Z: Rodzaje patriotyzmu. Czy i jak osobiste
doświadczenia oraz wychowanie różnicują postawy narodowe

(rozdz. 2)
Rodzaje tożsamości narodowej i ich konsekwencje.
Podobieństwo etniczne ("patriotyzm wykluczający", "patriotyzm ekskluzywny")
wspólne pochodzenie, "wspólnota krwi, genów, dziedziczenia" i widoczne efekty
pokrewieństwa biologicznego (specyficzne cechy osobowości, miejsce urodzenia i
zamieszkania). S. Ossowski uważał to za archaiczny sposób pojmowania podstawy
wspólnoty (nazywał go "więzią substancjonalną"), prowadzący do bezwarunkowego
wykluczenia z niej pewnych jednostek, zamykania się w gronie "swoich " i
traktowania obcych wyłącznie instrumentalnie.
Więź konwencjonalna ("patriotyzm otwarty", "patriotyzm inkluzywny")
przyjęcie takich kryteriów przynależności do wspólnoty, które może spełnić
każdy, kto chce być jej członkiem. Mogą to być np.: znajomość kultury, języka,
jakiś rodzaj wkładu wnoszonego do wspólnoty czy po prostu gotowość do
respektowania wspólnych norm i obowiązków. Tu tożsamość narodowa jest kwestią
swobodnego wyboru przynależności do wspólnoty terytorialnej. Pozwala na
włączenie się do wspólnoty osób, które urodziły się poza jej terytorium i
których z większością jej członków nie łączą żadne więzy krwi.
Potoczny sposób myślenia o wspólnocie/przynależności/tożsamości narodowej
wyraża się w preferencji jednego z dwóch modeli narodu:
etniczno-genealogicznego
obywatelsko-terytorialnego
Ewa Nowicka w Polowie lat dziewięćdziesiątych XX w. przeprowadziła badania.
Wyniki:
Młodzi ludzie raczej wybierają więzi konwencjonalne, choć pewne etniczne
kryteria identyfikacji narodowej są również dość często wybierane jako ważne.
Jako kryterium "polskości" najczęściej wskazywano na "poczucie, iż jest się
Polakiem"(80,3%), natomiast najmniej ważne okazały się: wiara katolicka (26,3%)
oraz zasługi dla kraju (35,9%)
Wykazano równo iż Polacy wyraźniej niż inni Europejczycy podkreślają kryteria
etniczne, eksponując przy określaniu tożsamości narodowej znaczenie czynników
niezależnych od jednostki, takich jak fakt urodzenia w kraju.
Relacje ze wspólnotą narodową tworzone są w różny sposób, dlatego przywiązanie
do narodu czy kraju ma też różne podstawy. Może ono mieć charakter:
Symboliczno-afektywny: sentymentalne przywiązanie do wartości i symboli danej
kultury/wspólnoty (tu: podobieństwo etniczne)
Instrumentalno-funkacjonalny: analiza kosztów i zysków związanych z prawami i
obowiązkami wynikającymi z przynależności do danej wspólnoty. (tu: więź
konwencjonalna)
Narodowe dobro wspólne składa się nie tylko z zasobów materialnych i kapitału
finansowego, lecz także z norm, wartości, stylów życia, sukcesów i potknięć
politycznych, miejsca w świecie, społecznej historii, osiągnięć naukowych,
sportowych, socjalnych itd. (nie wszystkie dobra są jednakowo ważne dla
obywateli/członków wspólnoty).
Badania przeprowadzone w latach dziewięćdziesiątych XX w. na grupie młodych
Niemców. Wyniki:
Wyróżniono, dwa rodzaje dumy narodowej:
nacjonalistyczna: czerpana z narodowej historii, sukcesów w sporcie czy z roli
swego kraju na świecie, jest połączeniem przywiązania opartego na symbolach i
interesach
patriotyczna: czerpana ze sposobu funkcjonowania demokratycznych instytucji ze
sprawnego działania systemu bezpieczeństwa społecznego, z możliwości
partycypacji w polityce. Jej przedmiotem jest państwo i społeczeństwo
obywatelskie. (patriotyzm obywatelski/konstytucyjny)
Rodzaj dumy narodowej jest ściśle związany z określonym zespołem postaw
społecznych,
np. ze sposobem spostrzegania i traktowania cudzoziemców: Im silniejsza duma
nacjonalistyczna tym wyższa dewaluacja cudzoziemców i większy antysemityzm.
Wysoka ocena i faworyzowanie naszego dziedzictwa kulturowo-historycznego łączy
się z wywyższaniem i idealizowaniem własnego narodu, dążeniem do ekskluzywności
etnicznej oraz z ksenofobią (niechęcią do obcych). Natomiast duma patriotyczna
jest negatywnie związana z ksenofobią.
Krytyczne bądź bezkrytyczne spojrzenie na swój kraj/naród. Dwie formy
patriotyzmu:
patriotyzm ślepy/bezkrytyczny/negatywny/nacjonalistyczny: koreluje on z
rasizmem, postawami faszystowskimi i akceptacją przemocy w stosunkach
międzynarodowych. Mniej pozytywny stosunek do demokracji. Strach przed
integracją z Unią Europejską.
Patriotyzm konstruktywny/krytyczny: nie wiąże się z żadną z powyższych postaw.
Otwarty na innych, sprzyja redukcji lęków integracyjnych
Badania społeczeństwa amerykańskiego prowadzone podczas wojny w Zatoce
Perskiej. Wyniki:
Ślepy patriotyzm silnie pozytywnie związany z wiarą w sprawiedliwy świat, w to
że dobro jest wynagradzane, a zło karane; oraz z pragnieniem "czystości
kulturowej" (w tym tendencji do ujednolicania grupy własnej), spostrzeganiem
własnej grupy jako szczególnie narażonej na ciosy i zagrożenia. Natomiast
negatywnie związany jest ów bezkrytyczny patriotyzm z akceptacją wartości i
postaw prospołecznych , empatią, postawami internacjonalistycznymi,
podkreślającymi solidarność i pomoc między narodami. Bezkrytyczni widzą swój
kraj jako "równościowy i sprawiedliwy".
Krytyczny patriotyzm opisują własny kraj w kategoriach realnej władzy i siły w
relacjach międzynarodowych, a także skuteczności polityki wewnętrznej. Są
aktywni politycznie i wiedzą o polityce więcej niż patrioci bezkrytyczni.