilizacji osadów dennych oraz ograniczenia zasilania wewnętrznego
jeziora w fosfor nie pozostawia innej możliwości. Podobne wnioski nasuwają się po
77
szczegółowej analizie wyników badań osadów dennych prowadzonych zarówno przez
IMGW, UAM jak i Prof. R. Wiśniewskiego z UMK w Toruniu. Wielokrotne przekroczenia
norm zawartości fosforu całkowitego obserwowane są w niemal wszystkich profilach
pomiarowych. Niekorzystne dla jeziora wyniki uzyskano też w prowadzonych w
laboratorium UAM badaniach nad tempem uwalniania fosforu z pobranych rdzeni
osadów dennych. Wszystkie dotychczasowe badania wskazują na wieloletnie
zaniedbania w gospodarce wodno-ściekowej, a w konsekwencji znaczące
nagromadzenie fosforu w osadach dennych i dominujący udział zasilania wewnętrznego
w postępującej eutrofizacji jeziora. Również R. Wiśniewski w opracowaniu  Analiza i
ocena obecnej sytuacji..... (2005) i Konopczyński W. (2005) wskazują na duży udział
zasilania wewnętrznego jeziora w biogeny.
Z uwagi na fakt, że wewnętrzne zasilanie zbiornika substancjami biogennymi
uwalnianymi z osadów może kilkukrotnie przewyższać ładunki zanieczyszczeń,
pochodzących z zewnątrz, należy opracować strategię opierającą się na zatrzymaniu
zasilania wewnętrznego, np. poprzez użycie koagulantów. Dopiero po umiejętnie
przeprowadzonej, wstępnej inaktywacji fosforu możliwe jest uruchomienie łańcucha
pozytywnych zmian i procesów takich, jak zahamowanie nadmiernego rozwoju
cyjanobakterii (sinic), wzrost przez
roczystości wody, stabilizacja osadów dennych, oraz
odbudowa zniszczonych struktur sieci troficznej. Zmiany te stwarzają także możliwość
odbudowy biocenozy makrofitowej w zbiorniku. Wykorzystanie metod chemicznych,
choć drastyczne staje się bezwzględną koniecznością.
Inaktywacja fosforu
Podczas dotychczasowych doświadczeń stwierdzono, że efektywność i trwałość
efektów aplikacji zależy w dużej mierze od chemicznych właściwości wybranego
koagulantu. Najczęściej występujące w przeżyz
nionych zbiornikach czynniki, które
niekorzystnie wpływają na wrażliwe związki, takie jak popularne FeCl3 i Al2(SO4)3, to:
niski potencjał redoks oraz wysokie pH (ponad 9). Od niedawna dostępny jest również
na rynku koagulant będący mieszaniną bentonitu sodowego i lantanu. Jego nazwa
handlowa to Phoslock. Dość wyczerpujący opis specyfiki działania tego koagulantu
78
podał R. Wiśniewski we wspomnianym wcześniej opracowaniu (2005). Poniżej
przytoczono obszerne fragmenty tego opracowania.
Produkcja koagulantu polega na mieszaniu w wodzie glinki bentonitowej z
lantanem (minerał ziem rzadkich). Lantan jest adsorbowany przez bentonit i staje się
aktywnym elementem, wiążącym fosfor. Glinka bentonitowa przez swoją wysoką
pojemność wymiany kationów umożliwia jonom lantanu pozostawanie w strukturze
bentonitu w zmiennych warunkach fizykochemicznych. Redukcja stężenia fosforanów
przez modyfikowaną glinkę zachodzi w skutek reakcji anionów fosforanowych z jonami
lantanu:
Bentonit La3+ + PO43- Bentonit + LaPO4
Uwodniony fosforan lantanu jest minerałem naturalnie występującym w przyrodzie
(rabdofan) i charakteryzuje się niewielką rozpuszczalnością, nawet przy niskim pH.
Rabdofan ma jeszcze jedną ważną cechę, która wpływa korzystnie na jego
wykorzystanie do strącania fosforanów, mianowicie może on powstać przy niskich
stężeniach La3+ i ortofosforanów oraz pozostać stabilnym w warunkach redukcyjnych.
Należy zwrócić uwagę na mechanizm wiązania jonów fosforanowych z lantanem.
Reakcja zachodzi w stosunku molowym 1:1 i prowadzi do powstania tylko jednego
zwiÄ…zku, jakim jest fosforan lantanu (rabdofan). Proces wiÄ…zania fosforu przez jony
glinu jest o wiele bardziej skomplikowany.
Po pierwsze, ustalono że stężenie dominującej formy glinu jest zależne od pH wody. W
skrócie mówiąc: przy odczynie pH=6 8 (stwierdzanym w większości jezior) stężenie
uwodnionego rozpuszczalnego jonu Al3+ jest małe, a dominującą formą glinu jest
wodorotlenek Al(OH)3, występujący w roztworze wodnym w formie kłaczków. Podczas
opadania na dno zbiornika zachodzi proces wiÄ…zania fosforu poprzez adsorpcjÄ™ na
powierzchni kłaczków, przez co dochodzi do powstania różnych złożonych form
fosforanowych. Większość badań wykazuje optymalne pH=6 8 przy wiązaniu fosforu
zarówno przez koagulant glinowy jak i lantanowy. W podanym zakresie pH
modyfikowana glinka bentonitowa usuwa ponad 99% fosforu, przy czym 80% zostaje
zwiÄ…zane w ciÄ…gu pierwszej godziny od aplikacji. Sytuacja zmienia siÄ™ jednak, gdy pH
wzrośnie do poziomu 9 (wysoki odczyn pH odnotowano niemal w całym zbiorniku).
Koagulant lantanowy usuwa w ciągu pierwszej doby około 60% fosforu, ale proces
79
wiązania jonów fosforanowych nie zostaje zatrzymany i w ciągu 3-4 dni od aplikacji
koagulant wiąże 99% obecnego fosforu. Spowolnienie kinetyki reakcji wynika z faktu
powstawania grup hydroksylowych jonu lantanu. Podczas aplikacji koagulantu
glinowego do zbiornika wodnego dochodzi do uwolnienia jonów wodoru. W jeziorach o
niskiej zasadowości dozowanie glinu może doprowadzić do gwałtownego spadku pH, a
co za tym idzie do powstania toksycznych jonów glinu Al(OH)2+ i Al3+. Fakt ten limituje
ilość dozowanego koagulantu glinowego. Jak już wspomniano wcześniej, optymalnym
pH do formowania kłaczków Al(OH)3 jest przedział 6 8. Z uwagi na fakt, że jeziora
różnią się od siebie zasadowością, każda aplikowana dawka koagulantu glinowego
będzie się różniła od siebie. Efektywność wiązania fosforu przez sole glinu przy
wysokim pH jest niska. Doświadczenia światowe pokazują, że wysoki odczyn pH oraz
intensywna resuspensja osadów dennych może prowadzić do uwolnienia związanego
fosforu. Mobilizacja usuniętych jonów fosforanowych przez kłaczki glinu może również
nastąpić po dłuższym okresie czasu, jeżeli wzrośnie odczyn pH. Mówi się tutaj o
zjawisku starzenia siÄ™ koagulantu, a najnowsze badania wskazujÄ… na 50% redukcjÄ™
efektywności wiązania PO43- po sześciu miesiącach. Dodatkowo nieobojętne dla
ekosystemów wodnych jest wprowadzanie dużej ilości jonów siarczanowych, które po
redukcji do H2S mogą trwale wiązać żelazo i w postaci siarczków odkładać się na dnie
zbiornika.
Dodatkowym atutem przemawiającym za metodą Phoslock jest fakt, że bentonit jest
doskonałym podłożem do rozwoju makrofitów, a zatem możliwa jest szybsza odbudowa
stref makrofitowych.
Innym koagulantem znajdujÄ…cym szerokie zastosowanie w inaktywacji fosforu
jest znacznie tańszy koagulant żelazowy. Siarczan żelazowy jest związkiem
występującym w naturze, w torfach.
Dozowanie preparatu PIX (siarczan żelazowy) w celu usunięcia fosforu w
postaci jonów ortofosforanowych P-PO4 w technologii symultanicznej powinno odbywać
się zgodnie z zasadą maksymalizacji korzyści technologicznych, to znaczy - dobrej
defosfatacji i koagulacji. W zakresie wyboru punktu i sposobu dawkowania preparatu
PIX istniejÄ… trzy zasady :
Punkt dozowania powinien zapewnić dobry kontakt PIX z wodą (w tym
80
przypadku z wodÄ… zanieczyszczonÄ… jonami P-PO4), tzn. w punkcie dozowania
przepływ powinien być burzliwy (zapewnia to charakterystyka aeratorów );
Dozowanie preparatu PIX powinno odbywać się bezpośrednio do strefy
naddennej;
Po dodaniu preparatu PIX powinno się raczej unikać dalszego burzliwego
mieszania (turbulencji), aby nie spowodować cofnięcia efektu koagulacji.
Trzeba stwierdzić, że przeprowadzenie procesu inaktywacji jest względnie
obojętne dla środowiska naturalnego, przy stosowaniu niewielkich, ściśle obliczonych
dawek koagulantów. Preparat PIX jako środek strącająco-koagulujący powoduje
bowiem łatwe do przewidzenia skutki. Reakcje strącania i hydrolizy będą bowiem
tworzyć mieszaninę różnych trudno rozpuszczalnych związków, a w tym: FePO4 ,
(FeOH)3(PO4)2, lub FeS i innych.
Związki te powstawać będą w zmiennych proporcjach, jednak zawsze ze zdecydowaną
przewagą fosforanu żelazowego. Wszystkie powyższe związki utworzą
mineralne osady podobne do występujących powszechnie w glebie i osadach
dennych. Nie są więc w żadnej mierze szkodliwe dla ekosystemu jeziora. Do oceny
ilości powstałego po zakończeniu procesów osadu mineralnego stosuje się
następujący wskaz
nik:
każdy 1 g PIX podany do 1 m3 wody powoduje powstanie 0,3 do 0,35 gramów
osadu mineralnego.
Przy założeniu zatem średniej jednorazowej, powierzchniowej dawki koagulantu
(PIX 113) na poziomie 10 kg/ha, na dnie jeziora osadzi się około 3,5 kg/ha
osadów. Nie wpłynie to w żaden mierzalny sposób na warunki życia biologicznego w
jeziorze. Dawkowanie preparatu PIX nie budzi także obaw i wątpliwości z powodu
obniżenia odczynu pH.
Sam preparat w normalnej handlowej (fabrycznej) postaci ma odczyn pH poniżej
1. W wodach jeziora występują jednak wystarczające ilości związków buforujących,
tak więc zakwaszający wpływ małych dawek wprowadzonego preparatu PIX jest
niewielki. Dawka PIX wielkości 5 gramów na m3 nie spowoduje bowiem zauważalnego
spadku odczynu pH wody jeziornej.
81
Dla pełnego obrazu wszystkich zagrożeń i skutków przeprowadzenia opisanego
procesu należy jeszcze wspomnieć o zanieczyszczeniach wprowadzanych wraz z
preparatem PIX. Surowcem do jego produkcji jest minerał zwany ilmenit, z którego
w wyniku wielu skomplikowanych procesów chemicznych uzyskuje się końcowy
produkt. Ilmenit, tak jak większość surowców naturalnych o znaczeniu
przemysłowym posiada zanieczyszczenia, które podczas procesów jego
oczyszczania są usuwane, lecz niewielka ich ilość pozostaje w koagulancie PIX.
Podsumowując, można powiedzieć, że stosuje się dwa podejścia do kontroli
fosforu w wodach eutroficznych polegajÄ…ce na wytrÄ…caniu fosforu z toni wodnej lub na
inaktywacji fosforu w osadach dennych. Pierwsze podejście jest typowym działaniem
zmniejszającym stężenie fosforu w wodzie. Inaktywacja fosforu w osadach dennych
skupia się na długoterminowej kontroli oraz zapobieganiu wtórnemu uwalnianiu się
fosforu z osadów dennych do toni wodnej. Z perspektywy ekonomicznej mogłoby się
wydawać, że stosowanie zaawansowanych preparatów takich, jak koagulant lantanowy
jest nieopłacalne w porównaniu do innych popularnie używanych. Jednak dobrze
opracowana koncepcja i projekt rekultywacji metodÄ… inaktywacji fosforu w osadach
dennych jest jedynym rozwiÄ…zaniem w zbiornikach z uporzÄ…dkowanÄ… gospodarkÄ…
wodno-ściekową w zlewni.
Tab.57. Porównanie skuteczności działania koagulantów PIX, PAX i Phoslock (Żródło:
Wiśniewski R. 2005)
ST
ŻENIE ST
ŻENIE
REDUKCJA
KOAGULANT POCZATKOWA KOC
COWE REDUKCJA %
PO4 mg/l
PO4 mg/l PO4 mg/l
STANOWISKO 1 Zatoka Miejska
Al2(SO4)3 1,380 7,193 83,9
FeCl3 8,573 0,573 8,000 93,3
Phoslock 3,081 5,493 64,1
STANOWISKO 2 Zatoka za LKÅ»
Al2(SO4)3 1,149 7,395 86,3
FeCl3 8,544 0,688 7,856 91,6
Phoslock 3,312 5,232 61,0
82
Analizując przeprowadzone badania odczynu pH, potencjału oksydo-
redukcyjnego REDOX oraz wyniki prób laboratoryjnych zastosowania poszczególnych
koagulantów prowadzone przez R. Wiśniewskiego (2005) na pobranych z Jeziora
Sławskiego osadach dennych wskazują na możliwość zastosowania w tym konkretnym
zbiorniku koagulantu lantanowego lub żelazawego. Wyniki strącania i związania fosforu
dla obu koagulantów są podobne (R. Wiśniewski, 2005). Ekonomicznie uzasadnione
jest, więc wykorzystanie tego drugiego.
Ograniczeniem stosowania koagulantów jest fakt ich działania tylko przy
dostatecznej ilości tlenu. Wybór którejkolwiek metody chemicznej wiąże się zatem z
koniecznością poprawy warunków tlenowych w przydennej strefie wody. Stąd też,
konieczne jest jednoczesne stosowanie aeracji zbiornika.
Ryc.116. Strefy występowania deficytów tlenowych  poniżej 6,5 m (średnio z roku
2005)
83
Aeracja pulweryzacyjna
Wybór stosowanych na jeziorach aeratorów jest dość ograniczony. Polskie
doświadczenia w tym zakresie zdecydowanie wskazują na wykorzystanie aeratorów
pulweryzacyjnych opartych na poziomo ustawionym rotorze. ZaletÄ… stosowania takich
aeratorów jest wykorzystanie do napędu alternatywnego z
ródła energii, jakim jest wiatr,
a także fakt dowiedzionej wysokiej skuteczności tego typu aeracji (Konieczny R.,
Pieczyński L. 2006, Grześkowiak A., Żak J. i inni, 2007). Aerację pulweryzacyjną jako
potencjalną metodę rekultywacji Jeziora Sławskiego wskazuje też Tonder w
opracowaniu pt.  Możliwości i kierunki rekultywacji jezior w woj. lubuskim
Jednocześnie z aeracją można przeprowadzać dodatkowe zabiegi mające na
celu inaktywację fosforu w osadach dennych za pomocą koagulantów. Stosunkowo
niskie zapotrzebowanie mocy aeratora, umożliwia zastosowanie do jego napędu silnika
wietrznego, rotorowego, tzw. turbiny Savoniusa. Silnik ten charakteryzuje się względną
prostotą konstrukcyjną i technologiczną oraz niewrażliwością na zmienność kierunku
wiatru. Powstawanie siły Coriolisa w czasie pracy wirnika wpływa przy tym korzystnie
na ogólną stateczność tratwy aeratora. Aerator pulweryzacyjny pracuje w dwóch
technologiach, jako aerator:
a) Stacjonarny
Technologia ta polega na wykorzystaniu energii wiatru do natleniania strefy
naddennej. Efektem pracy aeratora jest wytworzenie w warstwie naddennej
głęboczka kumulacyjnego gdzie gromadzone są biogeny, w której dochodzi do
intensywnego rozwoju fito i zooplanktonu i żerujących na nich ryb.
Systematyczny odłów szybko rosnących ryb pozwala na zmniejszanie trofii
jeziora i systematyczną poprawę jakości wody.
b) Mobilny
Technologia ta polega na natlenianiu całej powierzchni jeziora aeratorem
mobilnym, co pozwala na dotlenienie strefy przydennej na całej powierzchni
84
zbiornika. Takie rozwiązanie, połączone z precyzyjna aplikacją koagulantu
powinno zostać wykorzystane zwłaszcza latem podczas sezonu turystycznego.
W celu oszacowania najbardziej efektywnych metod rekultywacyjnych z pośród
wybranych do realizacji w ramach Programu Rekultywacji Jeziora SÅ‚awskiego
poszczególnym ocenom przyporządkowane zostały punkty. Metoda, która osiągnęła
największą ilość punktów okazuje się być najbardziej efektywna, przy możliwie
najniższych nakładach w stosunku do uzyskanego efektu.
Efekt krótkoterminowy
Efektywność ekonomiczna
5  bardzo dobry
4  dobry 5 - bardzo dobra
3- średni 4 - dobra
2- mały 3 - średnia
1  bardzo mały 2 - niska
1 - bardzo niska
Efekt długoterminowy
Możliwość wystąpienia efektu
negatywnego
5  bardzo dobry
4 - dobra 1 - bardzo wysoka
3- średni 2 - wysoka
2- mały 3 - średnia
1  bardzo mały 4- mała
5- bardzo mała
85
Tab.58. Przewidywane efekty działań rekultywacyjnych
Możliwość
Efekt Efekt Efektywność wystąpienia
Metoda
krótkoterminowy długoterminowy ekonomiczna efektu
negatywnego
Aeracja
pulweryzacyjna bardzo dobry dobry dobra mała
stacjonarna
Aeracja
pulweryzacyjna
mobilna z bardzo dobra bardzo dobra dobra średnia
inaktywacjÄ…
fosforu
Inaktywacja
fosforu w bardzo dobra dobra średnia średnia
strefach stałych
Odłowy ryb średni dobry dobra średnia
Zarybienia mały dobry dobra średnia
Budowa tarlisk mały dobry dobra mała
Nasadzenia
roślin średni dobry bardzo dobra mała
podwodnych
Fitobariery w
strefach
dobry dobry bardzo dobra mała
przyujściowych
cieków
Wyspy
dobry dobry bardzo dobra mała
makrofitowe
Bariery dla
zakwitów ze
bardzo dobra mały bardzo dobra mała
słomy
jęczmiennej
Jednocześnie można stwierdzić, iż są to zadania, których realizacja przyniesie
największe efekty pozytywne. Metody, które otrzymały w sumie poniżej 16 punktów, to
86
metody, których efekt długo, bądz
też krótkoterminowy nie jest pewny, bądz
sÄ… bardzo
kosztowne. Niemniej jednak są to metody, których zastosowanie ma na celu
doprowadzenie do jak najbardziej stabilnego ekosystemu, a zarazem stabilizacji
efektów pozostałych metod.
Tab.59. Przewidywane efekty działań rekultywacyjnych
Aeracja
pulweryzacyjna 5 4 4 4 17
stacjonarna
Aeracja
pulweryzacyjna
mobilna z 5 5 4 3 17
inaktywacja
fosforu
Inaktywacja
fosforu w 5 4 3 3 15
strefach stałych
Odłowy ryb 3 4 4 3 14
Zarybienia 2 4 4 3 13
Budowa tarlisk 2 4 4 4 14
Nasadzenia roślin
3 4 5 4 16
podwodnych
Fitobariery w
strefach
4 4 5 4 17
przyujściowych
cieków
Wyspy
4 4 5 4 17
makrofitowe
Bariery dla
zakwitów ze
5 2 5 4 16
słomy
jęczmiennej
87
wy
owy
Efekt
Efekt
Suma
efektu
Metoda
punktów
Możliwość
wystÄ…pienia
krótkotermin
Efektywność
ekonomiczna
długotermino
negatywnego
W dalszej ocenie na podstawie punktacji, uzyskanej przez daną metodę można
wyróżnić działania, które stanowią podstawę rekultywacji Jeziora Sławskiego.
Jednocześnie punktacja pozwoliła na ułożenie harmonogramu zadań rekultywacyjnych.
W przypadku metod, które otrzymały mniejszą ilość punktów, ich efekt długo bądz
też
krótkoterminowy ulegnie znacznemu podwyższeniu po zastosowaniu metod o wyższej
punktacji.
88
11.6. Program rekultywacji
Analiza stanu wód Jeziora Sławskiego, dokonana na podstawie zamieszczonych
w pierwszej części opracowania wyników badań, wskazuje na konieczność podjęcia
rekultywacji wielokierunkowej, zmierzającej zarówno do poprawienia natlenienia warstw
naddennych wody i inaktywacji fosforu, jak i do ogólnego zrównoważenia ekosystemu.
Proponuje się zastosowanie następujących metod:
napowietrzania hypolimnionu w wybranych głęboczkach kumulacyjnych,
wspomagane punktową, ciagłą inaktywacją fosforu wód naddennych aeratorów
pulweryzacyjnych z napędem wietrznym,
precyzyjnej powierzchniowej inaktywacji fosforu całej powierzchni jeziora 
trzykrotnego wykonania zabiegu tzw. mobilnej aeracji z precyzyjnÄ… inaktywacjÄ…
fosforu, zabieg inaktywacji jest niezbędny w celu stworzenia warunków do
prawidłowego przebiegu rekultywacji biologicznej,
założenie czterech stałych stref inaktywacji fosforu, mających ograniczać
dostawę fosforu z dopływów jeziora,
biologicznych, zmierzających do uporządkowania łańcuchów pokarmowych:
odłowy ryb,
zarybianie,
nasadzenia roślin podwodnych,
wykaszanie makrofitów,
wspomagających, tworzenie barier z naturalnych algistatyków, pływające wyspy
makrofitów, budowa sztucznych tarlisk,
89
METODA nr 1  Napowietrzanie wód hypolimnionu
Metoda aeracji pulweryzacyjnej polega na zasysaniu wody ze strefy przydennej,
nasyconej zwykle siarkowodorem, rozpylaniu (pulweryzacji) tej wody na powierzchni, co
umożliwia dyfuzję gazów, oraz odprowadzeniu nasyconej tlenem wody do strefy
pobrania (nad dno). Podczas pulweryzacji istnieje możliwość precyzyjnego dawkowania
koagulanta (siarczanu żelazowego), co w warunkach dobrego natlenienia znacznie
ułatwia mineralizację fosforu. Uważa się, iż optymalnym rozwiązaniem w przypadku
Jeziora Sławskiego, będzie usytuowanie w głęboczkach kumulacyjnych pięciu
aeratorów pulweryzacyjnych wyposażonych w systemy dozowania koagulantów. Warto
podkreślić, iż dawki koagulanta w tej technologii wynoszą około 20 kg miesięcznie na
aerator, co nie stanowi żadnego zagrożenia dla ekosystemu. Wspomniane aeratory
zapewnią istnienie pięciu, systematycznie rozszerzających się, stref wysokiego
natlenienia, tzw. stref życia. Strefy te zapewnią intensyfikację oddennych łańcuchów
pokarmowych majÄ…cych decydujÄ…ce znaczenie w procesie rekultywacji jeziora.
Zasada działania aeratora,
Opracowany w Akademii Rolniczej w Poznaniu aerator wykorzystuje energiÄ™
wiatru do zasysania wody ze strefy przydennej (hypolimnionu), pulweryzacji
umożliwiającej wydatną dyfuzję gazów i odprowadzania natlenionej wody do
strefy pobrania, ryc. 117.
90
Ryc. 117. Ogólna zasada działania aeratora z napędem rotorowym
Stosunkowo niskie zapotrzebowanie mocy opracowanego aeratora, umożliwia
zastosowanie do jego napędu silnika wietrznego, rotorowego, tzw. turbiny Savoniusa.
Silnik ten charakteryzuje się względną prostotą konstrukcyjną i technologiczną oraz
niewrażliwością na zmienność kierunku wiatru. Powstawanie siły Coriolisa w czasie
pracy wirnika wpływa przy tym korzystnie na ogólną stateczność tratwy aeratora.
Dane techniczne  projektowe aeratora
Opracowany w Akademii Rolniczej w Poznaniu aerator pulweryzacyjny z
napędem rotorowym (wietrznym) składa się z następujących zespołów i
systemów (ryc. 3):
- silnika rotorowego, czterosekcyjnego, z rozstawem sekcji co 900,
- zespołu napędowego ze sprzęgłem przeciążeniowym,
- zespołu pulweryzacji,
- tratwy nośnej z trzema pływakami,
- systemu obiegu wody dostosowanego do batymetrii strefy roboczej,
91
 - systemu uwięzi swobodnej, dostosowanego j.w.,
- systemu ochrony przed oblodzeniem.
Tab.60. Parametry aeratora
Wyszczególnienie
Jedn. miary Wartość Uwagi
Masa ogólna aeratora kg 4750
Wysokość m 7.8
Åšrednica tratwy m 12.8
200-600
A1
Wydajność przepływu m3/dobę w zal. od energii wiatru
300-800
A2
Przyrost nasycenia wody tlenem krotność 2-7
Promień działania (strefy) m 25
niezależnie od
Minimalna robocza prędkość wiatru m/s 2.3
kierunku
Maksymalna robocza prędkość
m/s 12.5 autoregulacja
wiatru
maks. okres
Trwałość techniczna rok 15
rekultywacji
92
Ryc.118 Schemat aeratora pulweryzacyjnego z napędem rotorowym: 1  pływaki nośne tratwy, 2  belki nośne tratwy, 3  zespół
pulweryzacyjny,
4  silnik rotorowy.
93
 Eksploatacja stacjonarnego aeratora pulweryzacyjnego z napędem
wietrznym
Aerator jest urządzeniem w pełni autonomicznym, nie wymagającym
zewnętrznego zasilania energetycznego, pracującym w określonym sektorze jeziora
(najczęściej nad tzw. głęboczkiem kumulującym). Aerator wymaga jedynie
okresowych przeglądów technicznych, części nawodnej i podwodnej. Z doświadczeń
wynika, iż przeglądy winny być wykonywane dwukrotnie w ciągu roku  wczesną
wiosnÄ… tzw. przeglÄ…d pozimowy i na poczÄ…tku sierpnia tzw. przeglÄ…d regulacyjny.
Średni koszt rocznego serwisu aeratora szacuje się na 5% wartości jego zakupu. W
pierwszym roku użytkowania przeglądy wykonywane są w ramach gwarancji.
Przeprowadzone badania pozwoliły ponadto na określenie ustawienia
roboczego aeratora dla różnych warunków ekspozycji wietrznej. Zmienność energii
wiatru wynika zwłaszcza, jak wiadomo, z cykliczności warunków meteorologicznych,
zależy jednak także od usytuowania punktu kotwiczenia.
Uwaga: aerator musi być oznaczony zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i
żeglugi śródlądowej.
Ryc.119. Proponowane rozmieszczenie aeratorów
94
Ryc.120. Proponowane rozmieszczenie aeratorów stacjonarnych w przekroju podłużnym jeziora
95
METODA nr 2  Precyzyjna inaktywacja fosforu
JednÄ… z skuteczniejszych metod inaktywacji fosforu w wodach jeziornych jest
metoda chemiczna, polegająca na stymulacji przejścia ortofosforanów w
nierozpuszczalne w wodzie związki żelaza lub magnezu, rzadziej glinu czy wapnia.
Szczególnie preferowane są tutaj koagulanty żelazowe, z których siarczan żelazowy
jest związkiem występującym w naturze  w torfach.
Dozowanie preparatu PIX (siarczan żelazowy) w celu usunięcia fosforu w
postaci jonów ortofosforanowych P-PO4 w technologii symultanicznej powinno
odbywać się zgodnie z zasadą maksymalizacji korzyści technologicznych, to znaczy
- dobrej defosfatacji i koagulacji. W zakresie wyboru punktu i sposobu dawkowania
preparatu PIX istniejÄ… trzy zasady :
Punkt dozowania powinien zapewnić dobry kontakt PIX z wodą (w tym
przypadku z wodÄ… zanieczyszczonÄ… jonami P-PO4), tzn. w punkcie dozowania
przepływ powinien być burzliwy (zapewnia to charakterystyka aeratorów );
Dozowanie preparatu PIX powinno być bezpośrednio do strefy naddennej;
Po dodaniu preparatu PIX powinno się raczej unikać dalszego burzliwego
mieszania (turbulencji), aby nie spowodować cofnięcia efektu koagulacji.
Trzeba stwierdzić, że przeprowadzenie procesu inaktywacji jest
względnie obojętne dla środowiska naturalnego, przy stosowaniu niewielkich, ścisle
obliczonych dawek koagulantów. Preparat PIX jako środek strącająco-
koagulujÄ…cy powoduje bowiem Å‚atwe do przewidzenia skutki. Reakcje strÄ…cania i
hydrolizy będą bowiem tworzyć mieszaninę różnych trudno rozpuszczalnych
związków, a w tym:
FePO4 , (FeOH)3(PO4)2, lub FeS i innych.
Związki te powstawać będą w zmiennych proporcjach, jednak zawsze ze
zdecydowaną przewagą fosforanu żelazowego. Wszystkie powyższe związki
utworzą mineralne osady podobne do występujących powszechnie w glebie i
osadach dennych. Nie są więc w żadnej mierze szkodliwe dla ekosystemu jeziora.
96
Do oceny ilości powstałego po zakończeniu procesów osadu mineralnego stosuje
się następujący wskaz
nik:
każdy 1 g PIX podany do 1 m3 wody powoduje powstanie 0,3 do 0,35
gramów osadu mineralnego.
Przy założeniu zatem średniej jednorazowej, powierzchniowej dawki
koagulantu (PIX 113) na poziomie 10 kg/ha, na dnie jeziora osadzi się około
3,5 kg/ha osadów. Nie wpłynie to w żaden mierzalny sposób na warunki życia
biologicznego w jeziorze. Dawkowanie preparatu PIX nie budzi także obaw i
wątpliwości z powodu obniżenia odczynu pH.
Sam preparat w normalnej handlowej (fabrycznej) postaci ma odczyn pH
poniżej 1. W wodach jeziora występują jednak wystarczające ilości związków
buforujących, tak więc zakwaszający wpływ małych dawek wprowadzonego
preparatu PIX jest niewielki. Dawka PIX wielkości 5 gramów na m3 nie spowoduje
bowiem zauważalnego spadku odczynu pH wody jeziornej.
Dla pełnego obrazu wszystkich zagrożeń i skutków przeprowadzenia opisanego
procesu należy jeszcze wspomnieć o zanieczyszczeniach wprowadzanych wraz z
preparatem PIX. Surowcem do jego produkcji jest minerał zwany ilmenit, z
którego w wyniku wielu skomplikowanych procesów chemicznych uzyskuje się
końcowy produkt. Ilmenit, tak jak większość surowców naturalnych o znaczeniu
przemysłowym posiada zanieczyszczenia, które podczas procesów jego
oczyszczania są usuwane, lecz niewielka ich ilość pozostaje w koagulacie PIX.
Posiadany przez KEMIPOL Sp. z o.o. Certyfikat Jakości ISO 9002 wymaga, aby
produkt finalny był systematycznie badany przez niezależne laboratorium, między
innymi na zawartość metali ciężkich.
Proponowanym rozwiÄ…zaniem jest przeprowadzanie tzw. mobilnej aeracji
pulweryzacyjnej połączonej z dezaktywacją fosforu. Podczas takiego zabiegu
zachodzi mineralizacja fosforu z jednoczesnym napowietrzaniem strefy naddennej.
Pozwala to na stosowanie minimalnych dawek koagulantu, całkowicie obojętnych dla
ekosystemu jeziora. Za przyjęciem tej koncepcji przemawia zróżnicowanie stanu
wody Jeziora Sławskiego, wynikające z istnienia różnych punktów dostawy
biogenów. Zabiegi te winny być wykonywane czterokrotnie. Wczesną wiosną (połowa
marca) winien być wykonany pierwszy zabieg, którego rola będzie polegała na
97
ograniczeniu zakwitu okrzemków, stanowiących tzw. produkcję pierwotną tego
okresu. Drugi zabieg winien być wykonany w połowie kwietnia, trzeci na przełomie
maja i czerwca i wreszcie czwarty  w połowie lipca. Przewiduje się jednak
konieczność ciągłego wykonywania pomiarów chemizmu wody podczas
wykonywania zabiegu (tzw. zabieg precyzyjny), wynikajÄ…cÄ… z wspomnianego
zróżnicowania warunków.
Jak już wspomniano, pierwszy zabieg mobilnej aeracji winien być wykonany w
połowie marca, w okresie silnych wiatrów i silnego mieszania wody jeziornej. Nie
dopuści on do wiosennego uwalniania się znacznych ilości fosforu z osadów
dennych i wczesnowiosennych zakwitów wody. Drugi taki zabieg winien być
wykonany miesiąc póz
niej. Trzeci z kolei należy wykonać tuż przed sezonem letnim,
w okresie postępującego nagrzewania się osadów dennych i intensywnego wzrostu
ich aktywności chemicznej. Czwarty zabieg winien być wykonany w połowie lipca.
Pozwoli on na utrzymanie niskiego poziomu fosforu a wysokiego tlenu w warstwie
przydennej, co będzie miało bardzo duże znaczenie dla utrzymania i rozwoju życia w
tym trudnym dla jeziora okresie. W miarÄ™ systematycznej poprawy stanu wody
jeziora, wynikającej z podjętych działań rekultywacyjnych oraz odcinania dostawy
biogenów, można będzie zredukować ilość zabiegów mobilnej aeracji do trzech w
następnych latach.
Technologia mobilnej aeracji wykorzystuje proces aeracji pulweryzacyjnej,
chroniony Patentem nr 182023 RP udzielonym Akademii Rolniczej w Poznaniu 4
kwietnia 2001 roku, natomiast firma AERATOR posiada licencję wyłączną na jego
wykorzystywanie. Istotą tej technologii jest natlenienie, połączone z mineralizacją
fosforu, naddennej warstwy wody całego jeziora, wymagające  uprawienia całej jego
powierzchni.
Przewiduje się przy tym ciągły monitoring stanu wody i dostosowywanie parametrów
pracy aeratora do warunków w każdej ze stref jeziora (tzw. rekultywacja precyzyjna,
z wykorzystaniem GPS i echosondy).
Mobilny aerator pulweryzacyjny można, zatem traktować również jako pływające
laboratorium chemizmu wody. Chodzi bowiem o minimalizacjÄ™ dawek koagulantu i
wprowadzanie go do komór aeratora w taki sposób, by do strefy naddennej docierał
już dobrze wymieszany z natlenioną wodą i w niskich stężeniach, obojętnych już dla
ekosystemu jeziornego.
98
Mobilny aerator z napędem mechanicznym
Zasada działania aeratora,
Opracowany w Akademii Rolniczej w Poznaniu aerator wykorzystuje energiÄ™
mechaniczną do pulweryzacji wody, umożliwiającej wydatną dyfuzję gazów i
odprowadzania natlenionej wody z rozpuszczonym w niej koagulantem do
strefy nasennej.
Mieszanie koagulanta z natlenioną wodą następuje już w komorze
pulweryzacji, dzięki czemu do strefy naddennej trafia on w minimalnych stężeniach,
ściśle dostosowanych do określonej w danej strefie zawartości fosforu. Zakłada się
stosowanie jednorazowych dawek w zakresie od 0,5 do 1,0 g/m3 wody strefy
naddennej, co odpowiada jednorazowemu podaniu około 7 kg koagulantu (siarczanu
żelazowego) na każdy hektar powierzchni jeziora.
Budowa aeratora mobilnego
Opracowany w Akademii Rolniczej w Poznaniu mobilny aerator
pulweryzacyjny z napędem mechanicznym składa się z następujących zespołów i
systemów:
z
ródła energii  wielofunkcyjnego mikrociągnika firmy Stihl ,
zespołu napędowego,
zespołu pulweryzacji wody,
systemu aplikacji koagulanta,
tratwy nośnej z dwoma pływakami i układem sterowania,
systemu obiegu wody dostosowanego do batymetrii strefy roboczej,
systemu kontroli głębokości pracy i pozycji (echosonda WIDE i GPS).
Eksploatacja mobilnego aeratora pulweryzacyjnego
Aerator ten jest urządzeniem pracującym w okresach wzmożonej emisji
osadów dennych wywołującej deficyt tlenowy wód jeziora, co pozwala na uniknięcie
tzw. zakwitów wody i zjawiska śnięcia ryb. Mobilny aerator pracuje na powierzchni
całego jeziora mając średnią wydajność 0,3 ha/godzinę. Dzięki systemowi kontroli i
regulacji głębokości pracy aerator może efektywnie pracować zarówno w strefie
99
przybrzeżnej (litoralu) jak i w toni jeziora. Aerator posiada ponadto możliwość
względnie łatwej translokacji z jednego jeziora na inne.
METODA nr 3  ciągła inaktywacja fosforu
Metoda ciągłej inaktywacji fosforu opracowana została również w Akademii
Rolniczej w Poznaniu. Pozwala ona na wydatne ograniczenie dostawy fosforu z
funkcjonujących dopływów jeziora, umożliwiając podjęcie procesu rekultywacji jeziora
mimo niezakończonego procesu eliminacji dopływu biogenów ze zlewni. Metoda ta
polega na założeniu przy wnoszących dopływach tak zwanych stałych stref
inaktywacji fosforu. Strefy te tworzone są dzięki umieszczeniu na dnie jeziora
pojemników zawierających koagulant i mających zdolność powolnego, ciągłego jego
uwalniania do wody naddennej. Wyniki prowadzonych badań wskazują na wysoką
skuteczność takich stref. Wydajność uwalniania koagulantu w strefie musi być jednak
skorelowana z intensywnością dopływu fosforu, co pozwala z jednej strony na
minimalizację zużycia środka, z drugiej zaś, na ochronę ekosystemu jeziornego.
Metoda ta ponadto nie wymaga znacznych kosztów obsługi.
100
Ryc.121. Schemat uwalniania koagulaty PIX w stały strefach inaktywacji fosforu.
101
Ryc.122. Mapa rozmieszczenia aeratorów i stref stałej inaktywacji fosforu
102
METODA nr 4  biomanipulacja  rekultywacja biologiczna
Pierwszym elementem biomanipulacji, koniecznym do zastosowania w Jeziorze
Sławskim, jest odłowienie nadmiaru ryb karpiowatych w nim żyjących. Szczególnie
niepożądanymi gatunkami są obce dla naszej fauny: amur, tołpyga biała i pstra oraz
karp. Ponieważ jezioro było w przeszłości zarybiane tymi gatunkami, konieczne jest
ich wyeliminowanie. Musi również obowiązywać bezwzględny zakaz dalszego
zarybiania jeziora tymi gatunkami. Drugim niezbędnym elementem rekultywacji jest
zarybienie jeziora narybkiem gatunków drapieżnych (szczupak, sandacz, sum).
Ponieważ radykalne zmniejszenie pogłowia ryb karpiowatych będzie skutkowało
zwiększeniem ich płodności, konieczne jest pełne zarybienie jeziora narybkiem ryb
drapieżnych już pierwszego roku (zarybianie to musi być ponawiane w kolejnych
latach). Celem tego zarybienia jest usunięcie nadmiaru tegorocznego narybku ryb
karpiowatych, pojawiającego się w jeziorze, który jest niezmiernie aktywny w
wyjadaniu zooplanktonu. Dopiero wówczas będzie możliwe wyraz
ne zmniejszenie
presji pokarmowej tych ryb na zooplankton, co pozwoli na samorzutne zwiększenie
się jego liczebności, w tym dużych wioślarek z rodzaju Daphnia. Odfiltrowywanie
przez ten zooplankton fitoplanktonu rozwijajÄ…cego siÄ™ w zbiorniku poprawi
przezroczystości wody, stwarzając warunki do rozwoju roślinności podwodnej.
Początkowo poprawa przezroczystości wody może być krótkotrwała (dwa tygodnie
do miesiąca). Aby mogła utrzymać się dłużej, konieczne będzie zastosowanie metod
wspomagajÄ…cych, ograniczajÄ…cych pojawianie siÄ™ sinic w jeziorze (zmniejszenie
zawartości azotu amonowego, zwiększenie stężeń azotanów, zwłaszcza w wodzie
naddennej głęboczków, zmniejszenie wydzielania fosforu z osadów dennych przez
dawkowanie do wody naddennej preparatów zwiększających kompleks sorpcyjny i
podwyższających potencjał redox) oraz stymulujących rozwój roślinności zanurzonej.
Aby uzyskać widoczne zmniejszenie presji ryb karpiowatych na zooplankton
skorupiakowy, zgodnie z danymi literaturowymi konieczne jest odłowienie 75% masy
ryb obecnych w jeziorze. Przyjmując przeciętną biomasę ryb w jeziorze eutroficznym
za równą 400 kg/ha, otrzymujemy dla całego Jeziora Sławskiego ok. 330 ton. Należy
więc odłowić ok. 250 ton ryb planktono- i bentosożernych obecnych w jeziorze.
Powinny one zostać odłowione w nie dłuższym czasie niż 2 lata, ponieważ tylko
szybkie i radykalne zmniejszenie ich pogłowia może być skuteczne. W przeciwnym
103
przypadku odłowione ryby zastępowane są młodymi rocznikami, wywierającymi
jeszcze większą presję na zooplankton.
Rocznie należy zbiornik zarybić przynajmniej 1000 szt. narybku gatunków
drapieżnych (szczupak, 25% sandacza i ok. 5-10% suma) na 1 ha, czyli 828 000
szt./jezioro. Wskazane są większe zarybienia, jeżeli finanse na to pozwolą, jednak
nie mogą one być mniejsze. Zbyt mała ilość wpuszczonych ryb pierwszego roku
powoduje przeżycie zbyt dużej ilości narybku płoci i innych ryb planktonożernych.
Narybek ten będzie wykazywał bardzo duże przyrosty roczne (obfity pokarm w
postaci dużego zooplanktonu) i już po dwu latach może wejść w okres reprodukcji,
zupełnie niwecząc dotychczasowe zabiegi związane z odłowami i zarybieniem
(Gołdyn, Mastyński 1998).
odłowy ryb  należy odłowić około 75 % masy ryb obecnych w jeziorze, z
czego, jak wynika z odłowów rybackich zaledwie około 7 procent stanowią
ryby drapieżne przedstawiające wartość handlową,
- odłowy przeprowadzane powinny być przez rybackiego użytkownika wód,
zarybienia  równocześnie z odłowami interwencyjnymi należy jezioro
zarybiać gatunkami drapieżnymi w ilości nie mniejszej niż 1000 szt. narybku
na 1 ha powierzchni, co przy wielkości 830 ha daje około 830.000 sztuk
narybku,
- zaleca się następujące proporcje gatunkowe narybku: 65% - Szczupak (Esox
Lucius), 25% Sandacz (Sander lucioperca), 10% Sum (Silurus glanis),
- przyjęte proporcje gatunkowe odpowiadają przeżywalności narybku i
zasadzie zachowania bioróżnorodności i konieczności ograniczenia
kanibalizmu wśród młodych osobników,
- zarybienia powinny być prowadzone regularnie przez pełne 3 lata
realizowania programu i w miarę możliwości kontynuować przez 2 następne,
- wprowadzanie narybku do jeziora powinno się odbywać pod kontrolą i
według wskazań użytkownika rybackiego wody,
sadzenie roślin podwodnych w strefie litoralu  nasadzenia powinny
obejmować gatunki szczególnie cenne, występujące obecnie lub w przeszłości
w Jeziorze Sławskim lub jeziorach pozostałej części Pojezierza Sławskiego,
104
- wybór roślin przeznaczonych do rozsady i same nasadzenia należy
wykonywać jednocześnie na całym akwenie pod ścisłym nadzorem
specjalistów w tej dziedzinie,
- nasadzenia należy zabezpieczyć przed roślinożernymi gatunkami zwierząt
do czasu odbudowy kolonii,
wykaszanie makrofitów  należy przeprowadzić koszenie trzciny zimą, z
lodu, każdego roku na odcinkach odpowiadających w przybliżeniu 1,3 długości
linii brzegowych, szczegółowy plan zasięgu prac należy uzgodnić z
Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody,
- wykoszoną trzcinę należy bezwzględnie usunąć z jeziora, w celu
minimalizacji kosztów. Godna rozpatrzenia jest opcja brykietowania ściętej
trzciny,
- w latach póz
niejszych tj. po około 5 latach od przeprowadzonych nasadzeń,
należy przewidzieć zabiegi koszenia roślinności podwodnej oraz wywożenia
otrzymanej martwej tkanki roślinnej poza obszar jeziora.
Uwaga: Koszenie makrofitów dopuszczalne jest jedynie poza okresem
lęgowym ptaków tj. od póz
nej jesieni do końca lutego.
105
NIEINWAZYJNE METODY WSPOMAGAJ
CE
poprawa warunków rozrodu ryb drapieżnych  budowa sztucznych
tarlisk/krześlisk  tarliska takie należy tworzyć w miejscach naturalnego
przebywania ryb drapieżnych,
- przy tworzeniu tarlisk należy liczyć się z koniecznością pozostawienia
sztucznych konstrukcji w jeziorze, co warunkuje wykorzystanie tworzyw
naturalnych, proponowane poniżej rozwiązanie bazuje na surowcach
ekologicznych (drewno),
- tarliska należy zlokalizować na terenach oddalonych od głównych szlaków
żeglarskich,
- kontrole prowadzone przez Społeczną i Państwową Straż Rybacką powinny
obejmować również obszary sztucznych tarlisk,
- proponowana lokalizacja tarlisk została skonsultowana z użytkownikiem
rybackim jeziora,
- należy również przewidzieć założenie tarlisk specjalnych w bezpośrednim
sąsiedztwie Gospodarstwa Rybackiego (rybakówki), co pozwoliłoby na
kontrolowany odchów i zwiększenie przeżywalności narybku,
- koszt zakupu narybku i pracy związanej z zarybianiem włączono do
kosztorysu realizacji Programu Rekultywacji Jeziora SÅ‚awskiego,
- podział kosztów budowy specjalnych, ogrodzonych krześlisk z uwagi na
potencjalne korzyści odnoszone przez Gospodarstwo Rybackie, należy
uzgodnić indywidualnie z użytkownikiem rybackim,
pływające wyspy makrofitowe lub fitobariery  konstrukcje oparte na
zawieszonej w wolnej wodzie roślinności, kontrolowane na wszystkich etapach
rozwoju, winny być rozmieszczone w okolicach wszystkich dużych dopływów
do jeziora, oraz w sąsiedztwie głównego kąpieliska,
- wykonawca pływających wysp przy sporządzaniu szczegółowego planu ich
rozmieszczenia, musi wziąć pod uwagę bezpieczeństwo poruszania się
jednostek pływających,
106
 zastosowanie bariery ze słomy jęczmiennej  przewiduje się przygotowanie
dwóch barier o przybliżonej długości łącznej około 1000 mb,
- bariery należy umiejscowić na zewnątrz kąpieliska miejskiego, w sposób
umożliwiający poruszanie się jednostek pływających,
- barierę należy oznakować w sposób określony w przepisach dotyczących
żeglugi śródlądowej.
107
Ryc.123. Makrofity I
108
109
Ryc.124. Makrofity II
Ryc.125. Makrofity III
110
Ryc.126. Strefy tarliskowe
111
PODSUMOWANIE
Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika, iż proces rekultywacji silnie
zanieczyszczonych jezior jest tym dłuższy, im więcej występuje tam związków
złożonych, zalegających w osadach dennych i wymagających dostępu tlenu. W
przypadku jezior głębokich pierwszym sygnałem konieczności rekultywacji jest
zanikanie ryb szlachetnych, głębokowodnych, w tym zwłaszcza sieji i sielawy.
Widoczne jest również pogorszenie się czystości wód. Proces ten zachodzi jednak w
czasie i zauważany jest najczęściej jedynie przez bezpośrednich użytkowników
akwenu i to często dopiero w wyniku przeprowadzonych badań. Na jeziorach płytkich
natomiast konieczność rekultywacji jest najczęściej bardziej widoczna, często
dramatyczna. Jeziora te pełniły, bowiem również rolę naturalnych oczyszczalni
ścieków, dysponując przy tym znacznie mniejszą objętością wód niz
li jeziora
głębokie. W okresach letnich upałów i braku wiatru dochodzi często na tych jeziorach
do tzw. katastrof ekologicznych, wyrażających się zanikiem życia i uwidaczniających
się masowym śnięciem ryb. Pełna odbudowa naturalnych łańcuchów pokarmowych
bywa w tej sytuacji najczęściej trudna a niekiedy i niemożliwa. Tym bardziej, iż do
katastrof takich dochodzi także i zimą, na skutek zaniku w tych jeziorach roślinności
stref litoralu i sublitoralu, będącej istotnym z
ródłem tlenu w warunkach bezwietrznych
czy zamarznięcia jeziora.
Z badań tych wynika ponadto, iż dzięki działaniu aeratora pulweryzacyjnego,
stosunkowo szybko powstaje w najgłębszym miejscu jeziora strefa dobrego
natlenienia, dająca nie tylko możliwość bezpośredniego utleniania tam związków
złożonych, ale również dająca możliwość uruchomienia oddennych łańcuchów
pokarmowych, wydatnie wspomagających proces rekultywacji. Strefa ta już w
początkach procesu rekultywacji stanowi również jakby strefę bezpieczeństwa dla
zooplanktonu i ryb, dając im szansę przetrwania najtrudniejszych okresów.
Dzięki natomiast systematycznej inaktywacji fosforu (w strefach stałych i mobilnej, na
całej powierzchni jeziora) poprawia się wyraz
nie przezroczystość wody, skutkująca
nie tylko szybkim podniesieniem walorów turystycznych jeziora, lecz także
umożliwieniem ekspansji makrofitów, postrzeganych jako główny czynnik procesu
samorekultywacji ekosystemów jeziornych.
112
11.7. Harmonogram działań rekultywacyjnych
Harmonogram działań rekultywacyjnych przewidzianych
w  Programie Rekultywacji Jeziora SÅ‚awskiego obejmuje zastosowanie
wskazanych we wcześniejszych rozdziałach metod rekultywacji oraz
nieinwazyjnych metod wspomagajÄ…cych.
Objaśnienia do tabel 61,62:
I termin  wczesna wiosna
II termin  wiosna
III termin  lato
IV termin  wczesna jesień
V termin  jesień
VI termin  zima
Cyfra rzymska po ukośniku odpowiada kolejnym latom hydrologicznym, w którym
rozpoczęte zostanie stosowanie danej metody
Tab.61 Wyznaczenie terminów dla poszczególnych zabiegów rekultywacyjnych
Termin Termin
Obszar rekultywacji* Metoda/rozwiÄ…zanie techniczne
rozpoczęcia zakończenia
Aeracja pulweryzacyjna stacjonarna
Stanowisko 1 Aerator stacjonarny - typ A1 I termin IV termin/III
Stanowisko 2 Aerator stacjonarny - typ A2 I termin /I IV termin/III
Stanowisko 3 Aerator stacjonarny - typ A1 I termin /I IV termin/III
Stanowisko 4 Aerator stacjonarny - typ A1 I termin /I IV termin/III
Stanowisko 5 Aerator stacjonarny - typ A1 I termin /I IV termin/III
Aeracja pulweryzacyjna mobilna z precyzyjnÄ… inaktywacjÄ… fosforu
Cała powierzchnia jeziora Aerator mobilny II termin /I III termin /I
Cała powierzchnia jeziora Aerator mobilny II termin /II III termin /II
Cała powierzchnia jeziora Aerator mobilny II termin /III III termin /III
Cała powierzchnia jeziora Aerator mobilny II termin /IV III termin /IV
113
Inaktywacja ciągła fosforu w wybranych strefach
Pojemniki zawierajÄ…ce koagulant
Strefa Czernicy/Zatoka Miejska I termin/I V termin/II
umieszczone na dnie
Pojemniki zawierajÄ…ce koagulant
Strefa Dębogóry I termin/I V termin/II
umieszczone na dnie
Pojemniki zawierajÄ…ce koagulant
Strefa Cienicy I termin/I V termin/II
umieszczone na dnie
Strefa Jeziornej i Pojemniki zawierajÄ…ce koagulant
I termin/I V termin/II
Myszkowskiego Rowu umieszczone na dnie
Biomanipulacja
Cała powierzchnia jeziora Odłowy ryb planktonożernych III termin/I V termin/I
Cała powierzchnia jeziora Odłowy ryb planktonożernych III termin/II V termin/II
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi II termin/I II termin/I
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi IV termin/I IV termin/I
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi II termin/II II termin/II
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi IV termin/II IV termin/II
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi II termin/III II termin/III
Cała powierzchnia jeziora Zarybienia rybami drapieżnymi IV termin/III IV termin/III
W wybranych punktach jeziora Budowa tarlisk dla ryb drapieżnych V termin/I II termin/III
W wybranych punktach jeziora Nasadzenia roślin podwodnych I termin/I II termin/I
Strefy przyujściowe cieków Instalacja fitobarier w strefach
I termin/I I termin/I
Okolice plaży miejskiej przyujściowych cieków
Instalacja sztucznych wysp
W wybranych punktach jeziora I termin/I I termin/I
makrofitowych
Ochrona przed zakwitami sinicowymi,
Plaża miejska II/III termin/I V termin/I
bariery ze słomy jęczmiennej
Ochrona przed zakwitami sinicowymi,
Plaża miejska II/III termin/II V termin/II
bariery ze słomy jęczmiennej
Ochrona przed zakwitami sinicowymi,
Plaża miejska II/III termin/III V termin/III
bariery ze słomy jęczmiennej
W wybranych punktach jeziora Wykaszanie makrofitów VI termin/I VI termin/I
W wybranych punktach jeziora Wykaszanie makrofitów VI termin/II VI termin/II
W wybranych punktach jeziora Wykaszanie makrofitów VI termin/III VI termin/III
*) rozmieszczenie punktów i obszarów stosowania poszczególnych metod rekultywacji przedstawiono na
załączonych mapach
114
Tab.62 Skrócony harmonogram rekultywacji jeziora
I/I II/I III/I IV/I V/I VI/I I/II II/II III/II IV/II V/II VI/II I/III II/III III/III IV/III V/III VI/III
METODA REKULTYWACYJNA
Aeracja pulweryzacyjna stacjonarna
Aeracja pulweryzacyjna mobilna z precyzyjnÄ…
inaktywacjÄ… fosforu
Inaktywacja ciągła fosforu w wybranych
strefach
Odłowy rybackie
Zarybienia rybami drapieżnymi
Budowa tarlisk dla ryb drapieżnych
Nasadzenia roślin podwodnych
Instalacja sztucznych wysp makrofitowych
Ochrona przed zakwitami sinicowymi,
Wykaszanie makrofitów
115
Tab. 63. Szczegółowy harmonogram działań rekultywacyjnych z podziałem na poszczególne etapy realizacji Programu
Rekultywacji Jeziora SÅ‚awskiego
Termin Termin
L.p. Metoda Zadania rozpoczęcia zakończenia
zadania zadania
ETAP I
- wybór wykonawcy zadania,
1. Aeracja pulweryzacyjna marzec 2008 jesień 20101)
- zakup aeratorów,
stacjonarna
- montaż aeratorów stacjonarnych na
wytypowanych stanowiskach,
- uruchomienie aeratorów,
- eksploatacja aeratorów,
- wybór wykonawcy zadania,
2. Sztuczne wyspy wiosna 2008 wiosna 2008
- montaż paneli/rozet na wytypowanych
makrofitowe
stanowiskach,
- pozyskanie roślin do nasadzeń,
- nasadzenia,
- odłowy przeprowadzone przez
3. Odłowy ryb sierpień 2008 listopad 2008
użytkownika rybackiego jezior,
planktonożernych
- zbyt lub utylizacja odłowionych ryb, sierpień 2009 listopad 2009
116
ETAP II
- wybór wykonawcy zadania,
4. Aeracja pulweryzacyjna
- zakup aeratorów, - 4 krotnie w ciągu każdego roku realizacji programu,
mobilna z precyzyjnÄ…
- montaż aeratorów stacjonarnych na
w zależności od występowania i natężenia zakwitów
inaktywacjÄ… fosforu
wytypowanych stanowiskach,
sinicowych
- uruchomienie aeratorów,
- eksploatacja aeratorów,
- wybór wykonawcy zadania,
5. Inaktywacja ciągła fosforu
- zakup zbiorników na koagulant,
w wybranych strefach
kwiecień 2008 jesień 2010
- zakup koagulantu,
- montaż,
ETAP III
- wybór wykonawcy,
6. Budowa tarlisk dla ryb
- budowa krześlisk,
drapieżnych
listopad 2008 grudzień 2008
- montaż krześlisk na wybranych
stanowiskach,
- wybór wykonawcy,
7. Ochrona przed zakwitami
maj 2008 paz
dziernik 2008
- pozyskanie materiałów,
sinicowymi,
- montaż bariery wokół kapieliska,
maj 2009 paz
dziernik 2009
maj 2010 paz
dziernik 2010
117
ETAP IV
- pozyskanie narybku,
8. Zarybienia rybami
wiosna 2008 wiosna 2008
- zarybienia,
drapieżnymi
jesień 2008 jesień 2008
wiosna 2009 wiosna 2009
jesień 2009 jesień 2009
wiosna 2010 wiosna 2010
jesień 2010 jesień 2010
*) aeratory zamonotowane na jeziorze powinny funkcjonować również po zakończeniu realizacji Programu Rekultywacji
118
Tab. 64. Roczne etapy realizacji Programu Rekultywacji Jeziora SÅ‚awskiego
Etap - 1
Termin
Termin zakończenia
L.p. Działanie Zadania rozpoczęcia
zadania
zadania
ETAP I  Pierwszy rok realizacji programu rekultywacji
- wykonanie badań zgodnie z
Badania
1.
zakresem określonym w marzec  rok 1 marzec  rok 1
premonitoringowe
programie monitoringu,
- pozyskanie i montaż
aeratorów pulweryzacyjnych marzec  rok 1 lipiec  rok 1
Aeracja pulweryzacyjna
stacjonarnych,
2.
stacjonarna
- od daty oddania do
- eksploatacja aeratorów, - do końca roku
użytku
- I zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu kwiecień  1 rok kwiecień  1 rok
na całym jeziorze,
Aeracja pulweryzacyjna - II zabieg pulweryzacyjny,
3.
mobilna z precyzyjną połączony z inaktywacją fosforu maj 1 rok maj  1 rok
inaktywacją fosforu na całym jeziorze,
- III zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu czerwiec  1 rok czerwiec  1 rok
na całym jeziorze,
119
- IV zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu lipiec  1 rok lipiec  1 rok
na całym jeziorze,
- pozyskanie i montaż urządzeń
kwiecień - rok 1 kwiecień - rok 1
Inaktywacja ciągła
do inaktywacji stacjonarnej,
4.
fosforu w wybranych
- od daty oddania do
strefach
- eksploatacja, - do końca roku
użytku
wczesna
- pozyskanie cennych wczesna
wiosna/wiosna  rok
osobników, wiosna/wiosna  rok 1
1
Nasadzenia roślin
5.
podwodnych
- nasadzenia pozyskanych wczesna
wczesna
roślin na wybranych wiosna/wiosna  rok
wiosna/wiosna  rok 1
stanowiskach, 1
wczesna
- zakup/montaż segmentów wczesna
wiosna/wiosna  rok
wysp, wiosna/wiosna  rok 1
1
wczesna
Instalacja sztucznych wczesna
6.
- pozyskanie roślin, wiosna/wiosna  rok
wysp makrofitowych wiosna/wiosna  rok 1
1
wczesna
wczesna
- nasadzenia roślin, wiosna/wiosna  rok
wiosna/wiosna  rok 1
1
- pierwsza seria odłowów, lato  1 rok lato  1 rok
- zbyt/utylizacja pozyskanych
7.
Odłowy rybackie lato  1 rok lato  1 rok
ryb,
- druga seria odłowów, jesień  1 rok jesień  1 rok
120
- zbyt/utylizacja pozyskanych
jesień  1 rok jesień  1 rok
ryb,
- zakup narybku wiosna  1 rok wiosna  1 rok
- zarybienia wiosenne wiosna  1 rok wiosna  1 rok
Zarybienia
8.
drapieżnikami
- zakup narybku jesień  1 rok jesień  1 rok
- zarybienia wiosenne jesień  1 rok jesień  1 rok
- zakup materiałów i montaż
maj  1 rok maj  1 rok
Ochrona kÄ…pieliska
barier ze słomy jęczmiennej
9.
przed zakwitami
wrzesień/paz
dziernik wrzesień/paz
dziernik
sinicowymi
- demontaż barier,
 1 rok  1 rok
- pozyskanie materiału, jesień  1 rok jesień  1 rok
Budowa sztucznych
10.
tarlisk
- montaż i zatopienie krześlisk, jesień  1 rok jesień  1 rok
121
Etap - 2
Termin
Termin zakończenia
L.p. Działanie Zadania rozpoczęcia
zadania
zadania
ETAP II  Drugi rok realizacji programu rekultywacji
Aeracja pulweryzacyjna
1.
- eksploatacja aeratorów, cały rok
stacjonarna
- I zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu kwiecień  2 rok kwiecień  2 rok
na całym jeziorze,
- II zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu maj 2 rok maj 2 rok
Aeracja pulweryzacyjna na całym jeziorze,
2.
mobilna z precyzyjnÄ…
- III zabieg pulweryzacyjny,
inaktywacjÄ… fosforu
połączony z inaktywacją fosforu czerwiec  2 rok czerwiec  2 rok
na całym jeziorze,
- IV zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu lipiec  2 rok lipiec  2 rok
na całym jeziorze,
122
Inaktywacja ciągła
3.
fosforu w wybranych - eksploatacja, cały rok
strefach
- pierwsza seria odłowów, lato  2 rok lato  2 rok
- zbyt/utylizacja pozyskanych
lato  2 rok lato  2 rok
ryb,
4.
Odłowy rybackie
- druga seria odłowów, jesień  2 rok jesień  2 rok
- zbyt/utylizacja pozyskanych
jesień  2 rok jesień  2 rok
ryb,
- zakup narybku wiosna  2 rok wiosna  2 rok
- zarybienia wiosenne wiosna  2 rok wiosna  2 rok
Zarybienia
5.
drapieżnikami
- zakup narybku jesień  2 rok jesień  2 rok
- zarybienia wiosenne jesień  2 rok jesień  2 rok
- zakup materiałów i montaż
maj  2 rok maj  2 rok
Ochrona kÄ…pieliska
barier ze słomy jęczmiennej
6.
przed zakwitami
wrzesień/paz
dziernik wrzesień/paz
dziernik
sinicowymi
- demontaż barier,
 2 rok  2 rok
123
Etap - 3
Termin
Termin zakończenia
L.p. Działanie Zadania rozpoczęcia
zadania
zadania
ETAP III  Trzeci rok realizacji programu rekultywacji
Aeracja pulweryzacyjna
1.
- eksploatacja aeratorów, cały rok
stacjonarna
- I zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu kwiecień  3 rok kwiecień  3 rok
na całym jeziorze,
- II zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu maj 3 rok maj 3 rok
Aeracja pulweryzacyjna na całym jeziorze,
2.
mobilna z precyzyjnÄ…
- III zabieg pulweryzacyjny,
inaktywacjÄ… fosforu
połączony z inaktywacją fosforu czerwiec  3 rok czerwiec  3 rok
na całym jeziorze,
- IV zabieg pulweryzacyjny,
połączony z inaktywacją fosforu lipiec  3 rok lipiec  3 rok
na całym jeziorze,
124
Inaktywacja ciągła
3.
fosforu w wybranych - eksploatacja, cały rok
strefach
- zakup narybku wiosna  3 rok wiosna  3 rok
- zarybienia wiosenne wiosna  3 rok wiosna  3 rok
Zarybienia
4.
drapieżnikami
- zakup narybku jesień  3 rok jesień  3 rok
- zarybienia wiosenne jesień  2 rok jesień  3 rok
- zakup materiałów i montaż
maj  3 rok maj  3 rok
Ochrona kÄ…pieliska
barier ze słomy jęczmiennej
5.
przed zakwitami
wrzesień/paz
dziernik wrzesień/paz
dziernik
sinicowymi
- demontaż barier,
 3 rok  3 rok
Z uwagi na fakt, że zabieg aeracji mobilnej z inaktywacja fosforu ma na celu trwałe obniżenie produkcji pierwotnej  trzeci i czwarty zabieg inaktywacji
fosforu połączony z zabiegiem aeracji mobilnej (każdego roku) przeprowadzony zostanie jedynie po analizie wyników wcześniejszej inaktywacji.
125
11.8. Oczekiwane efekty działań rekultywacyjnych
Rekultywacja jeziora Sławskiego to przedsięwzięcie mające na celu poprawę
jakości jego wód. Kompleksowo przeprowadzone działania ochronne i rekultywacyjne
wywołają szereg pozytywnych efektów środowiskowych oraz społecznych. Efekt
przeprowadzonych prac należy rozpatrywać całościowo oraz w odniesieniu do
zastosowanych metod.
Głównym problemem występującym na jeziorze Sławskim są częste i
intensywne zakwity sinicowe oraz śnięcia ryb.
Podstawowym efektem przeprowadzenia prac rekultywacyjnych polegajÄ…cych
na napowietrzaniu wód jeziora Sławskiego będzie likwidacja stref beztlenowych w
głęboczkach, poprawa współczynnika REDOX osadów dennych sprzyjającego
mineralizacji osadów. Współczynnik redox jest również czynnikiem niezbędnym dla
prawidłowego przebiegu procesów inaktywacji fosforu. Dodatkowo podczas aeracji
utworzone zostaną strefy silnego napowietrzenia mogące stanowić swoistą ostoję dla
ichtiofauny w okresach przyduchy w zbiorniku wodnym. Podwyższenie zawartości
tlenu w wodzie spowodowuje jednocześnie eliminację śnięć ryb spowodowanych
brakiem tlenu w zbiorniku.
Jednocześnie z aeracją przeprowadzona zostanie inaktywacja fosforu w
wodzie i osadach dennych. Pozwoli to na redukcje stężenia tego pierwiastka w
postaci fosforanów poniżej 0,15 mg/dm3 w warstwie powierzchniowej (pomiar
dokonywany na 1m głębokości). Zastosowanie inaktywacji fosforu w osadach
dennych znacznie ograniczy zasilanie wewnętrzne jeziora w ten pierwiastek. Przy
równolegle prowadzonych innych działaniach rekultywacyjnych takich jak instalacja
sztucznych wysp makrofitowych, biomanipulacja, stosowanie słomy jęczmiennej w
rejonie plaży, zmniejszeniu ulegnie produkcja pierwotna fitoplanktonu. Zmniejszenie
stężenia fosforu pozwoli na eliminacje tak uciążliwych, z punktu widzenia
gospodarczego i turystycznego, zakwitów sinicowych. Stężenie fosforu, które
zostanie osiągnięte podczas inaktywacji tego pierwiastka, będzie stanowić czynnik
limitujÄ…cy dla rozwoju cyjanobakterii.
Znacznie zwiększy się przezroczystość wody w okresie wegetacyjnym, od ok. 70 cm
obecnie do ok. 2m po okresie rekultywacji.
Dzięki redukcji produkcji pierwotnej, eliminacji zakwitów sinicowych możliwy będzie
wzrost bioróżnorodności, poprzez zajmowanie nisz ekologicznych przez organizmy
126
sprzyjające dalszemu oczyszczaniu wody. Wzrost przezroczystości wody spowoduje
poprawę warunków świetlnych w strefie litoralu, który w krótkim czasie zasiedlony
zostanie przez roślinność podwodną. W trakcie trwania rekultywacji proces ten
będzie dodatkowo wspomagany przez nasadzenia roślin podwodnych koszach
uniemożliwiających ich wyjadanie przez fauną jeziorną. Wprowadzenie stałych stref
inaktywacji fosforu w rejonach przyujściowych największych dopływów pozwoli na
stworzenie  pułapki dla fosforu niesionego tymi ciekami, co zapobiegnie
przedostawaniu się go do toni wodnej. Działanie to pozwoli na eliminacje jednego ze
znaczÄ…cych z
ródeł fosforu ze zlewni. Dla zapewnienia skuteczności w tych samych
strefach zostaną zainstalowane wyspy makrofitowe, które będą barierą dla
pozostałych związków niesionych wodami dopływów.
Biomanipulacja w postaci odłowów ryb planktonożernych oraz intensywnego
zarybiania rybami drapieżnymi spowoduje intensywny rozwój dużych form
zooplanktonu skorupiakowego. Ten z kolei doprowadzi do drastycznego
ograniczenia liczebności fitoplanktonu. W jeziorach, w których w wyniku
zastosowania biomanipulacji dochodziło do wieloletniej (obserwowanej przez
minimum 5 lat) poprawy jakości wody, stwierdzono istnienie dodatkowych
mechanizmów uruchamianych przez biomaniopulację, lecz nie związanych
bezpośrednio z troficznym oddziaływaniem wewnątrz łańcucha pokarmowego.
Mechanizmy te, jeśli stworzone zostaną sprzyjające warunki, umożliwiają przejście
ekosystemu ze stanu mętnowodnego (zdominowanego przez fitoplankton, tworzący
zakwit wody) w stan czystowodny (pozbawiony zakwitów).
Wszystkie zabiegi spowodują tak istotne efekty gospodarcze i społeczne jak:
dopuszczenie kąpielisk do użytku publicznego, poprawa walorów rekreacyjnych
jeziora, wzrost opłacalności gospodarki rybackiej itp.
Należy jednocześnie zaznaczyć, że jakikolwiek, nawet jednorazowy,
niekontrolowany dopływ zanieczyszczeń do jeziora może całkowicie zniweczyć
wszystkie wysiłki podjęte w celu rekultywacji zbiornika.
127
12. Program monitoringu skuteczności działań rekultywacyjnych
Każdy złożony, wielokierunkowy proces rekultywacji zbiorników wodnych
wymaga regularnych badań kontrolnych. Badania monitorujące muszą być
prowadzone w sposób umożliwiający: bieżącą korektę stosowanych metod, korektę
częstotliwości i zasięgu przestrzennego prowadzonych zabiegów, identyfikację i
lokalizację zjawisk wpływających niekorzystnie lub uniemożliwiających uzyskanie
pożądanych efektów. Ponadto obejmują ocenę wpływu zabiegów rekultywacyjnych
na funkcjonowanie ekosystemu wodnego.
Główne założenia programu monitoringu skuteczności działań
rekultywacyjnych:
wykonanie badań premonitoringowych w celu określenia wyjściowego stanu
ekosystemu wodnego,
zakres badań premonitoringowych musi odpowiadać zakresowi badań
kontrolnych prowadzonych w trakcie rekultywacji,
prowadzenie regularnych badań kontrolnych w trakcie rekultywacji z
częstotliwością uzależnioną od harmonogramu działań rekultywacyjnych,
badania kontrolne muszą swoim zakresem obejmować:
żð badania wskaz
ników fizyczno-chemicznych: temperatura, tlen,
przewodność, przezroczystość, odczyn pH, potencjał
oksydoredukcyjny REDOX,
żð badania wskaz
ników chemicznych: związki azotu, fosforu,
siarczanów, żelaza,
żð badania bilogiczne: fitoplankton, zooplankton, seston, chlorofil  a ,
żð wszelkie badania i analizy należy wykonywać zgodnie z
obowiÄ…zujÄ…cymi w Polsce normami,
regularne badania jakości wód zasilających jezioro w następującym zakresie:
odczyn pH, przewodność, zawartość tlenu rozpuszczonego, zawartość
siarczanów, żelaza, związków azotu i fosforu,
128
 pomiary zawartości tlenu oraz temperatury należy wykonywać co 1 m
głębokości, w całym profilu pomiarowym z uwzględnieniem powierzchniowej i
naddennej warstwy wody,
pomiar potencjału oksydoredukcyjnego, odczynu pH, przewodności oraz pobór
prób wody do analiz chemicznych należy wykonać na głębokości 1 m oraz dla
wody interstycjalnej,
badania zawartości związków fosforu w wodzie powierzchniowej i naddennej
każdorazowo, przed i po zabiegu inaktywacji,
równocześnie z badaniami wód należy prowadzić obserwację rozwoju
makrofitów i na podstawie odłowów rybackich  strukturę ichtiofauny,
w sytuacjach awaryjnych należy natychmiast powiadomić władze samorządowe,
podmiot sprawujący prawa właścicielskie w imieniu Skarbu Państwa,
użytkownika rybackiego jeziora oraz Inspekcję Sanitarną i Ochrony
Åšrodowiska,
zestawienie wyników rocznych z opisem i interpretacją należy przekazać w
formie raportu do 31 stycznia roku następnego, władzom gminy i Inspekcji
Ochrony Åšrodowiska.
129
Rozmieszczenie profili pomiarowych na Jeziorze SÅ‚awskim
130
Tab. 65 Szczegółowy program monitoringu kontrolnego Jeziora Sławskiego
L. Zabiegi Obiekt Wskaz
niki Wskaz
niki
Rok Termin Typ badań UWAGI
p. rekultywacyjne badań WODA OSADY
temp., O2,
Określenie stanu przezroczystość,
jeziora przewodność, pH, minimum 10 profili
zawartość N, SO4,
1 I bezpośrednio przed marzec jezioro REDOX, zawartość pomiarowych dla
Fe, pH, frakcje P
podjęciem działań N, P, SO4, Fe, wody i dla osadów
rekultywacyjnych wskaz
niki
biologiczne,
6 profili
Określenie stanu
pomiar przepływu, pomiarowych w
jeziora
zawartość N, P, odległości minimum
2 I bezpośrednio przed marzec dopływy _
SO4, Fe, O2, pH, 25 metrów w górę
podjęciem działań
przewodność cieku licząc od
rekultywacyjnych
ujścia do jeziora
temp., O2, Min.25 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
Pierwsza (tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
3 I jezioro _
inaktywacja fosforu inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
fosforu) P, procesu inaktywacji
fosforu
131
badania
badania
premonitoringowe,
premonitoringowe,
Badania dodatkowe
temp., O2, Min.25 profili
Pierwsza
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
4 I  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, - minimum 10 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
5 I monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
6 I fosforu w kwiecień jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
7 I roślinności kwiecień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
132
Badania dodatkowe
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
Badania
dodatkowe
Analiza
kontrolna
wzrostu roślin
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
8 I równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
9 I równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
10 I równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
133
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
11 I równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, - minimum 10 profili
czerwiec przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
12 I monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
13 I  równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
134
Badania dodatkowe
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
procesu
Badania
monitoringowe
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
14 I  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
15 I fosforu w lipiec jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
16 I roślinności lipiec jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, - minimum 10 profili
przezroczystość, pomiarowych dla
Badania przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
17 I monitoringowe sierpień REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne N, P, SO4, Fe pomiarowych na
wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
135
procesu
Badania
monitoringowe
Badania
dodatkowe
Analiza
kontrolna
kontrolne
procesu rekultywacji
wzrostu roślin
podstawowebadania
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
18 I roślinności wrzesień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
19 I fosforu w paz
dziernik jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
temp., O2, Min.25 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
Pierwsza (tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
20 II jezioro _
inaktywacja fosforu inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
fosforu) P, procesu inaktywacji
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Pierwsza
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
21 II  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
136
Analiza
kontrolna
wzrostu roślin
Badania
dodatkowe
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
temp., O2, - minimum 10 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
22 II monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
23 II fosforu w kwiecień jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
24 II roślinności kwiecień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
25 II równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
137
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
Badania
dodatkowe
Analiza
wzrostu roślin
Badania dodatkowe
kontrolna
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
26 II równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
27 II równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
28 II równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
138
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
temp., O2, - minimum 10 profili
czerwiec przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
29 II monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
30 II  równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
31 II  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
139
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
procesu
Badania
monitoringowe
procesu
Badania
monitoringowe
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
32 II fosforu w lipiec jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
33 II roślinności lipiec jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, - minimum 10 profili
przezroczystość, pomiarowych dla
Badania przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
34 II monitoringowe sierpień REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne N, P, SO4, Fe pomiarowych na
wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
35 II roślinności wrzesień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
140
Badania
dodatkowe
Analiza
kontrolna
kontrolne
podstawowebadania
Analiza
kontrolna
wzrostu roślin
procesu rekultywacji
wzrostu roślin
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
36 II fosforu w paz
dziernik jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
temp., O2, Min.25 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
Pierwsza (tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
37 III jezioro _
inaktywacja fosforu inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
fosforu) P, procesu inaktywacji
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Pierwsza
kwiecień przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
38 III  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
141
Badania
dodatkowe
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
temp., O2, - minimum 10 profili
kwiecień przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
39 I monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
40 III fosforu w kwiecień jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
41 III roślinności kwiecień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
42 III równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
142
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
Badania
dodatkowe
Analiza
wzrostu roślin
Badania dodatkowe
kontrolna
temp., O2, Min.25 profili
Druga inaktywacja
maj przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
43 III równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
44 III równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Trzecia inaktywacja
czerwiec przezroczystość, pomiarowych.
fosforu 
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
45 III równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
143
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
Badania dodatkowe
temp., O2, - minimum 10 profili
czerwiec przezroczystość, pomiarowych dla
Badania około ok.10- przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
46 III monitoringowe 14 dni po REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne zabiegu N, P, SO4, Fe pomiarowych na
inaktywacji wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż przed przewodność, pH, Badania mające na
47 III  równolegle z jezioro _
inaktywacją REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
temp., O2, Min.25 profili
Czwarta
lipiec przezroczystość, pomiarowych.
inaktywacja fosforu
(tuż po przewodność, pH, Badania mające na
48 III  równolegle z jezioro _
inaktywacji REDOX, zawartość celu kontrolę
zabiegiem aeracji
fosforu) P, procesu inaktywacji
mobilnej
fosforu
144
kontrolne
procesu rekultywacji
podstawowebadania
procesu
Badania
monitoringowe
procesu
Badania
monitoringowe
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
49 III fosforu w lipiec jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
50 III roślinności lipiec jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
temp., O2, - minimum 10 profili
przezroczystość, pomiarowych dla
Badania przewodność, pH, wody i dla osadów
jezioro/ zawartość N, P,
51 III monitoringowe sierpień REDOX, zawartość - 6 profili
dopływy SO4, Fe, pH
ogólne N, P, SO4, Fe pomiarowych na
wskaz
niki dopływach łącznie z
biologiczne, pomiarem Q)
Określenie stopnia
Nasadzenia pokrycia Analizie winny być
52 III roślinności wrzesień jezioro roślinnością - poddane wszystkie
podwodnej Określenie kondycji strefy nasadzeń
roślinności
145
Badania
dodatkowe
Analiza
kontrolna
kontrolne
podstawowebadania
Analiza
kontrolna
wzrostu roślin
procesu rekultywacji
wzrostu roślin
temp., O2, 4- profile pomiarowe
Inaktywacja ciągła przezroczystość, (1 profil pomiarowy
53 III fosforu w paz
dziernik jezioro przewodność, pH, Zawartość P, frakcje w każdej strefie
wybranych strefach REDOX, zawartość ciągłej inaktywacji
P, N fosforu)
Oszacowanie udziału
poszczególnych
Każdorazo
gatunków ryb
wo przy jezioro
drapieżnych w ogólnej
54 I-III Odłów rejestr odłowu -
liczbie ryb
okazji
Raz na kwartał
odłowów
szczegółowy raport z
odłowu
Z uwagi na fakt, że zabieg aeracji mobilnej z inaktywacja fosforu ma na celu trwałe obniżenie produkcji pierwotnej  trzeci i czwarty zabieg inaktywacji
fosforu połączony z zabiegiem aeracji mobilnej (każdego roku) przeprowadzony zostanie jedynie po analizie wyników wcześniejszej inaktywacji.
146
Badania
dodatkowe
odłowu
Analiza kontrolna
13. Założenia wieloletniego planu ochrony jeziora
Sam zabieg rekultywacyjny jeziora niewiele zmieni w jego funkcjonowaniu,
jeżeli równocześnie nie zostaną podjęte żadne działania ochronne w zlewni
bezpośredniej i zlewniach cząstkowych jego dopływów. System jeziorny jest
organizmem żywym, którego funkcjonowanie uzależnione jest znacznej liczby
czynników zewnętrznych. Poprawienie stanu ekologicznego tego systemu wymaga
szeregu daleko idących inwestycji i przedsięwzięć. Nawet najlepiej dobrane metody
rekultywacyjne i pozytywne skutki ich zastosowania, nie pozwalają na osiągnięcie
pełnej równowagi ekosystemu. Duże nakłady finansowe, czasowe oraz wieloletnie
wysiłki związane z każdym procesem renowacji zbiornika wodnego, mogą zostać
zmarnowane przez niedpowiedzialnÄ… i niezaplanowanÄ… gospodarkÄ™ wodnÄ… w zlewni.
Poniżej przedstawiono działania ochronne niezbędne do podjęcia w czasie i
po rekultywacji, stanowiące podstawę do myślenia o długofalowym efekcie
rekultywacji.
Program Ochrony Jeziora SÅ‚awskiego
Priorytet I  Ograniczenie dopływu ładunków zanieczyszczeń z obszaru zlewni
Jeziora SÅ‚awskiego
Zadania:
1. Inwentaryzacja stanu kanalizacji sanitarnej w zlewni Jeziora SÅ‚awskiego.
2. Inwentaryzacja stanu kanalizacji deszczowej na terenach zurbanizowanych w
zlewni.
3. Inwentaryzacja i ocena stanu urządzeń podczyszczających, odprowadzane do
jeziora i urządzeń melioracji wodnych szczegółowych i podstawowych, wody
opadowe z dróg.
4. Rozbudowa oraz konserwacja i unowocześnienie istniejącej sieci kanalizacji
sanitarnej (realizacja przyjętego w gminie programu rozbudowy sieci
kanalizacyjnej).
147
5. Tworzenie instrumentów wsparcia finansowego budowy przydomowych
oczyszczalni ścieków.
6. Wymiana istniejÄ…cych szamb na przydomowe lub zbiorcze oczyszczalnie
ścieków
7. Identyfikacja i likwidacja wszystkich nielegalnych zrzutów ścieków do jeziora i
dopływów.
8. Modernizacja i podnoszenie wydajności komunalnych oczyszczalni ścieków
(istotną rolę odegra tu uruchomienie wybudowanych przez gminę pól
infiltracyjnych przy oczyszczalni ścieków w Sławie.
9. Ograniczenie ładunku fosforu w zrzutach wód z istniejącej oczyszczalni w
SÅ‚awie.
10. Rozpatrzenie możliwych wariantów wydłużenia drogi spływu oczyszczonych
ścieków i przerzutu do Odry z pominięciem Jeziora Sławskiego.
11. Utworzenie barier roślinności (żywopłotów) ograniczających spływ
powierzchniowy z utwardzonych powierzchni zlewni bezpośredniej jeziora,
zwłaszcza na terenach ośrodków wypoczynkowych.
12. Ograniczenie spływu powierzchniowego poprzez poprawę ststeczności skarp
brzegowych i budowę murów zaporowych na stromych brzegach jeziora.
13. Likwidacja dzikich wysypisk śmieci.
Priorytet II  Ochrona ekosystemu wodnego Jeziora SÅ‚awskiego
Zadania:
1. Opracowanie w porozumieniu z sÄ…siednimi gminami kompleksowego
programu ochrony wód powierzchniowych w zlewni Jeziora Sławskiego.
2. Poprawa warunków retencji.
W procesie utrzymania zasobów wodnych na odpowiednim poziomie
ilościowym i jakościowym, bardzo ważną rolę odgrywa retencja. Jej
naturalny zakres, który wynika z bilansu hydrologicznego jest zmienny, ale
generalnie niekorzystny. Wysokie straty wody w procesie parowania nie sÄ…
148
rekompensowane odpowiednią ilością opadów, a wymiana pozioma
(dopływ-odpływ) jest niekorzystna. W takiej sytuacji, w latach suchych
występują deficyty napełnienia jeziora, co ma bardzo niekorzystny wpływ na
jakość jego wód. W okresach kiedy występują wysokie stany, nadmiar wody
(powyżej założonego poziomu piętrzenia) jest zrzucany. Ten pasywny
system piętrzenia pozwala tylko na okresowe retencjonowanie nadwyżek
odpływu z jeziora.
Realizacja programu ochrony i rekultywacji jeziora powinna się odbywać w
warunkach dynamicznego piętrzenia, którego celem powinno być
retencjonowanie jak największej ilości wody. Pełne piętrzenie jeziora
powinno polegać na utrzymywaniu poziomu wody między średnim
poziomem rocznym (SSW=57,14 m npm.), a rzędną 57,50 m npm.
Gospodarowanie zasobami wodnymi jeziora powinno umożliwić utrzymanie
wyższego poziomu wody, jaki występuje w miesiącach wiosennych i
opóz
nienie opadania zwierciadła wody w miesiącach letnich. Wydaje się
rzeczą niezbędną rozważenie możliwości podniesienia maksymalnej rzędnej
piętrzenia jeziora., która powinna być zbliżona do średniego rocznego
wysokiego poziomu wody w jeziorze.
3. Utworzenie stref ochronnych dla jeziora i dopływów.
Stworzenie stref ochronnych, w postaci chociażby zadrzewień wzdłuż
brzegów cieków i jezior, stanowi naturalną przeszkodę dla biogenów
transportowanych po powierzchni gleby. Przeszkoda taka powoduje
zarówno infiltracje spływających wód, a co za tym idzie transportowanych
biogenów, w głąb gleby jak i przechwytywanie ich przez wprowadzoną
roślinność. Najskuteczniejszą przeszkodą dla spłukiwanych wód jest
roślinność trawiasta wsparta dodatkowo roślinnością krzewiastą lub leśno-
krzewiastą. Nie wszędzie jest to oczywiście do wykonalne i nie wszędzie
jest to konieczne, jednak każdy m2 trawy znajdujący się powyżej załomu
zbocza koryta cieku lub brzegu jeziora będzie miał swoje znaczenie. Strefy
ochronne największą rolę odgrywają w okresie wiosennym, gdy brak jest
jeszcze roślinności hamującej proces spłukiwania, a jednocześnie jest to
okres największego nawożenia, często z pominięciem zasad sztuki
agrarnej. Najwłaściwsze byłoby ustanowienie stref ochronnych o szerokości
5-10 m wzdłuż cieków oraz 50-100 m wzdłuż niezalesionych brzegów jezior.
149
 Wprowadzenie stref ochronnych wymaga jednak szeregu zabiegów
administracyjnych, w tym zmian w planach zagospodarowania
przestrzennego, względnie studium uwarunkowań gmin i wiąże się ze
znacznym ograniczeniem użytkowania gruntów w strefie przybrzeżnej
cieków i jezior. Może to stwarzać konflikty z właścicielami gruntów objętych
strefÄ… jednak z przyrodniczego punktu widzenia wydaje siÄ™ wysoce
uzasadnione
4. Prowadzenie dalszej aeracji pulweryzacyjnej z wykorzystaniem
zamontowanych na potrzeby rekultywacji aeratorów stacjonarnych.
5. Monitoring prawidłowego rozwoju gatunków roślinności wodnej przywróconej
w ramach rekultywacji jeziora.
6. Stała kontrola populacji ryb drapieżnych i planktonożernych w jeziorze.
7. Wsparcie finansowe gospodarki rybackiej na jeziorze - regularne zarybienia
pożądanymi gatunkami ryb drapieżnych.
8. Dalsza rozbudowa i ochrona tarlisk.
9. Wprowadzenie i kontrola rejestracji połowów wędkarskich.
10. Wyznaczenie obszarów zimowania i tarła ryb drapieżnych oraz
wprowadzenie na nich zakazu połowów.
11. Wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu zanęt wędkarskich pochodzenia
roślinnego.
12. Odsunięcie zabudowy rekreacyjnej na minimum 100 metrów od linii
brzegowej jeziora.
13. Budowa w wyznaczonych miejscach pomostów wędkarskich w celu
ograniczenia samowolnego niszczenia roślinności wodnej.
14. Wyznaczenie ostoi dla szczególnie cennych gatunków roślinności wodnych.
15. Aktywizacja i wspieranie wysiłków Państwowej i Społecznej Straży Rybackiej
oraz Policji do walki i w walce z kłusownictwem.
Priorytet III  Ochrona wód przed niekorzystnym wpływem gospodarki rolnej
150
Zadania:
1. Propagowanie kodeksu dobrej praktyki rolniczej.
2. Wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu pestycydów i nawozów sztucznych.
3. Kontrola wykorzystania gnojowicy jako nawozu naturalnego.
4. Bezwzględne przejście na hodowlę ściółkową.
5. Kontrola sposobu składowania obornika i wprowadzenie bezwzględnego
wymogu stosowania płyty obornikowej, wyposażonej w studzienki odciekowe.
6. Ustalenie obowiązującego kierunku orki  równoległego do linii brzegowych
jeziora lub dopływów.
7. Podjęcie działań mających na celu objęcie Jeziora Sławskiego dyrektywą
azotanowÄ….
8. Wyznaczenie stref ochronnych oddzielajÄ…cych wody powierzchniowe zlewni
od terenów użytkowanych rolniczo.
Priorytet IV  Działania o charakterze organizacyjnym, kontrolnym i
monitoringowe
Zadania:
1. Nasilenie kontroli przestrzegania przepisów ochronnych przytoczonych w
rozdziale 9 i egzekucja kar za ich naruszenie.
2. Regularna kontrola i egzekucja kar za nieszczelne szamba, kłusownictwo,
nielegalne składowanie odpadów.
3. Szczegółowa inwentaryzacja zagrożeń w zlewni Jeziora Sławskiego.
4. Utworzenie stałego zespołu monitorującego stan środowiska jeziora i jego
zlewni.
5. Wprowadzenie stałego monitoringu jakości wód jeziora i cieków w oparciu o
sieć punktów monitoringowych wyznaczonych do badań podstawowych w
ramach monitoringu procesu rekultywacji oraz w oparciu o program
monitoringu opracowany przez W. Konopczyńskiego (WIOŚ Zielona Góra
151
2006). Monitoring powinien obejmować podstawowe wskaz
niki biologiczne
(fitoplankton, zooplankton, seston, chlorofil,), wskaz
niki fizyczno-chemiczne
(termika, tlen, pH, współczynnik oksydoredukcyjny REDOX, przewodność,
przezroczystość) oraz wskaz
niki chemiczne: fosfor ogólny, fosforany, azotany,
azot amonowy, azot organiczny, azot mineralny, azot ogólny, siarczany,
żelazo, weglowodory aromatyczne, ogólny węgiel organiczny, BZT5, fenole.
Monitoring jakości wód powinien być ponadto rozszerzony o stałą rejestracje
połowów rybackich i wędkarskich. Nie zachodzi konieczność dodatkowych
badań bakterii grupy Coli, z uwagi na regularne badania prowadzone przez
PowiatowÄ… StacjÄ™ Sanitarno-epidemiologicznÄ….
6. Aktywizacja i działania integrujące stowarzyszeń przyrodniczych, organizacji
pożytku publicznego, użytkowników jeziora.
Priorytet V  Właściwa polityka przestrzenna
Zadania:
1. Propagowanie architektury wkomponowanej w krajobraz.
2. Włączenie stref ochronnych jezior i cieków do planu zagospodarowania
przestrzennego lub studium uwarunkowań przestrzennych gminy.
3. Wprowadzenie ograniczonego użytkowania 100 metrowego pasa ochronnego
wokół jeziora  zakaz inwestycji.
4. Likwidacja dzikiej zabudowy wokół jeziora.
Priorytet VI  Działania edukacyjne i promocyjne
Zadania:
1. Opracowanie i wdrożenie strategii edukacji ekologicznej, w tym programów
edukacyjnych dla użytkowników jezior, właścicieli ośrodków wczasowych,
samorządowców, młodzieży szkolnej, kół wędkarskich, turystów.
152
2. Rozwinięcie współpracy z placówkami edukacyjnymi i stowarzyszeniami
(prowadzenie szkoleń w zakresie edukacji ekologicznej, wspieranie szkolnych
kół ekologicznych itp.).
3. Wykorzystanie mediów, w tym internetu do przekazywania informacji na temat
środowiska i jego ochrony, .
153
14. Prognoza oddziaływania inwestycji na Obszar Natura 2000
Jezioro Sławskie jest największym jeziorem na Pojezierzu Sławskim, które w
2007 roku zostało włączone do europejskiej sieci Natura 2000. Może to mieć wpływ
na przebieg prac zwiÄ…zanych z rekultywacjÄ… jeziora.
Na obszarach objętych Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000
prowadzenie i podejmowanie nowej działalności gospodarczej nie jest zabronione,
jednak musi ono spełniać określone kryteria, a w szczególności nie zagrażać
gatunkom lub siedliskom będących na danym obszarze przedmiotem ochrony.
Zadaniem programu Natura 2000 jest zachowanie, a w niektórych przypadkach
nawet odtworzenie różnorodności biologicznej.
Na terenach objętych Naturą 2000 nie jest blokowany rozwój gospodarczy i istnieje
możliwość inwestowania na tym obszarze z zastrzeżeniem, że żadna z planowanych
inwestycji nie może mieć znaczącego wpływu na gatunki zwierząt i siedliska objęte
ochronÄ…. Niezgodna z prawem ani unijnym, ani krajowym jest jakakolwiek inwestycja
negatywnie oddziałująca na chronione na danym obszarze zwierzęta i rośliny oraz
krajobraz.
Obszary Natura 2000 to najistotniejsze tereny dla zachowania zagrożonych lub
bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt czy charakterystycznych siedlisk
przyrodniczych mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych całej
Europy  czyli tzw. różnorodności biologicznej.
Szczegółowa ocena oddziaływania na środowisko działań rekultywacyjnych
powinna być nadrzęnym elementem procedury planowania przedsięwzięć. Należy
wnikliwie przeanalizować wpływ planowanych działań na poszczególne komponenty
środowiska, w tym na konkretne ekosystemy, siedliska przyrodnicze, czy gatunki.
Analiza ta powinna obejmować zarówno efekty chwilowe, jak i długofalowe, lokalne i
ponadlokalne, pewne i prawdopodobne lub nawet tylko teoretycznie możliwe.
Taka ocena nie jest i nie mogłaby być celem niniejszej Prognozy oddziaływania na
środowiska, nawet w przypadku zamieszczenia konkretnej listy przedsięwzięć.
Przeprowadzenie takiej analizy nie byłoby oczywiście niewykonalne, ale opracowanie
jej wyników w rozsądnym czasie wymagałoby zaangażowania ogromnych sił i
środków, (ze względu na zróżnicowany stan przygotowania projektów, a tym samym
brak na tym etapie części niezbędnych informacji), działania, będące obowiązkiem
przyszłych wykonawców.
154
Należy wskazać szereg działań, które powinny pomóc w unikaniu, a co najmniej
minimalizowaniu szkód środowiskowych. Przede wszystkim należy ograniczyć
negatywny wpływ poszczególnych przedsięwzięć poprzez m.in.:
stosowanie odpowiednich technologii, materiałów i rozwiązań;
dostosowanie terminów prac do okresów lęgowych/rozrodu zwierząt;
maskowanie elementów zaburzających harmonię krajobrazu;
odtwarzanie zniszczonych siedlisk w miejscach zastępczych;
tworzenie alternatywnych połączeń przyrodniczych i tras wędrówek zwierząt,
ptaków i płazów.
Ważnym instrumentem ochrony siedlisk i gatunków, dla których utworzono system
obszarów Natura 2000 będą plany ich ochrony.
Rekultywacja jeziora SÅ‚awskiego powinna zostac przeprowadzona ze
szczególną uwaga, a metody rekultywacyjne nie mogą zagrażać trwałości układów
przyrodniczych i ciągłości funkcjonowania środowiska przyrodniczego.
Realizując tego typu inwestycje należy ograniczać presję na tereny wrażliwe,
unikać tworzenia barier dla funkcjonowania przyrody. Istotne jest zachowanie
drożności korytarzy ekologicznych, zachowanie spójności systemu obszarów Natura
2000, utrzymanie lokalnych szlaków migracji, lęgowisk oraz żerowisk zwierząt.
Zabiegi rekultywacyjne na Jeziorze Sławskim muszą przede wszystkim mieć
na uwadze wymogi ochrony obszarów Sieci Natura 2000. Winny przede wszystkim
nie szkodzić gatunkom wyszczególnionym w Dyrektywie Ptasiej i Dyrektywie
Siedliskowej. Działania mające na celu ratowanie jeziora nie mogą zakłócać
warunków życia poszczególnych organizmów.
Ptaki są niebywałą ozdobą krajobrazu Pojezierza Sławskiego. Wyróżniamy wśród
nich m.in.:
- gatunki typowo wodne tj. ptaki pływające i gniazdujące na wodzie (np. kaczki,
Å‚yski, perkozy),
- ptaki gnieżdżące się w tym środowisku, , ale takie, które nie pływają (np.bąk,)
- gatunki gnieżdżące się poza terenem wodnym, przylatujące tu na żerowisko (np.
czapla siwa)
Standardowy Formularz Danych przedstawia niezwykle pomocnÄ…, przy identyfikacji
zagrożeń związanych z rewitalizacją jeziora, listę gatunków. Wymienione gatunki
155
ptaków to :bąk, bączek, bocian biały, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak,
stawowy, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, rybitwa czarna, lelek
, zimorodek , dzięcioł czarny, dzięcioł średni, lerka, świergotek polny, podróżniczek,
jarzębata, muchołówka mała, gąsiorek, ortolan.
Zasobne środowisko wodne bez trudu zaspokaja potrzeby swoich skrzydlatych
mieszkańców i gości. Gęstwiny zarośli wodnych stworzone z sitowia, trzciny i pałki
tworzą swoiste lasy stanowiące doskonałą kryjówkę dla wielu różnych gatunków.
Przystępując do wyboru metod rekultywacji kierowano się nie tylko
skutecznością ale także tym, czy jest ona sprzyjająca środowisku i nie wpłynie
znacząco na środowisko. W przypadku działań planowanych do przeprowadzenia na
jeziorze można spodziewać się następującego wpływu na środowisko:
Aeracja stacjonarna i mobilna
Do poprawy warunków tlenowych w jeziorze wybrano metodę aeracji
pulweryzacyjnej, której wpływ na środiwsko ogranicza się do zaburzenia ciągłości
krajobrazu. Dodatkowo należy zaznaczyc ,że wybrana metoda jest przyjazna dla
środowiska, co wynika z zastosowania alternatywnego z
ródła energii do napędu
jednostek
Inaktywacja fosforu
Inaktywacja będzie przebiegała przy stałej kontroli stanu środowiska, a dawki
przewidziane do zastosowania nie mają bezpośredniego wpływu na faunę i florę
jeziorna.
Biomanipulacja
Mimo, iż biomanipulacja wiąże się z ingerencja w środiwko naturalne,
przeprowadzona prawidłowo nie wywiera negatywnych efektów na środiwsko. W
przypadku jeziora Sławskiego konieczność przeprowadzenia biomanipulacji wynika z
konieczności skutecznej i trwałej poprawy jakości wód akwenu.
Wykaszanie makrolitów.
Niebezpieczeństwem jest tu nieumiejętne przeprowadzenie zabiegu: zbyt intensywne
wykaszanie, o złej porze roku. Należy pamiętać, że litoral stanowi miejsca lęgowe
wielu gatunków ptaków, stąd tez zabieg wykaszania trzcin winien zostać
przeprowadzony tylko i wyłącznie poza okresem lęgowym ptactwa.
Pozostałe zaproponowane zabiegi, w tym np. instalacja sztucznych wysp przyczynią
się do poprawy warunkó- bytowania ptactwa wodnego.
156
Podejmując działania rekultywacyjne powinno się mieć również na uwadze, że:
to fizyczne bÄ…dz
chemiczne, zewnętrzne i wewnętrzne czynniki
środowiskowe mogą spowodować głębokie zmiany, destabilizować
ekosystem wodny i zepchnąć go do jednego z dwu alternatywnych
stanów stabilnych
to elementy biologiczne i uwarunkowane nimi procesy zachodzÄ…ce w
ekosystemie wodnym stabilizujÄ… i utrwalajÄ… istniejÄ…cy stan
dla poprawy sytuacji w zdegradowanym jeziorze nie wystarczy
przywrócić jego stan do sytuacji przed zakłóceniem. Wiele sprzężeń
zwrotnych w jeziorze utrwala stan po zmianach i jeziora wykazujÄ…
 resilience , czyli odprężność na zabiegi rekultywacyjne.
Poniżej przedstawiono gatunki ptaków, na których rekultywacja jeziora Sławskiego
może wywołać jakikolwiek wpływ.
Żuraw zwyczajny (łac. Grus grus) z rodziny Żurawiowate-Gruidae.
Jak na ptaka, jest stosunkowo wysoki. Wyprostowany samiec tego gatunku trzyma
głowę na wysokości 120 cm, osiąga wagę 5-6 kg. W okresie lęgowym samica składa
1-3 jaj o charakterystycznym oliwkowozielonym lub oliwkowoszarym z brÄ…zowymi i
rdzawymi plamami kolorze. Żuraw od bociana różni się wyraz
nie popielatym
ubarwieniem, od czapli pióropuszem zwisającym na kształt ogona. Jego donośny i
melodyjny głos (żurawi klangor) najczęściej można usłyszeć jesienią obserwując
klucze przelatujących ptaków. Jadłospis ma bardzo urozmaicony. Jego pożywieniem
są zarówno rośliny jak i drobne zwierzęta. Do żurawich przysmaków należą
pasikoniki, chrzÄ…szcze, nie pogardzi jaszczurkÄ…, ani drobnymi gryzoniami. Swoje
gniazdo ściele w skrytym i niedostępnym miejscu, najczęściej na bagnach i
mokradłach. Okres wysiadywania jaj wynosi około 30 dni. Jest ptakiem wędrownym.
Na nasze tereny z południa kontynentu przylatuje na przełomie marca i kwietnia,
odlatuje jesieniÄ….
A
abędz
niemy (Å‚ac. Cygnus olor) z rodziny Kaczkowate-Anatidae.
Cechą charakterystyczną budowy wszystkich łabędzi jest mała głowa i bardzo długa
szyja osadzona na mocnym, szerokim, lekko spłaszczonym korpusie. Ponieważ,
ptaki te nie nurkują, matka natura tą długą szyją dopomogła im wydobywać z dna
157
płytkich akwenów wodnych, porastające tam kłącza roślin i drobne zwierzęta. Jest
typowym ptakiem pływającym. Namiastką doskonałych wioseł są krótkie nogi i błona
pomiędzy palcami. Cechą odróżniającą go od innych gatunków (łabędzia krzykliwego
i czarnodziobego) jest pomarańczowoczerwony dziób. Na czole u jego nasady
znajduje się czarny guz, którego inne łabędzie nie mają. Młode osobniki są
szarobrązowe, ich dzioby mają kolor ołowianoszary.
Majestatycznie płynący ptak wiosłuje na przemian raz prawą, raz lewą nogą.
Spośród trzech wymienionych gatunków łabędz
niemy jest spotykany najczęściej.
Napotkać go można zarówno nad wielkimi jeziorami, jak i niewielkimi stawami, czy
wolno płynącymi rzekami.
Warunkiem jego bytowania jest duża ilość roślinności wodnej oraz szerokiego pasa
trzcin i sitowia. Żywi się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym. Zjada larwy
owadów, pijawki, małże, ślimaki, a także pędy podwodnych roślin. Większość dnia
spędza na wodzie, sporadycznie wychodząc na ląd. Posiada ciekawą umiejętność.
Przy silnym wietrze podnosi swoje skrzydła i rozpościerając je na kształt żagla,
pozwala swobodnie spływać po powierzchni wody. Jest dużym i ciężkim ptakiem
(jego waga dochodzi do 20 kg). Zanim uniesie siÄ™ w powietrze przez kilkadziesiÄ…t
metrów  biegnie po powierzchni wody energicznie bijąc w nią nogami. Swoje
gniazdo zakłada wiosną w trudno dostępnych miejscach w gęstej trzcinie. Na
przełomie kwietnia i maja samica składa 5-7 szarozielonych z delikatną białą
powłoką na powierzchni jaj, z których po około 35 dniach wykluwają się pisklęta. W
razie niebezpieczeństwa rodzice potrafią zaciekle bronić swego gniazda. Potrafią
zaatakować i dotkliwie pokaleczyć o wiele większe od siebie zwierzę, potrafią
również, gdy poczują się zagrożone, zaatakować człowieka. Po wykluciu się piskląt,
rodzice bardzo wcześnie wyprowadzają je na wodę.
A
abędz
niemy jest gatunkiem wędrownym. Do naszego kraju przylatuje na przełomie
lutego i marca, odlatuje pod koniec paz
dziernika. Niektóre osobniki zimują w naszym
kraju.
Jeden lęg w ciągu roku w kwietniu lub maju.
Czapla siwa (Å‚ac. Ardea Cinerea) z rodziny Czaplowate-Ardeidae.
Jest ptakiem niewiele mniejszym od bociana. Ma białą szyję z czarnymi kreskami,
wierzch popielaty, skrzydła i czub na głowie czarne. W czasie lotu przybiera ciekawą
158
pozycję: szyja skurczona, skrzydła w przeciwieństwie do bociana pałąkowato
wygięte. Najczęściej spostrzec możemy ją w locie, widoczną na tle nieba. Jest
bardzo popularnym ptakiem środowiska wodnego. Napotkać go możemy nad
wodami pojedynczo lub w niewielkich stadach. Gniez
dzi siÄ™ w dobrze ukrytych i
zabezpieczonych miejscach w pobliżu jezior, rzek i stawów w bezpiecznych
koloniach. Długość jego ciała dochodzi do 90 cm, ciężar do 2 kg. W ciągu dnia ptak
ten długimi godzinami czatuje na ryby stojąc na płyciznach wodnych pod osłoną
trzcin i krzewów. Jego pożywienie oprócz ryb stanowią gady, płazy, drobne gryzonie,
nie gardzi też owadami, ślimakami i małżami. Ryby i inne drobne zwierzęta chwyta
błyskawicznym ruchem dzioba. Jest ptakiem bardzo ostrożnym i trudno do niego
zbliżyć się niepostrzeżenie. Przy swojej wadze około 2 kg potrafi dziennie zjeść do
40 dag ryb i z tego powodu nie cieszy się sympatią rybaków i właścicieli zbiorników
wodnych. Czaple gnieżdżą się na wysokich drzewach, czasami odległych nawet o
kilkanaście kilometrów od akwenów wodnych, na których żerują. Żyją w licznych
koloniach, gdzie na każdym drzewie czerni się po kilkanaście gniazd.
W koloniach pojawiają się po ustąpieniu mrozów, kiedy powierzchnię wody pokrywa
jeszcze tafla lodowa. Zazwyczaj zasiedlajÄ… swoje stare gniazda zbudowane z chrustu
i gałęzi drzew. Na przełomie marca i kwietnia samica składa 3-5
bladoniebieskawozielonych jaj, z których po około 25 dniach wysiadywania wylęgają
się młode. Po około siedmiu tygodniach młode są już opierzone i zaczynają
samodzielnie wychodzić na gałęzie drzew. Odlot do ciepłych krajów rozpoczyna się
w sierpniu i trwa do grudnia. Niektóre osobniki pozostają przez zimę w kraju i
wykonujÄ… nieregularne przeloty w poszukiwaniu oparzelisk.
Jeden lęg pod koniec marca lub w kwietniu (może być powtarzany w przypadku
utraty przychówku).
Rybitwa czarna (Å‚ac. Chlidonias Nigra) z rodziny Mewowate-Laridae.
Gatunek ten szczególnie licznie występuje na Pomorzu, Mazurach i Wielkopolsce.
Gniez
dzi siÄ™ w licznych koloniach na zarastajÄ…cych akwenach, torfowiskach, rzadziej
spotykana nad rzekami. Jej długość dochodzi do 25 cm, ciężar do 75g. Pożywienia
szuka w promieniu kilku kilometrów, lecąc na wysokości kilku  kilkunastu metrów z
dziobem pochylonym w dół bacznie obserwuje powierzchnię wody. Po
zlokalizowaniu zdobyczy (kijanka, owad wodny, ślimak), skośnym lotem
błyskawicznie opada w dół podejmując swoją ofiarę z powierzchni.. Rzadko siada na
159
wodzie, często natomiast na kamieniach, pływających gałęziach, czy liściach
grzybienia. Ryby poławia sporadycznie, prawie wyłącznie ukleje. Swoje gniazda
buduje na pływających roślinach, zwłaszcza liściach osoki aloesowatej, z suchych
lub gnijÄ…cych z
dz
beł, są one niczym nie osłonięte. Na przełomie maja i czerwca
samica składa 2-3 oliwkowobrązowych, zielonkawych lub żółtawych, obficie
nakrapianych szarymi i czrnobrązowymi plamami jaj, z których po około 15 dniach
wykluwają się pisklęta. Maleństwa, jeszcze tego samego dnia ukryją się wśród roślin
wokół gniazda, powrócą do niego dopiero wtedy, kiedy poczują się całkowicie
bezpieczne.
Latanie rozpoczynają po upływie około trzech tygodni. Przylot tego gatunku na teren
Polski następuje na przełomie kwietnia i maja, odlot od końca lipca do września.
Jeden lęg w ciągu roku w maju-czerwcu.
Perkoz dwuczuby (Å‚ac.Podicebs Cristatus) z rodziny Perkozowate-Podicipedidae).
Ptaka tego napotkamy na większości jezior i większych stawów na terenie całego
kraju. Jest chyba najłatwiejszym gatunkiem do prowadzenia obserwacji, ponieważ
większość dnia spędza na otwartej wodzie. Jest łatwo rozpoznawalny - bez trudu
można rozpoznać go po charakterystycznej, niedużej głowie, ozdobionej dwoma
wyraz
nymi czubami, z daleka przypominajÄ…cymi sterczÄ…ce uszy. Jest ptakiem
stosunkowo dużym. Długość jego ciała przekracza 60 cm, rozpiętość skrzydeł 84-86
cm, waga ponad 1 kg.
Wierzch ciała perkoza jest jednolicie czarnobrązowy, przednia część szyi oraz pierś
 białe, jedwabiście lśniące. Występuje w rozproszeniu i pojedyncze osobniki tego
gatunku napotkać możemy w rejonie płytkich i zarastających jezior i stawów rybnych,
wymaga on jednak pewnej przestrzeni otwartego lustra wody. Jego pożywienie to
owady, małże, ślimaki, nie gardzi też drobnicą rybną. W razie niebezpieczeństwa
ratuje się nurkowaniem. Potrafi nurkować do głębokości 4 m i przebywać pod wodą
do 50 sekund.
Perkoz dwuczuby zakłada gniazdo wprost na wodzie, wśród trzcin lub innej
roślinności wodnej. Na pierwszy rzut oka gniazdo przypomina zbiorowisko
przypadkowo naniesionych przez falę starych trzcin, łodyg, liści roślin. Na jej
powierzchni ptaki wydeptują niewielkie wgłębienie stanowiące gniazdo. W zależności
od warunków atmosferycznych, okres składania jaj przebiega od maja do lipca.
Samica składa wtedy 3-6 nieco wydłużonych, niebieskawobiałych jaj, z których po
160
około 25 dniach wylęgają się pisklęta. Ciekawostką przyrodniczą jest fakt, iż pisklęta
przez dłuższy okres czasu ukrywają się w  kieszeniach pod piórami rodziców, którzy
pływają, a nawet nurkują wraz z nimi.
Niepłoszony perkoz potrafi podpłynąć do człowieka na odległość kilku metrów.
Spłoszony potrafi błyskawicznie ukryć się pod powierzchnią wody i wypłynąć w
miejscu dla nas niewidocznym.
Przylot perkoza dwuczubego na nasze tereny odbywa siÄ™ zaraz po roztopach od
lutego do kwietnia, odlot od sierpnia do listopada, przy czym ptaki pochodzÄ…ce z
północy przebywają u nas do czasu zamarznięcia wód.
Zazwyczaj jeden lęg w marcu  lipcu.
Cyranka (Å‚ac. Anas Querquedule) z rodziny Kaczkowate-Anetidae.
Jest kaczką znacznie mniejszą od krzyżówki oraz kaczki domowej. Jej długość
wynosi 36-40cm, rozpiętość skrzydeł 60-64cm, waga do 350g. Kaczor w szacie
godowej, z dużą białą brwią ponad i za okiem. Wydłużone piórka barkowe zwisają z
grzbietu na skrzydła tworząc czarnobiałe ozdobne smugi. Charakterystyczna biała
brew zaznacza się również u samicy i młodych, choć znacznie słabiej. Pospolita na
niżu całego kraju na wodach stojących, błotach, stawach i rowach o gęstej
roślinności przybrzeżnej. Gniez
dzi siÄ™ nawet nad najmniejszymi zbiornikami wodnymi
i w niektórych okolicach jest jej więcej niż kaczki krzyżówki. Przewyższa ją także
szybkością swojego lotu. Stado złożone z tych wdzięcznych ptaków, potrafi
wykonywać w powietrzu zawrotne ewolucje. Podstawowym pożywieniem cyranki są
nasiona, pączki i młode pędy roślin wodnych, owady, skorupiaki, małże, ślimaki i
robaki.
Jej gniazdo to dość głęboki dołek wysłany z
dz
błami i własnym puchem. Buduje je w
trzcinie, wśród bagiennych roślin, pod krzewami blisko brzegu, lecz także na łąkach
lub w lesie w pewnej odległości od wody. Na przełomie maja i czerwca samiczka
składa do niego 8-11 wydłużonych, kremowożółtych jaj, z których po około 23 dniach
wykluwają się pisklęta.
Młode, po upływie 6 tygodni są już całkowicie samodzielne.
Przylot tych ptaków do Polski następuje pod koniec marca lub na początku kwietnia,
odlot od sierpnia do paz
dziernika.
Jeden lęg od kwietnia do czerwca.
161
A
yska (łac. Fulica Atra) z rodziny Chruścielowate-Rollidae.
Jest jednym z najpospolitszych ptaków wodnych, który swym charakterystycznym
czarnym upierzeniem wyraz
nie odcina się od otoczenia. Jest ptakiem wielkości
kaczki. Biała blaszka skórna na czole i białawy dziób wyglądają z daleka, jak
gwiazda na tle czarnej głowy i ciemnego upierzenia ciała. Jego palce u nóg
posiadają skórne płatki wycięte w karby. Długość ciała 37-42cm, rozpiętość skrzydeł
70-77cm, waga do 990g. Ptaka tego napotkać możemy na jeziorach, stawach,
dołach potorfowych i starorzeczach, wszędzie tam, gdzie istnieje dość szeroki pas
trzcin lub przybrzeżnych zarośli. Latem będą to niewielkie gromadki tych ptaków,
które póz
niej, jesieniÄ…, Å‚Ä…czÄ… siÄ™ w ogromne stada. A
yska dość ciężko podrywa się do
lotu, trzepocząc nogami o wodę, ale będąc już w powietrzu leci szybko i wytrwale.
Jej pożywienie to różne drobne zwierzęta wodne; preferuje jednak pokarm roślinny 
podwodne części roślin, za którymi wytrwale nurkuje oraz nasiona i jagody, które są
jej przysmakiem.
Gniazdo buduje z trzcin i badyli roślin, zazwyczaj na wodzie, ukryte w gęstwinie
wodnych roślin i trzciny. Na przełomie kwietnia i maja samiczka składa 6-7
kremowobiałych gęsto usianych drobnymi, brązowymi kropeczkami jaj, z których po
około 23 dniach wykluwają się pisklęta. Po upływie 8 tygodni młode są już w pełni
samodzielne.
Przylot do kraju następuje zaraz po roztopach na przełomie lutego i marca, odlot
od paz
dziernika do grudnia. Niektóre osobniki zimują w kraju na oparzeliskach.
Jeden lub dwa lęgi w roku, w kwietniu  maju.
162
14.1. Przewidywane oddziaływanie rekultywacji na środowisko
Planowana rekultywacja Jeziora SÅ‚awskiego ma na celu poprawÄ™ stanu
ekologicznego ekosystemu wodnego. Wzrost bioróżnorodności, poprawę warunków
bytowania organizmów wodnych oraz przywrócenie prawidłowej struktury roslinności.
Należy jednak zaznaczyć, że ocenie oddziaływania na środowisko podlega nie
program rekultywacji, ale inwestycje zwiÄ…zane z jego wykonaniem. W zwiÄ…zku z
powyższym, każdego z potencjalnych wykonawców działań rekultywacyjnych
należy zobowiązać do przedstawienia szczegółowego wpływu określonego
przedsięwzięcia na środowisko.
W niniejszym rozdziale przedstawiono wstępnie oddziaływanie planowanych
inwestycji na środowisko, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na ludzi, florę
faunę, środowisko gruntowo-wodne, wodę, powietrze, klimat akustyczny i krajobraz.
Ludność  głównym założeniem planowanych inwestycji jest wyeliminowanie
zakwitów cyjanobakterii, czyli sinic wytwarzających min. neuro-, mikro- i
hepatotoksyny, stanowiących duże zagrożenie dla zdrowia i życia organizmu
ludzkiego. Ograniczenie zakwitów w jeziorze zwiększy bezpieczeństwo ludzi
korzystających z jego wód dla celów rekreacyjno-wypoczynkowych.
Planowana inwestycja nie przewiduje wprowadzania do środowiska substancji
szkodliwych dla organizmu ludzkiego.
Roślinność  biomanipulacja przyjętą jako jedna z proponowanych metod
rekultywacji wiąże się z częściową ingerencją w strukturę roślinności wodnej
wynurzonej, ma to jednak na celu stworzenie niszy ekologicznej i możliwości
rozwoju gatunkom, które zostały wyparte w wyniku postępującej degradacji
jeziora. Założone działania zakładają tez bezpośrednią odbudowę populacji
roslinności wodnej zanurzonej, a także zwiększenie fotycznej warstwy wody,
co może doprowadzić do ekspansji pożądanych makrofitów w głąb misy
jeziornej. Okresowe koszenie makrofitów ograniczono do usunięcia w okresie
zimowym obumarłej masy roślinnej, co nie powinno wpłynąć negatywnie na
kondycję całej populacji.
Zwierzęta  w trakcie realizacji zadań, przy założeniu realizacji działań
zgodnie z przedstawionymi w opracowaniu wytycznymi, nie wystÄ…piÄ…
zagrożenia bezpośrednie dla ptaków stanowiących podstawę utworzenia
obszaru Natura 2000. Przeciwnie, przywrócenie równowagi w jeziorze,
163
powinno zadziałać stymulującą na rozwój populacji organizmów
odgrywających duże znaczenie dla ptaków, zarówno jako pokarm jak i miejsca
lęgowe. W ramach biomanipulacji zaplanowano usunięcie 75% ogólnej
biomasy ryb w jeziorze, jednak dotyczy to w większości skarłowaciałych, a
przez to mniej odpornych na choroby populacji ryb spokojnego żeru.
Rekompensatą ubytków będą zarybienia drapieżnikami, w ilości niezbędnej do
przywrócenia prawidłowego łańcucha pokarmowego. Szczegółowy opis tych
zabiegów przedstawiono we wcześniejszych rozdziałach. Ponadto
zaplanowane działania przewidują natlenienie wody. W okresie zarówno
letnim jak i zimowym okolice aeratorów mogą stać się dla ryb jedyna szansą
na przetrwanie występujących w tych okresach deficytów tlenowych.
Powietrze atmosferyczne  realizacja inwestycji wprawdzie w niewielkim
stopniu, ale jednak wpłynie korzystnie na jakość powietrza atmosferycznego,
poprzez ograniczenie odorów pochodzących z gnijących szczątków śniętych
ryb oraz glonów zepchniętych w kierunku brzegów w okresie intensywnych
zakwitów.
Åšrodowisko gruntowo-wodne  specyfika inwestycji, drenujÄ…cy charakter
jeziora oraz zakres zaplanowane działań wskazuje na brak lub niewielki wpływ
na wody gruntowe,
Odpady  realizacja inwestycji objetych programem rekultywacji zakłada
konieczność okresowej utylizacji części odłowionych ryb oraz zużytej słomy
jęczmiennej. Wykonawca ww. prac powinien zadbać o prawidłowy transport i
utylizację wytworzonych odpadów. Konieczna jest utylizacja wykonana przez
specjalistyczną firmę, zajmującą się unieszkodliwianiem tego typu odpadów.
Pozyskaną trzcinę należy w miarę możliwości, przetworzyć na
wysokokaloryczne brykiety opałowe.
Woda  szczegóły wpływu poszczególnych metod rekultywacji na środowisko
przedstawiono we wcześniejszych rozdziałach
Klimat akustyczny  przedsięwzięcia wymienione w programie rekultywacji nie
będą praktycznie związane z emisją hałasu. Jedynym z
ródłem hałasu mogą
być pracujące aeratory, ze względu jednak na ich znaczne oddalenie od
brzegów jeziora, można stwierdzić, że nie będą stanowiły uciążliwości
hałasowej.
164
 Warunki krajobrazowe i estetyczne  Krajobraz jest to wizualny aspekt
środowiska będący syntezą wszystkich elementów przyrodniczych i
wynikających z działalności człowieka. Jest on silnie powiązany ze światem
roślinnym oraz zagospodarowaniem. Wszystkie zadania ujęte w programie
rekultywacji zmierzają do poprawy warunków środowiskowych, a w
konsekwencji także krajobrazowych. Do niekorzystnych aspektów z punktu
widzenia estetycznego należy niewątpliwie montaż barier ze słomy
jęczmiennej wokół kąpieliska i postawienie aeratorów na otwartym akwenie.
Mają one jednak ograniczyć zakwity sinicowe, tym samym wyeliminować
zjawisko powstawania na powierzchni  kożuchów glonów, ich użycie jest więc
uzasadnione również z powodów estetycznych.
Konflikty społeczne i ochrona osób trzecich  szczegóły dotyczące tych
zagadnień przedstawiono w rozdziale dotyczącym aspektów prawnych i
społeczno-ekonomicznych rekultywacji
165