Literatura powszechna w średniowieczu
Witam Państwa serdecznie na kolejnej lekcji dotyczącej średniowiecza. Mam nadzieję, \
e literatura tego okresu skłoniła
Państwa do wielu przemyśleń i refleksji nad wieloma wa\
nymi sprawami, w tym nad \
yciem.
Dzisiaj poka\
ę Państwu fragment jednego dzieła, które nazywa się utworem  arcydziełem, w którym zawarte
są wszystkie poglądy średniowieczne, a tak\
e sposób myślenia człowieka średniowiecznego.
Po pierwsze trzeba wiedzieć, co to takiego  literatura powszechna. Pod hasłem tym znajduje się nie tylko literatura
polska, ale tak\
e i obca  europejska. W poprzednich lekcjach poznali Państwo głównie utwory pochodzące z literatury
polskiej. Znalazły się tam równie\
utwory obce  wspomnę chocia\
by  Pieśń o Rolandzie ,  Gargantuę i Pantagruela
Rablaise go,  Wielki testament F. Villona.
Dzisiaj kolej na arcydzieło  dzieło uznawane za najlepsze, najdoskonalsze (stąd te\
w samej nazwie
cząstka  arcy , mówiąca o jego doskonałości).
Dzieło podsumowujące dorobek średniowiecza 
Dante Alighieri  Boska Komedia
Dzieło Dantego zyskało sobie wysoką ocenę jako synteza kultury średniowiecza. Przedstawione w nim wyobra\
enie
zaświatów i kwalifikacja dusz do konkretnych miejsc są odzwierciedleniem ówczesnych poglądów o losach duszy po
śmierci, uzale\
nionych od postępowania ludzi za \
ycia. Uciekając się do alegorii, autor przedstawia prawdę o
człowieku, jego uwikłaniu w grzech i marzeniach o raju. Poeta ukazał wiele postaci i wydarzeń historycznych. Z reguły
są to osoby, które przyczyniły się do osobistych kłopotów Dantego, zwłaszcza do wygnania z kraju. Tekst jest swoistym
kompendium symboli - antycznych, chrześcijańskich oraz magicznych, poglądów, na temat człowieka i wieczności oraz
relacją o uczuciach. Mo\
na tu znalez
ć elementy autobiograficzne: główną postacią jest autor, który przedstawia swoją
ukochaną i znajomych.
Dante Alighieri i jego dzieło Najsłynniejszy poeta włoski urodził się w 1265 r. Czynnie uczestniczył w \
yciu
politycznym republiki. Brał udział w walce stronnictwa Gwelfów Białych przeciwko Gwelfom Czarnym - był zwolennikiem
uniezale\
nienia Florencji, z której pochodził, od wpływów papiestwa. Zwycięstwo przeciwników było dla Dantego
równoznaczne z zagro\
eniem \
ycia. Od 1302 r. przebywał na wygnaniu. Zmarł w 1321 r. w Rawennie.
W literaturze Dante zasłynął przede wszystkim jako autor Boskiej Komedii, pisanej od 1307 r., ukończonej na krótko
przed śmiercią. Piórem parał się ju\
wcześniej. Opisywał wyidealizowaną miłość do wspaniałej kobiety, Beatrice
Portinari, w pamiętniku tworzonym w latach 1292-1294 - Nowe \
ycie. Fragmentaryczny utwór Il convivio (1304-1309)
ujawnia doskonałą znajomość filozofii staro\
ytnej i średniowiecznej, m.in. św. Tomasza z Akwinu. Dante jest równie\

autorem traktatu o języku oraz rozprawy politycznej De monarchia, postulującej rozdział władzy świeckiej i duchownej.
Boska Komedia to dzieło fascynujące ze względu na wszechstronny sposób ukazania poglądów średniowiecza,
mentalności ludzi, wyobra\
eń religijnych  szeroko pojętej kultury tej epoki. Przedmiotem rozwa\
ań w szkole średniej są
wybrane fragmenty części I zatytułowanej Piekło. Warto jednak wiedzieć, \
e całe dzieło ma szczególną budowę. Składa
się ono z trzech części: Piekło, Czyściec i Raj, w których autor przedstawia swoją wędrówkę po niezwykłych krainach,
znajdujących się w zaświatach. Jego przewodnikiem jest staro\
ytny poeta rzymski, autor epopei Eneida, autorytet
moralny - Wergiliusz, zaś w po raju oprowadza go ukochana Beatrycze (której śmierć Dante bardzo prze\
ywał).
y
ródłem wiedzy o świecie są tu doświadczeni \
yciowo i znający zaświaty przewodnicy oraz napotkani tam znani
filozofowie, artyści, politycy.
Tytuł dzieła
Komedia - nie ma tu znaczenia gatunkowego. Nale\
y go kojarzyć z komicznym, tzn. powszednim stylem (brak patosu)
oraz szczęśliwym zakończeniem. Przymiotnik Boska dodano póz
niej ze względu na tematykę wyrosłą z religijnego
pojmowania zaświatów. Dante najpierw zwiedza Piekło, póz
niej Czyściec, by na koniec znalez
ć się w rajskim zakątku.
Układ tych części ma sens alegoryczny - odzwierciedla powstawanie człowieka z upadku, oczyszczenie z grzechów i
osiągnięcie świętości i szczęścia wiecznego. Owo wzrastanie człowieka mo\
liwe jest dzięki miłości i mądrości.
Struktura utworu oparta jest na liczbach 3 i 10. Całość składa się z 3 części, z których ka\
da zawiera 33 pieśni
(wielokrotność trójki) oraz wstępu - razem liczy więc 100 pieśni. Ka\
da z opisanych przestrzeni została podzielona na 9
części (wielokrotność trójki): tyle jest piekielnych kręgów, pięter w Czyśćcu i nieb w Raju. Ka\
da z tych krain ma
dodatkowo jedno miejsce szczególne: przedpiekle, raj ziemski i Empireum - miejsce, gdzie przebywa sam Bóg - ka\
da
z nich liczy więc po 10 wyodrębnionych "podkrain", zaś razem jest ich 30 (tym razem wielokrotność trójki i dziesiątki).
Wiersz zastosowany przez poetę równie\
podlega owej "magicznej" regule - strofa jest trzywersowa (tercyna) i jest
związana z sąsiednimi przez układ rymów: aba bcb cdc ded - itd. Przemyślane i dopracowane pod ka\
dym względem
dzieło dowodzi wielkich warsztatowych umiejętności autora. Jest ono równie\
zapowiedzią przekroczenia średniowiecza
w kierunku myślenia w kategoriach renesansu i humanizmu. Człowiek znajduje tu nadzieję na ocalenie duszy i
perspektywę szczęśliwego \
ycia. W Boskiej Komedii spotyka się średniowieczny teocentryzm, ponure wyobra\
enie
śmierci, ludowa wizja piekła i raju z renesansowym antropocentryzmem i daniem człowiekowi prawa do miłości,
poznawania świata, osobistego szczęścia.
Czas teraz na lekturę fragmentu  Piekła . Nie jest on zbyt łatwy. Proszę zwrócić uwagę na to, kto w piekle przebywa i
jak opisuje te osoby Dante.
Pomocą w odczytaniu dzieła mo\
e być równie\
fragment komentarza zamieszczony w Państwa podręczniku na str. 205
 207. Proszę spróbować odpowiedzieć na pytanie 2 ze str. 207.
Wyjaśnienie niektórych słów znajduje się w nawiasach, natomiast w tekście słowo, które zostanie wyjaśnione zostało
wytłuszczone.
DANTE ALIGHIERI
Boska komediaPiekło Pieśń piątaPrzy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza
ka\
dej duszy karę i miejsce w piekle. W drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych. Tutaj
Franczeska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości.
W obręb drugiego wstąpiłem koliska,
Które zamyka szczuplejsze obszary,
Lecz boleśniejszy z duchów jęk wyciska.
 Tu \
ywie Minos, ów sędzia prastary;
Zgrzytając grzechy roztrząsa u proga,
Sądzi i chwostem znaczy stopnie kary.
To jest, gdy przed nim zjawi się nieboga
Dusza, spowiada swoje grzeszne czyny;
Więc obliczywszy, którędy jej droga,
Ów rozeznawca biegły ludzkiej winy
Tylekroć biodra ogonem obwinie,
Na ile stopni ma zapaść w głębiny.
Czerń niezliczona duchów przedeń płynie:
Ka\
dy z kolei przybywa przed sędzię,
Wyzna, wysłucha i ju\
na dół chynie.
"Hej, ty, coś kaz
ni przekroczył krawędzie 
Zawołał Minos spostrzegłszy człowieka
I zatrzymał się w ponurym urzędzie
( Minos - król Krety; po śmierci bogowie uczynili go sędzią zmarłych.)
Bacz, jako wchodzisz i co cię tu czeka;
Swoboda wstępu niechaj cię nie zdurzy !
A Wódz mój: "Czemu gęba twoja szczeka?!
Nie czyń ty wstrętu koniecznej podró\
y:
śyczą jej w miejscu, kędy, czego \
yczą,
Wraz się i staje; wara pytać dłu\
ej!"
A wtem mi w uszach jęki zaskowyczą;
A wtem doszedłem do miejsca, gdzie duchy
Płaczem ogromnym nieustannie krzyczą.
Stanąłem w jamie ciemnościami głuchej,
Która jak morze w huraganie ryczy,
Gdy nim przeciwne wstrząsną zawieruchy.
Piekielny orkan, puszczony ze smyczy,
Dusze w gwałtownym ponosi upuście,
Szarpie i kole, i ościeniem ćwiczy.
A kiedy lecą razem nad czeluście,
Jęk z jękiem gada, wrzask z wrzaskiem się kłóci,
Bluz
nierstwom wolne otwierając ujście
Przeciwko mocy Bo\
ej; tak rozsuci
Na wolę wiatrów boleją zmysłowi,
Co nad rozsądek wywy\
szyli chuci.
Jak szpaki, gdy je wiatr jesienią łowi,
Snują w powietrzu długie, zbite chmary,
Tak się miotały, poddane wichrowi,
W górę, w dół, tam i sam nieszczęsne mary;
A nigdy nędznych losu nie poprawi
Bodaj nadzieja łagodniejszej kary.
I jak, zawodząc pieśń swą, klucz \
urawi
Długim się sznurem po niebiosach wlecze,
Tak się mym oczom smutna rzesza jawi,
Płynące smugą burz duchy człowiecze,
Więc pyta: "Kto są i jaką się winą
Splamiły, \
e je czarny wiatr tak siecze?...
 Pierwsza z mar - odrzekł - co przed nami płyną,
Skoro chcesz wiedzieć o niej, panowała
nad wielogwarych narodów dziedziną.
oścień - kij do popędzania bydła, ostro zakończony.
W grzech rozwiązłości popadła i zwała
Swawolę wolą, aby swe bezprawie
Pozorem prawa z hańby ratowała.
To Semiramis; wiesz o jej niesławie:
Była Ninusa dziedziczką, wprzód \
oną;
Jej państwo dzisiaj w sułtana dzier\
awie.
Ta z siebie \
agiew zrobiła czerwoną,
Prochom Sycheja nie dotrwawszy w statku".
Więc Kleopatrę widzę; uwięzioną
Helenę, powód Trojanów upadku;
Widzę Achila, chrobrego hetmana,
Co dla miłości walczył do ostatka.
Widzę Parysa i widzę Tristana ;
Tysiąc miłosnym zatraconych szałem
Dusz tu poznaję z ust mojego Pana.
A gdy do końca Mistrza wysłuchałem,
Co mi wskazywał damy i rycerze,
Litość mię zmogła i zmieszany stałem.
"Poeto - rzekłem - oto chęć mię bierze
Przemówić do tych dwojga, co się miecą
Na wietrze tam i sam, jak lotne pierze".
A on mi na to powie:  Czekaj nieco;
Skoro się zbli\
ą, proś w imię kochania,
Które je niesie, a one przylecą .
Więc gdy je wichru przywiały smagania,
W głos zawołałem: "Dusze umęczone,
Przemówcie do nas, jeśli nic nie wzbrania!"
Jako gołębie, miłością wabione,
Semiramis - \
ona króla asyryjskiego Ninusa; według podania zabiła mę\
a, \
eby objąć władzę.
Prochom... w statku - mowa o Dydonie, mitycznej zało\
ycielce Kartaginy, wdowie po królu Sycheuszu, która z
powodu nieszczęśliwej miłości do Eneasza popełniła samobójstwo.
Kleopatra (69-30 p.n.e.) - królowa Egiptu.
Helena - \
ona Menelausa, z powodu której toczyła się wojna trojańska.
Tristan pokochał Izoldę, \
onę króla Marka. Powieść o Tristanie i Izoldzie jest dawnym mitem celtyckim,
przekazywanym drogą ustnej tradycji, a spisanym w XI wieku.)
Na wyprę\
onym skrzydle, jedną parte
Chęcią, w lubego gniazda lecą stronę,
Tak z Dydonowej gromady wydarte,
Snadz
rzewną prośbę słysząc, mimo wrzaski
Leciały, na wiatr stęchły rozpostarte.
"O ty istoto czuła, pełna łaski,
śe raczysz witać w tej ciemności sinej
Nędznych, których krew ziemskie broczy piaski;
Gdyby nam sprzyjał Król świata dziedziny,
Prosilibyśmy o spokój twej duszy,
śeś się u\
alił nieszczęśliwej winy.
Chceszli przyczynę znać naszej katuszy,
Pytaj i słuchaj, coć powiemy o niej,
Póki nas burza znów nie zawieruszy.
Kraj mój poło\
on jest nad brzegiem toni,
Którą nurt Padu z utęsknieniem wita,
Bo tam ma spokój od rzek swych pogoni.
Miłość, co łatwo serc zacnych się chwyta,
Skuła go czarem mej ziemskiej postaci;
Wzdrygam się pomnąc, jak była zabita.
Miłość, co zawsze miłością się płaci,
Tak mi kazała w nim podobać sobie,
śe go nie zgubię ju\
ni on mię straci.
Miłość nas śmiercią poło\
yła w grobie...
Morderca niechaj Kainy się lęka!"
W takim duch do nas przemówił sposobie.
Więc ja, poznawszy, jak wielka ich męka,
Zwiesiłem głowę i trwałem w tym stanie,
A\
wieszcz zapytał: "Co za myśl cię nęka?"
Ja się ocknąłem i rzekłem: "O panie!
Jakie tęsknoty i jakie zachcenia
Na to nieszczęsne wiodły ich kochanie?"
Za czym zwróciłem się znowu do cienia:
"Franciszko - rzekłem - pokutnico biedna,
Do łez mię twoje wzruszyły cierpienia.
( Kain - według Biblii pierworodny syn Adama, pierwszy morderca i bratobójca.
Franciszka - Franczeska z Rawenny, poślubiła władcę Rimini.)
Lecz gdy wam z westchnień chęć się rwała jedna,
Skąd wam tej chęci pierwsze przyszły wieści
I jak wykryła się, dotąd bezwiedna?"
A ona: "Nie ma dotkliwszej boleści
Niz
li dni szczęścia wspominać w niedoli,
I mistrz powiada o tym w swej powieści,
Lecz skoro mię tak chęć twoja niewoli,
Poznasz, skąd poszły nasze niepokoje,
Wyznam, jak człowiek, co mówi, choć boli.
Raz dla zabawy czytaliśmy boje,
Gdzie wpadł Lancelot w miłosne więzienie;
Byliśmy sami, bezpieczni oboje.
Czasem nad księgą zbiegło się spojrzenie
I zdejmowało z lic barwy rumiane -
Ale nas zmogło jedno okamgnienie.
Kiedyśmy doszli, gdzie usta kochane
Rycerz całował w nieowładnej chęci,
On, z którym nigdy ju\
się nie rozstanę,
Dr\
ący do ust mych przywarł bez pamięci;
Księga i pisarz Galeottem byli -
W ten dzień ju\
eśmy nie czytali więcej."
Gdy jeden mówił, drugi cień w tej chwili
Szlochał; a jam czuł, \
e coś się rozkłada
We mnie i duch się mój ze śmiercią sili...
I padłem, jako ciało martwe pada.
(Przeło\
ył Edward Porębowicz. Cyt. za: Dante Boska komedia. Warszawa. PIW 1959)
( Lancelot - bohater średniowiecznych romansów rycerskich.
Galeotto - postać z francuskiej powieści rycerskiej o Lancelocie; pośrednik w sprawach miłosnych.)
Dlaczego dzieło to uwa\
a się za podsumowanie dorobku średniowiecza?
Na pewno Państwo zauwa\
yli ju\
, \
e porusza ono wiele wątków występujących w tej epoce  wykorzystuje choćby
symbolikę chrześcijańską, porusza temat \
ycia i śmierci. Pokazuje, jak wyglądają zaświaty. Jest zatem kolejną
odpowiedzią na pytanie: co się stanie z człowiekiem po jego śmierci?
W całym poemacie widać te\
drogę człowieka, który wznosi się do świętości, Dante zwiedza bowiem najpierw piekło,
potem czyściec, a na końcu raj. Poemat ten posiada zatem szczęśliwe zakończenie. Dante dociera do Epireum, a tak\
e
spotyka swoja ukochana Beatrycze. Proszę zwrócić uwagę na to, \
e kobieta ta jest umieszczona właśnie w ostatnim
kręgu  w raju. Świadczy to o tym, \
e Dante starał się wyidealizować Beatrycze, a tym samym swoją miłość do niej.
Nawiązania do średniowiecza
Wisława Szymborska  Miniatura średniowieczna
Nawiązań do poszczególnych epok jest bardzo du\
o. Tak naprawdę twórcy nieustannie spoglądają wstecz i
starają się jeszcze raz odpowiedzieć na te same pytania, które zadawali sobie ich poprzednicy. Dzięki temu
obserwujemy  my  czytelnicy, uczestniczący w kulturze  dyskusję, jaką toczą ze sobą ró\
ne pokolenia artystów:
malarzy, pisarzy, poetów, muzyków.
W ostatniej lekcji widzieliśmy, jak potoczyła się dyskusja J. Tuwima z nieznanym twórcą średniowiecznego
utworu o duszyczce pt.  Dusza z ciała wyleciała . Dzisiaj natomiast zobaczymy, jak polska współczesna pisarka 
nobilistka  Wisława Szymborska ocenia malarstwo średniowieczne, a dokładniej miniatury średniowieczne.
Proszę przeczytać utwór Szymborskiej, znajdujący się w podręczniku na str. 209  211 i obejrzeć miniaturę
średniowieczną na str. 211. Proszę spróbować wskazać obrazy, które Państwo widzą, czytając utwór i porównać je z
obrazem średniowiecznym. Czy są zgodne? Jeśli tak, proszę wskazać elementy podobne. Po wykonaniu tego zadania
zachęcam do przeczytania komentarza dotyczącego wiersza, który znajduje się poni\
ej w lekcji, a tak\
e w podręczniku.
Interesującym nawiązaniem do średniowiecznego malarstwa miniaturowego jest wiersz Wisławy Szymborskiej z tomu
Wielka liczba (1976) pt. Miniatura średniowieczna. Podmiot liryczny przedstawia treść obrazu - wyidealizowany
orszak ksią\
ęcy z paziami, dworkami i rycerzami. Wszystkie postaci są wielkiej urody, pięknie ubrane, konie postępują z
gracją po zielonej murawie ozdobionej stokrotkami. Na ramieniu pazia siedzi zabawna małpka. Mogłoby się wydawać,
\
e średniowieczna rzeczywistość jest wspaniała, pełna szczęścia i atrakcji. Jest to jednak obraz niepełny, ukazujący
środowisko ludzi wysoko urodzonych, związanych z dworem. Tymczasem feudalny ustrój podzielił społeczeństwo na
bogatych i biednych, jednak tych drugich malarz nie przedstawił.
Naj\
adniejszej te\
kwestii
Mieszczańskiej czy kmiecej
Pod najlazurowszym niebem.
Szubieniczki nawet tyciej [...].
Wisława Szymborska z ironią mówi o wyidealizowanej tematyce średniowiecznej miniatury, posługuje się neologizmami
(słowami, które nie występują w polszczyz
nie i które autorka stworzyła na potrzeby tekstu) i przymiotnikami w stopniu
najwy\
szym, oddającymi przesadę w ukazaniu szczęścia i przepychu osób z ksią\
ęcego orszaku. Archaizuje tak\
e
pisownię wyrazów xią\
ę i xięina.
Tak sobie przemile jadą
W tym realizmie najfeudalniejszym.
On\
e wszelako dbał o równowagę:
Piekło dla nich malował na drugim obrazku. Malarstwo średniowiecza miało więc swoje ulubione tematy, a wśród nich
tak\
e piekło. Dowodzi tego równie\
literatura: chętnie przedstawiano środowisko ludzi wysoko urodzonych oraz
wyobra\
enia śmierci, piekło, a tak\
e Chrystusa i Matkę Bo\
ą.
Na dzisiaj to wszystko!