1. KOMUNIKACJA MI
DZYKULTUROWA JAKO DZIEDZINA NAUKI
---
1.1. Komunikacja międzykulturowa i jej rodzaje
Zajmiemy się tu komunikacją międzykulturowa, którą definicja określają ko  akt rozumienia i bycia rozumianym przez audytorium o innej kulturze" Komunikacja międzykulturowa będzie tu traktowana w dwojakim znaczeniu Po pierwsze jako pewne zjawisko ze sfery porozumiewania się ludzi, po drn gie zaś jako wiedza o tym zjawisku.
Komunikacja międzykulturowa (czyli porozumiewanie się ludzi różnyc kultur) jest analizowana pod kątem biorących w niej udział partnerów ora kontekstu, w jakim ma ona miejsce. Biorąc pod uwagę różne jej rodzajt uwzględniamy także warunki i nośniki tej komunikacji. Podane poniżej typ tej komunikacji ukształtowały się w procesie badania i nauczania, dlatego te są traktowane jako typy odrębne. Nie są one całkowicie rozdzielne, to znacz mogą dotyczyć niejednokrotnie tych samych zjawisk, choć będą ujmowane w właściwy dla danego rodzaju sposób. Są to:
- komunikacja poprzezkulturowa, tj. komunikacja różnych grup wewnąti jednej kultury narodowej (cross-culłural communicatioń),
- komunikacja pomiędzykulturowa, zachodząca pomiędzy uczestnikan różnych kultur narodowych {inter-cultural communicatioń),
- komunikacja międzynarodowa {international communicatioń).
- komunikacja globalna, która jest pewnym aspektem poprzedniej (giobi communicatioń).
---
Komunikacja różnych grup wewnątrz jednej kultury narodowej
Przedmiotem oaaan naa tą komunikacją jest przebieg procesu komumkac) nego, zachodzącego między różnymi grupami istniejącymi wewnątrz jedn kultury narodowej. Dotyczy on tych rożnie, które dzielą wspólnotę narodową dzięki temu, że wykształtowały się w niej pewne wielkie zbiorowości. Te wielkie grupy ludzi kierują się własną hierarchią wartości i mają własne sposoby postępowania, zwane też podkulturami. Komunikacja ta jest typowym materiałem dla porównawczych studiów nad procesem komunikacji w różnych kulturach. Opisuje, co dokonuje się wewnątrz kultury, bada jej praktyki komunikacyjne, symbolizm, technologię, język itd. Służy również za wartościową, a nawet konieczną bazę do studiowania komunikacji pomiędzy kulturami2.
Badania nad tym rodzajem komunikacji dotyczą różnic dzielących w jednym społeczeństwie ludzi wywodzących się z różnych zbiorowości i grup społecznych. Ludzie ci są członkami podkultur klasowych, lokalnych, pokoleniowych, organizacyjnych czy grupowych. Kontakty między tymi kulturami często kształtowane są przez specjalne instytucje, a także przebiegają na określonych płaszczyznach. Komunikacja ta dokonuje się zwykle na poziomie interpersonalnym.
---
Komunikacja pomiędzykulturowa
Jest ona tym rodzajem komunikacji międzykulturowej, która dokonuje się pomiędzy członkami różnych kultur narodowych czy etnicznych. Podobnie jak poprzednia, dotyczy kontaktów na poziomie interpersonalnym3.  Zwykle są to jednostki lub małe grupy, lecz mogą mieć wymiar organizacji, której polityka wpływa na zachowanie jej członków w stosunkach o charakterze kulturowym. Mogą to być np.: biznesmeni, misjonarze, instytucje edukacyjne lub nawet rządy"4.
Ten typ komunikacji obejmuje kontakty między osobami należącymi do różnych kultur, które stykają się ze sobą przy okazji wspólnego życia czy współdziałania. Tych kontaktów we współczesnym świecie stale przybywa, m.in. dzięki organizacjom międzynarodowym, a także wówczas, gdy członkowie jednej kultury przebywają na terenie odmiennym kulturowo, żyją na nim i działają bez zamiaru przyjęcia tej kultury za własną. Komunikacja pomiędzykulturowa początkowo zachodziła między szczególnymi i tymczasowymi  gośćmi" tych społeczeństw, takimi jak dyplomaci, misjonarze czy kupcy. Obecnie kontaktowanie się ludzi różnych kultur ma coraz większy zasięg, coraz bardziej przenika gospodarkę i życie społeczne. Przykładem takich kontaktów jest również turystyka międzynarodowa.
---
Komunikacja międzynarodowa
Polega ona na kontaktach między instytucjami należącymi do różnych kultur narodowych. Przykładami takich instytucji są np. rządy czy agendy realizujące politykę komunikacyjną państwa. Zajmuje się także technologią komunikowania oraz międzynarodowymi regulacjami, dotyczącymi komunikacji i komunikowania,  jest interakcją na poziomie bardziej narodowym niż kulturowym. Celem komunikacji międzynarodowej jest wpływanie na politykę, gospodarkę i obronność innych narodów"5. Szczególnym przypadkiem tej komunikacji s zagraniczne media, ktre niosc wartosci obcej kultury docierają do danego społeczeństwa, a ich treści stykają się z wartościami jego kultury.
---
Komunikacja globalna
Jest ona pewnym przypadkiem komunikacji międzynarodowej i zajmuje się napływem komunikatów, a także konsekwencjami tego procesu dla kultury narodowej. Dotyczy zagadnień autonomii komunikacyjnej, konfliktów ideologicznych oraz interesów ekonomicznych państw lub wielkich konglomeratów. Przeważa tu również podejście instytucjonalne.
---
1.2. Wiedza interdyscyplinarna
Komunikacja międzykulturowa jest współcześnie badana z uwzględnieniem różnych punktów widzenia. Efekt tych studiów daje prawdziwą wiedzę interdyscyplinarną. Składają się na nią następujące dziedziny:
- antropologia kulturowa, czyli nauka zajmująca się człowiekiem jako istotą społeczną, tworzącą kulturę; do wątku antropologicznego należą studia po-przezkulturowe i porównawcze nad wartościami i stylami komunikacji;
- psychologia, czyli nauka o życiu psychicznym człowieka, kształtowaniu osobowości i jej rozwoju; bada wpływy kulturowe na sposoby percepcji i zachowań jednostki;
- psychologia społeczna, czyli nauka o procesach interakcji w małych grupach, zajmuje się zwłaszcza zjawiskami empatii, stereotypami, uprzedzeniami6;
- socjologia, czyli nauka o życiu grupowym człowieka, bada procesy uspołecznienia, tu zwłaszcza konflikty oraz współpracę interpersonalną i grupową, stosunki międzyrasowe i etniczne, interakcje w rodzinie;
- językoznawstwo i semiotyka, czyli nauki o języku oraz teorie znaku to dyscypliny, które w interesującym nas zakresie badają kody, znaczenia werbalnych, niewerbalnych, gestowych i kinestetycznych komunikatw;
- retoryka, czyli nauka o zasadach sprawnego wysławiania się, bada techniki perswazji, tok rozumowania i styl przemówień publicznych;
- wiedza o komunikacji i komunikowaniu, czyli nauka o procesach porozumiewania się, bada zasady rządzące komunikacją w społeczeństwie oraz media jako nośniki tej komunikacji7.
---
1.3. Kształtowanie się współczesnej nauki
Komunikacja międzykulturowa ma swoją historię, sięgającą czasów starożytnych. Obecne zainteresowanie komunikacją międzykulturowa datuje się od lat pięćdziesiątych naszego wieku, kiedy to amerykańscy antropologowie Edward T. Hall, Ruth i John Useem zaczęli zgłębiać problematykę skutecznego komunikowania się między ludz
mi różnych kultur. Wtedy to po raz pierwszy użyto terminu:  komunikacja międzykulturowa"8. Zapoczątkowano w ten sposób szybki rozwój tej dyscypliny, nauczanej wówczas na specjalnych kursach, organizowanych dla ludzi biznesu, osób studiujących za granicą i dla korpusu dyplomatycznego. Programy te rozwijały się zwłaszcza w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Dzięki inicjatywom Davida Hoopes'a z Regional Council przy East-West Center na Hawajach zaproszono do współpracy przedstawicieli różnych dyscyplin: antropologów, psychologów, lingwistów, specjalistów od komunikowania i stosunków międzynarodowych. W 1976 r. powstało Stowarzyszenie Międzykulturowej Edukacji, Kształcenia i Badań - Society for Intercultural Educati on, Training and Research (SIETAR) z centrum w Georgetown University w Stanach Zjednoczonych. Wkrótce pojawiły się oddziały tego Stowarzyszenia w Europie, w Japonii i w innych częściach świata. W latach sześćdziesiątych zainicjowano, głównie na wydziałach mowy i komunikacji, pierwsze uniwersyteckie kursy, na których kładziono nacisk na kulturowe wymiary tego zjawiska oraz na retorykę. Do roku 1977 blisko 200 uniwersytetów rozpoczęło prowadzenie kursów z tej dziedziny, a sześćdziesiąt z nich oferowało programy magisterskie i doktorskie. Od 1970 r. pojawiło się wiele podręczników do nauki komunikacji międzykulturowej9.
---
1.4. Cele nauki o komunikacji międzykulturowej
Komunikacja międzykulturowa powstała i rozwinęła się pod silną presj praktyki. Dyplomaci, pracujący za granicą, działacze organizacji międzynarc dowych oraz prowadzący swoje interesy w świecie biznesmeni zauważali cc raz większe trudności w porozumiewaniu się z ludz
mi innych kultur. Im głe biej chcieli oni wniknąć w sprawy swoich zagranicznych partnerów, tyr częściej natrafiali na problemy związane z właściwym przekazywaniem swe ich komunikatów i rozumieniem reakcji na nie ludzi, do których przemawiał Rosnąca zależność pomiędzy obywatelami różnych krajów skłoniła praktykóv a następnie badaczy, do analizowania zjawisk z dziedziny komunikacji mi^ dzykulturowej. Rozwój współczesnej wiedzy o komunikacji międzykulturowi ma swoje bardzo praktyczne z
ródła. Jest wynikiem narastającej internacjonal zacji życia. Gdy w przeszłości ludzie odmiennych kultur kontaktowali si rzadko, a tylko masowe migracje i wojny były okazją do takich kontaktów, | obecnie współczesna gospodarka wyraz
nie im sprzyja i powoduje narastan: wzajemnych kontaktów ludzi odmiennych kultur w sposób bezpośredni lub p< średni poprzez zjawiska rynkowe. Można powiedzieć, że aktualność komun kacji międzykulturowej zawdzięczamy zmianom w sposobach prowadzenia ż; cia gospodarczego.
Refleksja nad komunikacją międzykulturowa umożliwia skuteczniejsi współdziałanie w trakcie spotkań międzynarodowych, skłania także ich uczes ników do analizy własnych zachowań. Zwraca im uwagę na to, że ich życiov zasady oraz sposoby postępowania nie są jedyne i najlepsze, że można ż] i skutecznie działać kierując się wieloma innymi zasadami i normami. Studi wanie komunikacji międzykulturowej jest dzięki temu okazją do bliższego p< znania siebie i własnego społeczeństwa, a także charakteru i specyfiki innyt jednostek i społeczeństw. Fred E. Jandt tak określa cele tej nauki: "Pomoże ci stać się bardziej kompetentnym w komunikacji z przedstawicielami różnych kuli dzięki nabyciu następujących umiejętności i pojmowań: poszerzysz zakres swych umiejętno: w komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Skuteczniejsza komunikacja zapewni ci zdolność rozf znawania i podejmowania zachowań komunikacyjnych w różnych sytuacjach; zyskasz zdolne łatwiejszego aklimatyzowania się w nowym środowisku. Wszyscy doświadczamy stresów w n zrozumiałym dla nas środowisku. Skuteczna komunikacja pozwoli zrozumieć i opanować ten str poznasz wptywy swojej własnej kultury, dzięki czemu lepiej zrozumiesz samego siebie. Skutei niejsza komunikacja pozwoli także zrozumieć ci, kim są inni, zmniejszy twoją obawę przed ludz
mi innych kultur. Poszerzysz swoja znajomość obyczajów społeczeństw innych kultur. Skutecznie komunikujący rozumie, jak myślą i postępują przedstawiciele innych kultur10."
Wiedza o międzykulturowej komunikacji rozwija się dzięki badaniom, ktć wychodzą naprzeciw problemom, na jakie natrafiają uczestnicy tej komunikacji.
Badania kontaktów kulturowych nastręczają wielu poważnych trudności, bez względu na to, czy badania te prowadzone są z punktu widzenia uczestnika-ob-serwatora, który jest członkiem określonej kultury (tak zwane podejście z wewnątrz kultury - emic), czy poprzez porównanie różnych interesujących nas kultur, czy też przez skonstruowanie abstrakcyjnej kategorii, nastawionej na poznanie wszystkich kultur (tzw. podejście z zewnątrz kultury - etic). W końcu zaproponowano, by rozważyć, czy w procesie porozumiewania się ludzie tworzą trzecią kulturę. Znaczyłoby to, że pragnący się porozumieć stwarzają pewną płaszczyznę komunikacyjną, kulturę międzykulturowych negocjacji". Mając tę propozycję na uwadze, Vernon E. Cronen i Robert Shuter wskazują na podstawowe zadania omawianych badań. Polegają one na przeprowadzeniu następujących analiz: jak uczestniczący w konkretnym wydarzeniu komunikacyjnym negocjują stworzenie zasad komunikacyjnych trzeciej kultury: w jakim stopniu decyzje trzeciej kultury dotyczą języka i zachowań niewerbalnych; jak między-kulturowa komunikacja ustanawia wspólną podstawę komunikacyjną12.
---
1.5. Podstawowe podejścia badawcze
1.5.1. Pierwotny poziom kulturowy
Przedstawimy tu pewne podejścia badawcze, proponowane przez niektórych autorów. Każde z nich zwraca uwagę na pewne uwarunkowania, występujące w komunikacji międzykulturowej.

Edward T. Hall zwrócił uwagę na fakt, że tylko 10% spośród aktów komunikacji ludzkiej jest przez człowieka świadomie kontrolowanych. Pozostałe związane są ze sferą spraw przez człowieka nie uświadamianych, ze sposobami i umiejętnościami nabytymi w procesie socjalizacji, który przechodzimy dostosowując się do własnego społecznego otoczenia. Te akty komunikacyjne wynikają z gestów, wyrazu twarzy, kontaktu wzrokowego, tonu głosu, przestrzegania rytuału czasu w kontaktach czy dotyku.
Nawet dobra znajomość słownictwa i gramatyki nie zapewnia dobrej komunikacji; konieczna jest znajomość ogólnych zasad zawartych w treściach kultury, które nie są wyrażone wprost, lecz przyswojone zostały w procesie uczenia sie żvcia w snołeczeństwie TCnżHv rzłowiek nociaHa $wńj nip.werhalny program komunikacyjny, który Edward T. Hall określa jako pierwotny poziom kulturowy (PPK). Uważa on, iż:  pierwotny poziom kulturowy określa to. co jest znaczącą dla ludzi informacją, a przekazy, które nie zgadzają się z logiką tego schematu, są po prostu marnowane. Jest to poziom zachowań najbardziej oporny na zmiany, ponieważ jest on ukryty i uznawany bez żadnych zastrzeżeń przez partnerów"13.
Polski socjolog Marcin Czerwiński opisuje w swej pracy pt. Lekcja ysłoska, jak wiele drobnych różnic dzieli społeczeństwa włoskie i polskie, które nie sposób jest poznać inaczej, niż żyjąc w tych społeczeństwach, ponieważ nie są nigdzie opisane ani wyrażone14.
Hall rozpoczął badania nad analizą przestrzennych form komunikacji. Zajmował się na przykład dystansem konwersacji - zagadnienie to wchodzi w zakres nauki zwanej proksemiką- ukazuje ona, jak poważne różnice kulturowe w pojmowaniu dystansu ludzkiego kontaktu rzutują na przebieg rozmów. Dalsze badania poszerzyły ten punkt widzenia i obok proksemiki pojawiły się w badaniach nad komunikacją nowe dyscypliny.
Oto krótkie charakterystyki dziedzin określających pierwotny poziom kulturowy:
- proksemiką, czyli badania o użyciu określonej przestrzeni lub terytorial-ności i przestrzeni osobistej,
- kinestyka, która bada gesty, ruchy ciała i mimikę określane jako komunikacja:
- chronemika, polegająca na badaniu użycia czasu15,
- haptyka, która bada rolę dotyku w komunikacji,
- okulestyka, zajmująca się badaniem kontaktów wzrokowych.
Osobną wiedzą jest nauka o paralangue, czyli o niewerbalnych elementach głosu, do których należą:
- głosowe właściwości, takie jak: intensywność, tonacja, zasięg i wyrazistość dz
więku,
- głosowe charakterystyki, takie jak śmiech i szloch,
- dz
więki oddzielające słowa, takie jak  uh",  um", gwizdy, westchnienia itd.
---
1.5.2. Harmonia czy konflikt?
Gdzie należy poszukiwać przykładów komunikacji międzykulturowej, które mogłyby stanowić wyjściowy przedmiot badań? W tej sprawie konkurują ze sobą dwa podejścia: harmonii i konfliktu.
Uznająca podejście harmonii szKoia Kulturowego diaiogu wychodzi z założenia, że natura ludzka jest jednolita i celem badań jest poszukiwanie międzykulturowych podobieństw i pól wzajemnego zrozumienia. Szkoła kulturowego dialogu poszukuje ich na gruncie retoryki i filozofii humanistycznej.
Inne podejście reprezentuje szkoła kulturowego krytycyzmu, która zwraca uwagę na to. że konflikt jest najważniejszym z
ródłem wiedzy o kontaktach między kulturowych. Należy badać przejawy konfliktu, ponieważ można wówczas dostrzec wyraz
ne różnice. Oponenci tego stanowiska uważają, że  kolekcjonowanie" różnic nie pozwoli nam zrozumieć podstawowego problemu, jakim jest rzeczywiście dokonujący się proces międzykulturowej interakcji'6.
---
1.5.3. Badania rzeczywistych procesów komunikacji
Zwolennicy tego podejścia stoją na stanowisku objętym mianem trzeciej kultury, która powstaje w trakcie procesów komunikacyjnych. Uważają oni, że poszczególne kultury są wewnętrznie heterogeniczne i zawierają różne odpowiedzi na pewne często występujące problemy. Dlatego też należy badać takie sytuacje, w których ludzie wchodzą ze sobą w kontakty komunikacyjne, ponieważ tego pragną. Starają się wówczas stworzyć wspólne ze swym rozmówcą zasady, które pozwolą na skuteczne porozumiewanie się. Mówimy, że w powstawaniu trzeciej kultury decyduje treść, tj. kontekst zachodzącej komunikacji. Ludzie chcąc osiągnąć pewne porozumienia rezygnują z wielu założeń, obecnych w ich własnych kulturach1". Dobrym przykładem takiego kontaktu są związki uczuciowe, kiedy osoby darzące się sympatią czy miłością będą redukować właściwe ich kulturze odrębności, by lepiej się porozumieć.
Ge Gao, który badał związki uczuciowe pomiędzy osobami pochodzenia chińskiego i amerykańskiego uważa, że stosunki takie budują trwałe wartości, przezwyciężające różnice kulturowe. Starał się wyodrębnić te czynniki, które są z
ródłem stabilności poprzez uruchamianie mechanizmów wzmacniających istotne relacje w związkach uczuciowych. Na podstawie swych badań Gao wyodrębnia cztery czynniki temu sprzyjające:
- wzajemną otwartość,
- zaangażowanie lub poczucie wspólnoty i gotowość inwestowania w te stosunki w czasie ich trwania,
- ustalenie znaczeń dla zachowań niewerbalnych,
- ocenę wzajemnych stosunków, w której obie strony postrzegają swe stosunki w ten sam sposób i pełnią ważne role w utrzymywaniu stabilności w tych relacjach.
Odmienną opinię na ten temat reprezentował M. Parks. który twierdził, ze stosunki intymne pomiędzy osobami wywodzącymi się z różnych kultur stanowią pomosty komunikacyjne o jedynie sytuacyjnej wartości, lecz nie budują one jednak trwałych podstaw zrozumienia między kulturami18.
---
1.5.4. Inne propozycje badawcze
Do nowych podejść badawczych należą: podejście wspólorientacyjne, redukowanie niepewności oraz skoordynowane zarządzanie znaczeniami.
Podejście wspólorientacyjne. Głosi ono. iż ludzie poszukując wzajemnego zrozumienia i zaufania, ujawniają swoim partnerom, jak postrzegają samych siebie. Każda kultura ma swoje zasady inicjowania i rozwijania stosunków interpersonalnych.
Teoria redukowania niepewności. Gdy spotykają się obcy sobie ludzie, starają się oni systematycznie gromadzić informacje o swoim partnerze, które pozwalają im przewidzieć jego zachowanie. Ludzie różnych kultur mają różne sposoby eliminowania niepewności. Informacje o partnerze, bliskie z nim stosunki na różnych płaszczyznach, zarówno zawodowych, jak i prywatnych, pomagają niepewności te zredukować.
Podejście skoordynowanego zarządzania znaczeniami. We współczesnych, wysoce złożonych, heterogenicznych społeczeństwach osoby, które często uczestniczą w kontaktach międzynarodowych, wykazują wysoki stopień świadomości różnic kulturowych. Niektórzy umiejętności tych nabywają już na etapie wczesnej socjalizacji. Czasem bezpodstawne oczekiwanie na zaistnienie takich trudności, o których dowiadują się w ten sposób, utrudnia potem ludziom efektywną komunikację19.
---
1.5.5. Dominacja stosunków instytucjonalnych i grupowych
William Gudykunst uważa, że większość kontaktów międzykulturowych odbywa się w organizacjach, które stanowią swoistą subkulturę1". W ten sposób większość interakcji dokonuje się raczej pod wpływem grupy, niż w wyniku predyspozycji osobistych. Ważne tu jest szczególnie, jak kultura zastana percypuje społeczną tożsamość nowego uczestnika.
---
1.5.6. PosÄ…dzenia o brak obiektywizmu
Badaniom nad komunikacją międzykulturową stawia się często zarzut braku'kulturowej bezstronności. Przybiera to różne postacie. Uczeni spoza zachodniego kręgu kulturowego oskarżają przodujących w tej wiedzy Amerykanów i Europejczyków o to, że w swoich badaniach posługują się sposobami analizy właściwymi nauce Zachodu. Badacze ci tropią europejskie i amerykańskie etnocentryzmy w tych badaniach, by je następnie przezwyciężać i rozwijać koncepcje wolne od wpływów zachodnich tradycji filozoficznych i podejść charakterystycznych dla zachodniej analizy naukowej. Na przykład Tulsi Saral zwraca uwagę, że zachodnia tradycja scjentyczna ogranicza prawdę do tego, co jest obserwowane. Uważa on, że zachodnie sposoby kategoryzacji i pomiaru muszą być zrównoważone przez właściwą innym kulturom intuicyjną, subiektywną znajomość głębokich struktur świadomości, takich jak percepcja artystyczna i doświadczenia religijne21.
Inny rodzaj oskarżeń to pomówienie badaczy amerykańskich o zbyt silne powiązania ze sferą biznesu. Na przykład w 1970 r. Centro Monachin Fellowship we Francji określiło komunikację międzykulturową jako przedsięwzięcie amerykańskie, podjęte na użytek amerykańskich agencji publicznych i prywatnych".
Pod wpływem tej krytyki badacze komunikacji międzykulturowej dokładają starań, by nadać swej wiedzy charakter bardziej obiektywny. Dlatego też wiele uwagi poświęca się dziś odmiennościom filozofii życia w różnych kulturach. Czytelnik znajdzie w tej pracy przykłady zaczerpnięte z różnych egzotycznych dla niego kultur. Takie poszukiwania odpowiadają tendencjom współczesnej nauki. Dają one szerszy pogląd na różnice kulturowe współczesnego świata.

---
1. K. Sitaram. R.T. Cogdell, Foundations of Intercultural Communicatioń. CE. Merill Pu' Columbus 1976, s. 26.
2. W.E. Biernatzki, Intercultural Communication, Communication Research Trends 1995, vol. 15,nr4, s.2.
3. F.E. Jandt. Intercultural Communication. An Introduction, Thousand Oaks, Sage, London-New Delhi 1995, s. 30.
4. W.E. Biernatzki, òp.cit., s. 2.
5. K. Sitaram, R.T. Cogdell, op. at., s. 39.
6. P.B. Smith, M.H. Bond, Social Psychology across Cultures, Harvester Wheatsheaf,London 1993.
7. K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Graffiti BC, Toruń 1997.
8. E.T. Hall, Bezgłośny język, PIW, Warszawa 1987.
9. W. Gudykunst, Intercultural Communication. Current Status and Proposed Directions [w:] Progress in Communication Sciences, B. Devin and M.J. Voigt (eds), vol. VI, Norwood, NJ, Ablex 1985.
10. F.E. Jandt, op. cit.
11. M.K. Astante, E. ÌN'ewmark, C.A.Blake, Handbook of Intercultural Communication, Sage, Beverly Hills 1979.
12. V.E. Cronen, R. Shuter, Forming Intercultural Bonds [w:] Intercultural Communication Theory. Current Perspectives, W. Guuykunst (éd.). Sage, Beverly Hills 1983, s. 89-118.
13. Intercultural Communicatwn, Communication Research Trends, voi. 7, nr 3, 1986, s. 1.
14. M. Czerwiński, Lekcja włoska, PIW, Warszawa 1967.
15. Za. F.E. Jandt, op. cit.
16. M.K. Astante. E. New mark, C.A. Blake, op. at
17. Intercultural Communication Theory ..
18. M. Parks. Ideology in Interpersonal Communication: Off the Couch and imo the World, rnmmunicafion Yearbook vol s New Rnmswick Nil 1981. s 70-108: Cross-Cultural Interpersonal Communication. S. Ting-Toome;,. F. Korzenny icds.i. Sage. Newbury Park. London-New Delhi 1991,99-115;W. Gudykunst. Y.Y. Kim. Communication with Strangers. Reading, MA, Addison-Wesley 1984.
19. V E.Cronen. R. Shuter. Forming Intercultural Bonds [w:] Intercultural Communication Theory...,s. 89-1 18.
20. Communication, Culture and Organizational Process. W. Gudykunst. LP Steward, S. Ting-Toomey icds.), International Communication Annual, vol 9. Sage! Beverly Hills 1985.
21. M.K. Astante. E. Newmark, CA. Blake, op. cit.
22. W.E. Biematzki. op. ext.