Nauka o pamięci: prekursorzy, główne założenia, znaczenie dla literaturoznawstwa (D)
Wyjaśnij pojęcia: pamięd kulturowa, postpamięd, miejsca pamięci, pamięd zbiorowa (M)
Jan Assmann
 Pamięd kulturowa.
Pismo, zapamiętywanie i
polityczna tożsamośd
w cywilizacjach starożytnych
KP98909
Główni przedstawiciele:
Jan Assmann
Aleida Assmann
Początki dyskursu badania pamięci (szerzej: kultury):
Szkoła Durkheima, z której wyrósł Maurice Halbwachs (twórca nowoczesnych badao nad
pamięcią zbiorową) i współczesny mu historyk sztuki Aby Warburg. Apogeum badao nad pamięcią
rozpoczęło się dzięki  odkryciu doświadczeo holocaustu w Stanach Zjednoczonych. Właśnie
podsumowując ten okres, Jey Winter sformułował i opisał zjawisko funkcjonujące pod nazwą
memory boom. Europejski dorobek w badaniu pamięci zbiorowej wieoczy dzisiaj kategoria lieux de
mémoire  miejsca pamiÄ™ci1, francuskiego historyka i filozofa Pierre a Nory, która od 25 lat inspiruje
badaczy w wielu krajach, czego efektem jest powstanie syntez  narodowych miejsc pamięci . Na
podstawie tego nurtu wyrosła krytyka, która nie tyle odrzuca tę kategorię, co stara się ją wzbogacid
kontekstem transnarodowym. Przodują w tym wiedeoscy naukowcy z kręgu Moritza Csaky ego.
Badacze skupiający się na pamięci społecznej, social memory to: amerykaoscy socjologowie Jeffrey K.
Olick i Joyce Robbins, w Niemczech  Harald Welzer, w Polsce m. in.  Stefan Czarnowski, Nina
Assorodobraj-Kula, Barbara Szwacka, Andrzej Szpocioski i Piotr Kwiatkowski.
Przedmowa do polskiego wydania (streszczam ją bo ma fajnie opracowane pojęcia;) napisana przez
Roberta Traba
żð Krytycy teorii kulturowej: Reinhard Kosseleck, a na gruncie polskim: Jerzy jedlicki
powód: strach przed oderwaniem badao historycznych od faktów/zdarzeo; niechęd do
definiowania minionej rzeczywistości jedynie przez pryzmat zjawisk mentalnych
żð PamiÄ™d kulturowa (odnosi siÄ™ do ponadindywidualnej pamiÄ™ci ludzkiej)  o tym co pamiÄ™d
indywidualna przyswaja i przechowuje decyduję nie tylko indywidualne zdolności i wola, ale
również uwarunkowania zewnętrzne  społeczne i kulturowe
żð Assmann wydziela 4 obszary pamiÄ™ci
1. Pamięd mimetyczna  naśladownictwo działao innych ludzi, służące naszemu
poruszaniu się w codzienności.  Przechowuje ona wzorce działao, których uczymy się
przedw wszystkim przez naśladowanie
1
Miejsca pamięci  są trwałym elementem pamięci kulturowej i kultury pamięci.  Miejsce (w sensie
metaforycznym a nie tylko topograficznym) staje się fragmentem pamięci zbiorowej wówczas, gdy aktywnie
kształtuje proces konstruowania tożsamości danej grupy społecznej, narodu. Pełni więc rolę artefaktu, punktu
odniesienia i kształtującej tożsamośd metafory  tak charakterystycznych dla pamięci kulturowej
2. Pamięd rzeczy  to  rzeczywistośd materialna, w której się poruszamy, jest zegarem:
wskazuje teraz
niejszośd, odsyła do przeszłości ; człowiek wyznacza swój horyzont
wyobrażeo celowości i piękna, orientując się na rzeczy, a te z kolei przypominają mu
o przeszłości, o przodkach
3. Pamięd komunikatywna (na wykładzie Czaplioski podkreślał, że istnieją dwa
tłumaczenia tego terminu: pamięd komunikatywna albo pamięd komunikacyjna;
pierwsza odwołuje się do procesu ustnego przekazywania indywidualnych
doświadczeo, w związku z czym odpowiada za budowanie więzi; natomiast druga
odwołuje się do procesów komunikacji)  obejmuje aktywną pamięd (wspomnienie) i
doświadczenie żyjących pokoleo, które przekazywane są poprzez interaktywne
działania, ale w sposób niesformalizowany, w formie potocznej komunikacji ustnej:
przekazów rodzinnych, przyjacielskich rozmów międzypokoleniowych. Aktywnośd
pamięci komunikacyjnej jest ograniczona do trzech/czterech żyjących w jednym
czasie różnych pokoleo. Wraz z ich odejściem przestaje ona istnied bądz
 ze względu
na oddziaływanie różnych czynników społecznych  staje się fragmentem pamięci
kulturowej.
Punkt krytyczny, który  ożywia pamięd , następuje po czterdziestu latach, kiedy
świadkowie przeżywający jakieś ważne wydarzenie w wieku dorosłym, kooczą
aktywnośd zawodową i wchodzą w finalny okres życia, pragną utrwalid i przekazywad
następnym pokoleniom swój zapis owych wydarzeo. Współcześnie możemy
obserwowad to zjawisko na przykładzie zaczynającej się w połowie lat
siedemdziesiątych XX wieku eksplozji memuarystyki związanej z przeżyciami
holocaustu, czy w Niemczech od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy
rozpoczyna się, trwający z przerwami do dziś, wielki  spór historyków . Na przypadek
Polski i krajów Europy Wschodniej, nakłada się dodatkowo polityczny czynnik zmiany
systemu, a co za tym idzie odblokowania cenzury.
Transmisja pamięci i zapamiętywania dokonuje się w konkretnych warunkach
kultury. Tworzy tę kulturę i jednocześnie powoduje, że jednostki budują między sobą
więzi pozwalające identyfikowad im się jako grupa posiadająca wspólną kulturę. Cały
ten proces odbywa się w dwóch przestrzeniach:
üð Struktur konektywnych  czyli takich, które posiadajÄ… charakter scalajÄ…cy
w przestrzeni społecznej i historycznej. Na płaszczyz
nie społecznej
wytwarza się między członkami grupy poczucie współzależności
kulturowej ze względu na życie w tym samym czasie. Na płaszczyz
nie
historycznej tworzy siÄ™ poczucie zwiÄ…zku z poprzednimi pokoleniami
(naszymi przodkami). Jednośd takiej kultury pamiętania utrzymuje się
przez formy rytualnej koherencji
üð Rytualna koherencja  czÅ‚onkowie danej grupy kulturowej powtarzajÄ…
ryty i zwyczaje swoich przodków, w ustnej, komunikatywnej formie
(przejście od tradycji oralnej do tradycji pisanej)
4. Pamięd kulturowa  suma trzech poprzednich obszarów pamięci. pamiętania,
które wyraża się świadomym stosunkiem grupy do przeszłości osadzonej w
konkretnej przestrzeni kulturowej, przekazywanej poprzez różne formy komunikacji
społecznej: pismo, obraz, święta, rytuały. W przeciwieostwie do nieformalnej i mało
zestrukturyzowanej (sic!) pamięci komunikatywnej, pamięd kulturowa wyróżnia się
bardziej sakralnym, symbolicznym i abstrakcyjnym charakterem, co sprawia, że jej
kreatorami nie są poszczególne jednostki, ale szeroko pojęte instytucje (szkoły,
muzea, kościoły, a nawet wielkie konsorcja medialne). W ten sposób wszystko co
minione nie jest tylko powtarzane, ale ulega uwspółcześnieniu. Wytwarza się
specyficzna świadomośd przeszłości, często daleka od rzeczywistych wydarzeo, ale za
to istotnie służąca aktualnym interesom. Dokonuje się to poprzez świadomy wybór
(selekcję) pamiętanej przeszłości oraz modyfikację formy przekazu. Fakty przestają
byd ważne  istotą staje się przeszłośd zapamiętana.  Pamięd kulturowa transformuje
historię faktyczną w zapamiętaną, a tym samym w mit . Jednocześnie różni się od
tradycji, tradycja bowiem nie uwzględnia zjawiska recepcji, zapominania oraz
wyparcia
Kultura pamięci
·ð PojÄ™cie  sztuki pamiÄ™ci , czyli ars memoriae albo memorativa, jest gÅ‚Ä™boko zakorzenione w
kulturze Zachodu  za wynalazcę samej umiejętności uważa się poetę Symonidesa, który żył
w VI w. p.n.e. Rzymianie skodyfikowali ją jako jeden z pięciu podzbiorów retoryki i przekazali
średniowieczu oraz odrodzeniu. Mnemotechniczna zasada polegała na tym, by  wg
Cycerona   chcąc dwiczyd te władze umysłu wybrali sobie miejsca, i w nich uszykowali
obrazy i myśli, które życzą sobie zatrzymad w pamięci, tym sposobem porządek miejsc,
zatrzyma w sobie porządek myśli, a obraz myśli będzie ich cechą; miejsca będą nam służyd za
woskowe tabliczki, a obrazy za pismo  to co Assmann chce streścid w pojęciu kultury nie ma
w zasadzie nic wspólnego z tak rozumianą sztuką zapamiętywania, gdyż Ars memoriae odnosi
się do jednostki, tymczasem celem kultur pamięci jest dochowanie społecznego
zobowiązania. Zadania sobie pytania:  Czego nie wolno nam zapomnied? . Kultura pamięci
wiąże się z  pamięcią stanowiącą wspólnotę
·ð Aby odnieÅ›d siÄ™ do przeszÅ‚oÅ›ci, trzeba jÄ… sobie uÅ›wiadomid, co z kolei oznacza, że:
a) Nie mogła ona zniknąd zupełnie, musiały pozostad świadectwa
b) Świadectwa te wykazywad muszą charakterystyczną różnicę w stosunku do
teraz
niejszości (widad to na przykładzie np. zmian językowych, które można sobie
uświadomid dopiero porównując język współczesny ze z
ródłami)
1. Społeczny charakter przeszłości: Maurice Halbwachs
·ð W latach dwudziestych francuski socjolog Maurice Halbwachs stworzyÅ‚ pojÄ™cie mémorie
collective2
a. Pamięd indywidualna i zbiorowa
·ð CentralnÄ… tezÄ… wszystkich dzieÅ‚ Halbwachsa jest spoÅ‚eczne uwarunkowanie pamiÄ™ci
(Halbwachs pomija cielesna, czyli neuronalne i mózgowa-fizjologiczne, postawy pamięci)
·ð  Nie ma pamiÄ™ci, która byÅ‚aby możliwa na zewnÄ…trz ram sÅ‚użących ludziom żyjÄ…cym w
społeczeostwie do ustalania i odnajdywania wspomnieo  znaczy to tyle, że jednostka
2
Stworzył tez pojęcia  pamięd grupowa i  pamięd narodowa , w których termin  pamięd ma sens
wyłącznie metaforyczny
dojrzewająca w zupełnej samotności nie posiadałaby pamięci; pamięd rozwija się więc w
człowieku wraz z procesem jego socjalizacji. Co prawda tylko jednostki  mają pamięd, ale
jest ona ukształtowana przez zbiorowośd. Dlatego wyrażenia  pamięd zbiorowa nie należy
używad za metaforę. Zbiorowości nie  mają pamięci, ale kształtują pamięd swoich członków
·ð Wspomnienia, także natury osobistej, powstajÄ… wyÅ‚Ä…cznie przez komunikacjÄ™ i interakcje w
ramach grupy społecznej  pamiętamy nie tylko to co się nam przydarzyło, ale także to co się
przydarzyło innym, a co nam opowiedzieli inni
·ð Wprowadzone przez Halbwachsa pojÄ™cie ram spoÅ‚ecznych (cadres sociaux) zazÄ™bia siÄ™ ze
stworzoną przez Erwinga Goffmana teorią  analizy ram . Cadres, które wg Halbwachsa
konstytuują i umacniają pamięd, odpowiadają frames organizującym u Goffmana
doświadczenia w życiu codziennym
b. Figury pamięci
·ð MyÅ›lenie opiera siÄ™ na abstrakcji pamiÄ™d zaÅ› na konkretach. Idee muszÄ… zyskad materialny
symbol, żeby stad się przedmiotami pamięci. Pojęcie stapia się przy tym niepostrzeżenie z
obrazem
·ð Aby przetrwad w pamiÄ™ci zbiorowej, zdarzenie musi wypeÅ‚nid siÄ™ sensem jakiejÅ› istotnej
prawdy. Z wzajemnego przenikania się pojęd i doświadczeo powstaje to co chcemy nazwad
figurami pamięci. Ich specyfikę wyznaczają trzy cechy charakterystyczne:
üð konkretne odniesienie do przestrzeni i czasu,
üð odniesienie do konkretnej grupy
üð rekonstruktywnoÅ›d
c. Pamięd versus historia
·ð Halbwachs jest zdania, że zbiorowoÅ›d oglÄ…da swojÄ… przeszÅ‚oÅ›d w formie, z której wykluczone
zostały jakiekolwiek zmiany. Historia zachowuje się wg Halbwachsa dokładnie odwrotnie niż
pamięd zbiorowa. Ta ostatnia widzi tylko podobieostwo i ciągłośd, ta pierwsza zaś różnicę i
nieciągłośd. Pamięd zbiorowa postrzega grupę  od wewnątrz i dąży do przekazania jej
takiego obrazu przeszłości, w którym mogłaby się zawsze rozpoznawad i który wyklucza
głębsze przekształcenia, tymczasem historia pomija pozbawione zmian epoki jako  puste
interwały, a za historyczny fakt uznaje tylko to, co jako proces lub wydarzenie zawiera
element przemiany
·ð Dlatego wg Halbwachsa historia nie jest pamiÄ™ciÄ…
·ð Stosunek pamiÄ™ci i historii jest  zdaniem Halbwachsa  stosunkiem nastÄ™pstwa. Tam, gdzie
nie pamięta się już, czyli nie przeżywa się przeszłości, miejsce pamięci zajmuje historia
d. Podsumowanie
·ð Assmann zauważa, że u Halbwachsa brak ostroÅ›ci pojÄ™ciowej, która nadaÅ‚aby koncepcji
nośnośd; brak też rozważao nad zależnością pamięci i piśmiennictwa
Formy pamięci zbiorowej. Pamięd komunikatywna i kulturowa
a. Floating gap  dwa modi memorandi
·ð PamiÄ™d biograficzna  pamiÄ™d o najbliższych nam wydarzeniach; dryfujÄ…ca luka (floating gap)
 tworzy się między pamięcią biograficzną, a fundacyjną, mało wiemy o tym obszarze, mało o
nim pamiętamy; pamięd fundacyjna  pamięd o najdalszych od nas wydarzeniach, pamięd o
poczÄ…tkach
·ð Z  dryfujÄ…cÄ… lukÄ… radzono sobie za pomocÄ… genealogii  zasypuje ona przepaÅ›d miÄ™dzy
teraz
niejszością a z
ródłami oraz legitymizuje teraz
niejszy porzÄ…dek i teraz
niejsze dążenia,
bezszwowo Å‚Ä…czÄ…c teraz
niejszośd z najdalszą przeszłością
·ð Nie znaczy to, że miÄ™dzy obiema przekazywanymi w ten sposób epokami nie ma różnicy
kategorii. Oba rejestry pamięci  kooce bez środka, odpowiadają dwóm jej ramiona, które
istotnie się od siebie różnią. Nazwiemy je tutaj pamięcią komunikatywną i pamięcią
kulturowÄ…
·ð PamiÄ™d komunikatywna  typowÄ… jej odmianÄ… jest pamiÄ™d pokoleniowa; pamiÄ™d przemija
wraz z członkami grupy, czyli nosicielami pamięci. Kiedy ci, którzy ją *pamięd+ ucieleśniają
wymrą, ustępuje ona miejsca nowej pamięci
·ð PamiÄ™d kulturowa  nie nabywamy jej sami prze siÄ™, lecz za pomocÄ… specjalnych instrukcji.
Dlatego w jej przypadku możliwa staje się kontrola rozpowszechniania: niektórzy członkowie
społeczności są zobowiązani do uczestnictwa w niej inni, innym jest ono niedostępne
·ð PamiÄ™d zbiorowa funkcjonuje bimodalnie: w modusie pamiÄ™ci fundacyjnej (odnoszÄ…cej siÄ™ do
prapoczątków) i w modusie pamięci biograficznej (odnoszącej się do własnych doświadczeo)
·ð
Pamięd komunikatywna Pamięd kulturowa
(modus pamięci biograficznej) (modus pamięci fundacyjnej)
Doświadczenie historii w ramach biografii Mityczna prehistoria, wydarzenia z
Treśd
indywidualnej przeszłości absolutnej
Nieformalne, mało wykształcone,
Ufundowane, kunsztowne, komunikacja
Formy naturalne, powstajÄ…ce przez powszechne
ceremonialna, święto
interakcje
Trwałe obiektywacje, tradycyjne i
Żywe wspomnienia w jednostkowej
Media symboliczne kodowanie/inscenizowanie
pamięci, doświadczeniu i przekazie
przez słowo, obraz, taniec etc.
Struktura 80-100 lat, horyzont 3-4 pokoleo
Absolutna przeszłośd mitycznego praczasu
czasowa przesuwajÄ…cy siÄ™ wraz z teraz
niejszością
Niewyspecjalizowani, świadkowie
Nosiciele Wyspecjalizowani nosiciele tradycji
wspólnoty pamięci
Metafory pamięci w kulturze europejskiej:
·ð Tabliczka woskowa
·ð Magazyn (biblioteka, Å›wiÄ…tynia, skrzynia, strych, skÅ‚ad)  w przeciwieostwie do pisma sÄ… to
metafory statyczne
·ð Åšlad (wg Å›w. Augustyna)
·ð  Przestrzenie pamiÄ™ci A. Assmann:
üð Z metafory tabliczki woskowej wywodzi siÄ™ metafora dotyczÄ…ca pamiÄ™ci odsyÅ‚ajÄ…ca do
pisma i palimpsestu (pamięd działa jak pismo/palimpsest)  metafory dynamiczne
·ð Przestrzenie te opierajÄ… siÄ™ na metaforach, ale nie uÅ›ciÅ›lajÄ… ich  implikacja metafor w
działaniu pamięci nie jest więc rzeczywistym obrazem jej działania
Z wykładu:
·ð Assmann uważaÅ‚, że bardzo ważne jest sprzężenie miÄ™dzy pamiÄ™ciÄ… a tożsamoÅ›ciÄ… kulturowÄ…
·ð PodstawowÄ… korekto koniecznÄ… do wprowadzenia w teoriach Assmanna jest zaÅ‚ożenie o
symultaniczności procesów tworzenia pamięci (Assmann uważał, że przebiegają one
chronologiczne: najpierw wytwarza się pamięd jednostkowa póz
niej komunikacyjna, na
koocu zaÅ› kulturowa)
·ð Obecne spoÅ‚eczeostwo jest synoptykalne: chce byd obserwowane i chce obserwowad (w
przeciwieostwie do społeczeostwa panoptykalnego, czyli obserwowanego)
·ð Anamnezja  proces uÅ›wiadamiania sobie, że istniaÅ‚o w naszej pamiÄ™ci coÅ› o czym zupeÅ‚nie
zapomnieliśmy (acz zerknijcie do swoich notatek i skorygujcie)
·ð PAMI
D A LITERATURA:
üð PamiÄ™d zawarta w literaturze  procesy intertekstualne
üð W literaturze zapisane sÄ… rozważania dotyczÄ…ce pamiÄ™ci, dostarczajÄ…ce nam pola
semantycznego związanego z opisywaniem pamięci (prościej ujmując: bohater lub
bohaterka usiłują sobie coś przypomnied, w związku z czym narrator opisuje proces
przypominania/zapominania; pojawiają się takie zwroty jak: w zakamarkach pamięci,
odmenty pamięci, obraz wyłowiony z przeszłości etc.)
üð Literatura jako medium pamiÄ™ci:
żð Kwestia kanonu  jego funkcjonowanie oznacza, że spoÅ›ród milionów dzieÅ‚ jedno jest
warte zapamiętania i przekazania przyszłym pokoleniom, co pozwala również
zachowad ciągłośd komunikacyjną między pokoleniami oraz wspólnej świadomości
zbiorowej
żð Literatura sÅ‚uży magazynowaniu pamiÄ™ci zbiorowej i jej cyrkulacji (czyli wciÄ…ganiu
pamięci zbiorowej do pamięci indywidualnej)
żð Literatura niejako konstruuje naszÄ… pamiÄ™d (podsuwa nam obrazy tego jak pamiÄ™tad,
podsuwa nam również samą zawartośd naszej pamięci)
żð Literatura może byd noÅ›nikiem pamiÄ™ci o innych mediach (np. E. Havelock  Muza
uczy siÄ™ pisad ) lub o innych, zapomnianych lub zagubionych tworach literackich
üð Marianne Hirsch  Family frames: photography, narrative, and postmemory :
postpamięd  ludzie często pamiętają to czego nie przeżyli, ale zapominają te rzeczy
które się im przydarzyły; inaczej ujmując: implantacja pamięci; implanty obcej pamięci
wypierają wspomnienia własne)
üð Ze wzglÄ™du na traumatycznoÅ›d niektórych wspomnieo (implantów) pamiÄ™d może zostad
zablokowana (blokada procesu rozumienia albo odtwarzania)  trauma jest tu istotniejsza
od historycznego z
ródła