I i II katedra na Wawelu pw. św. Wacława i św. Stanisława
Katedra na Wzgórzu Wawelskim powstała po erygowaniu na mocy postanowień Zjazdu
Gniez
nieńskiego w 1000 r. Pierwsza kamienna katedra wybudowana za rządów Bolesława I
Chrobrego otrzymała za patrona św. Wacława Premyślidę, po matce krewnego pierwszego
króla polskiego. Świątynia uległa zniszczeniu podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława
(1038). Kolejny kościół postawił u schyłku XI w. książę Władysław Herman. Strawił ją pożar
w 1305 r., a ocalałe fragmenty wykorzystano przy budowie III, obecnej z lat 1320-64,
fundacji ostatnich dwóch Piastów  Władysława I A
okietka i Kazimierza III Wielkiego.
Zachowała się romańska krypta św. Leonarda w grobach królewskich i dolne kondygnacje
Wieży Srebrnych Dzwonów.
Przeszłość katedry krakowskiej stanowiła temat zainteresowań historyków i historyków
architektury już w XIX w. Okazje dla pierwszych obserwacji stworzyły prace
konserwatorskie w podziemiach kościoła, przeprowadzone w roku 1874 przez Teofila
Żebrowskiego. Całościowego rozpoznania XIX i XX w. podczas kompleksowej konserwacji
katedry. Nieograniczony dostęp do substancji zabytkowej zaowocował sporządzeniem
analitycznego planu z rozwarstwieniem murów świątyni na okres romański, gotycki i
nowożytny.
W okresie międzywojennym Adolf Szyszko-Bohusz kontynuował obserwacje romańskich
murów katedry, pozyskując kolejne dane podczas prac w podziemiach kościoła. Efektem jego
studiów była rekonstrukcja katedry romańskiej jako czterowieżowej bazyliki transeptowej.
Dalsze badania prowadzone były w latach 70/XX w. przez Jerzego Pietrusińskiego, którą
zrekonstruował on w postaci dwuchórowej, beztranseptowej bazyliki z dwiema wieżami
zachodnimi i dwiema okrągłymi klatkami schodowymi przy zamknięciu wschodnim.
Równoczesne badania przeprowadzone przez Klementynę Żurowska wskazują na analogie
nadreńskie i datując rozpoczęcie budowy nie wcześniej, niż w latach dziewięćdziesiątych XI
w.
Wobec znacznych postępów w poznaniu kolejnych okresów w dziejach katedry, tym bardziej
dotkliwą lukę stanowił nikły stan wiedzy na temat najstarszych faz architektonicznych
obiektu. Do niedawna dominował pogląd , oparty na ustaleniach Szyszko-Bohusza, iż
pierwszą katedrę romańską stanowiła bazylika św Gereona, odkryta pod zachodnim
skrzydłem pałacu. Wzniesienie drugiej katedry, tzw. Hermanowskiej , miało być możliwe
dopiero po likwidacji zachodniej części jej poprzedniczki. Niewielki fragment muru
przedromańskiego odkryto w roku 1970 na dziedzińcu Batorego uznano za ślad najstarszej
katedry- Chrobrowskiej lub nawet kościoła św. Wacława, wzniesionego w okresie rządów
czeskich w Krakowie. Olbrzymie zniszczenia pozostałości najstarszych budowli sakralnych
na obszarze katedry, dokonane głównie przez póz
niejsze przebudowy oraz liczne krypty
grobowe, a także niedostępność znacznych obszarów, sprawiły, iż odsłoniono na ogół
niewielkie, izolowane fragmenty murów i obiektów, które w chwili obecnej, po przebadaniu
niemal wszystkich krypt, tworzą obraz kilku akcji budowlach, poprzedzających wzniesienie
XI wiecznej katedry gotyckiej, zwanej Nankerowska.
W chwili obecnej istnieją już dostateczne przesłanki dla lokalizacji kościoła katedralnego na
Wawelu w miejscu tradycyjnym, być może zajmowanym wcześniej przez świątynie
drewnianą . Odkryte ślady mogą sugerować że powstała jeszcze za panowania czeskiego. Był
to drewniany kościół złożony z prezbiterium (zapewne o prostym zamknięciu) o wymiarach
ok. 7*10 m oraz nawy szerokości ok. 14 m. i nie rozpoznanej jeszcze długości. Rozpoznanie
materiału ceramicznego pozwala wnioskować że likwidacja domniemanej budowli nastąpiła
w obrębie X lub na przełomie X i XI w. Mogła nosić wezwanie św. Wacława i stanowiła
materialne zaplecze dla działalności Prohora i Prokulfa.
Budowlę przed  lub wczesno romańskiej bazyliki transeptowej łączyć należy
najprawdopodobniej z założeniem biskupstwa krakowskiego w roku 1000. Jej
architektoniczna forma powstać mogła bądz
pod wpływem saskim (Gernrode, Merseburg,
Naumberg) bądz
też bardziej zachodnim(św Wojcecha w Akwizgranie, kościół w
Heiligenbergu, Hohst, Steinbach).
Rekonstrukcje romańskiej katedry opracowali już Wojciechowski, Szyszko-Bohusz,
Żurowska i Pietrusiński. Obecne badania przyniosły odkrycie potwierdzające lokalizację
apsydy głównej oraz potwierdziły istnienie krypty wschodniej. Odkryte fragmenty murów
okazały się fragmentami apsydy zamykającej od strony nawy północnej bazyliki wyraz
nie
wyodrębnioną kaplicę, zaopatrzoną również w kryptę, połączoną niegdyś przejściem z kryptą
pod chórem wschodnim. Po stronie przeciwległej nie obserwujemy analogicznego
poszerzenia nawy nie można zatem stwierdzić iż bazylika romańska posiadała transept. W
pobliżu zakrępowania niezachowanej apsydy południowej dobudowano natomiast do muru
nawy bardzo masywną wieże schodową z kolistym wnętrzem, o zarysie zewnętrznym
podkowiastym lub wielobocznym. Istnienie kaplicy północno-wschodniej, wchodzącej w głąb
nawy północnej, sugeruje teoretyczny układ podpór międzynawowych jako przemienny (tj.
filar  kolumna  filar). ścisła lokalizacja głównego portalu na ścianie południowej nie jest
możliwa bowiem mur nawy na odcinku kaplicy Zygmuntowskiej został wyburzony do
poziomu fundamentu. Stwierdzony brak muru romańskiego po stronie zachodniej i odkrycie
w ścianach wieży lizenę wykonaną z dużych ciosów piaskowca, może świadczyć o istnieniu
w tym miejscu dużego arkadowego prześwitu, otwierającego ku zachodowi przedsionek
świątyni.
Zarys wschodniej części świątyni można określić jako niesymetryczny, kaplica na
zakończeniu nawy północnej posiada analogię w rozplanowaniu kościoła św. Wacława Starej
Bolesławii. Pomimo tej asymetrii generalny plan kościoła wawelskiego  beztranseptowej
(Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) - część kościoła, nawa prostopadła do
osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku) bazyliki dwuchórowej,
powstałej najpewniej pod wpływem nadreńskim (Moguncja, Spira, Maria Lach)) nie traci na
aktualności. Z braku możliwości ustalenia dokładnej daty rozpoczęcia budowy należy przyjąć
zgodnie ze z
ródłami historycznymi że fundatorem był Władysław Herman, kontynuował zaś
dzieło Bolesław Krzywousty. W trakcie realizacji, trwającej około pół stulecia (do 1142 r.)
mogły następować pewne modyfikacje programu przestrzennego, czego świadectwem może
być wspomniana wieża schodowa przy narożu południowo-wschodnim. Wieże zachodnie
należą natomiast do założenia pierwotnego. Wokół katedry wznosił się kompleks budowli
ściśle z nią związanych: pałac biskupi, monasterium kanonickie a także kaplica z
prostokątnym prezbiterium, która zastąpiła przedromańska rotundę.