Rozwój dziedzin nauki
prowadzÄ…cych do powstania
psychologii ewolucyjnej
Psychologia zostanie oparta na nowych podstawach.
Karol Darwin (1959)
Kiedy archeolog oczyścił znaleziony szkie- pewności, \
e walka między mę\
czyznami
let z ziemi i z brudu, zauwa\
ył coś była powszechnym obyczajem wśród na-
dziwnego: z lewej strony czaszki widniała szych przodków ani te\
, \
e mÄ™\
czyz
ni
dziura, najwyraz
niej od silnego uderzenia, przejawiali większą ni\
kobiety agresjÄ™
a w klatce piersiowej - równie\
z lewej fizycznÄ…. Jednak szczÄ…tki te pozwalajÄ…
strony - tkwiło ostrze włóczni. W la- na snucie fascynujących domysłów doty-
boratorium naukowcy ustalili, \
e jest to czących naszego pochodzenia, sił, które
szkielet człowieka neandertalskiego, który sprawiły, \
e jesteśmy tym, kim jesteśmy,
zginął mniej więcej 50 000 lat temu. Jest a tak\
e natury naszego umysłu.
to najwcześniejsza znana nam ofiara za- Mózg ludzki, mający średnią objętość
bójstwa. Jego sprawca, je\
eli wnioskować 1400 cm3, jest najbardziej skomplikowaną ze
z uszkodzeń czaszki i klatki piersiowej, znanych struktur organicznych. Zrozu-
nosił broń w prawej ręce. mienie mechaniki ludzkiego mózgu/umysłu
Uszkodzenia kości stwierdzane w ska- z perspektywy ewolucyjnej jest celem
mielinach charakteryzujÄ… siÄ™ dwoma ude- nowej dyscypliny naukowej, zwanej psy-
rzającymi podobieństwami (Trinkaus, chologią ewolucyjną. Koncentruje się
Zimmerman, 1982; Walker, 1995). Po ona na czterech podstawowych zagadnie-
pierwsze, szkielety męskie mają znacznie niach: (1) Dlaczego umysł ludzki został
więcej złamań i uszkodzeń ni\
kobiece. zbudowany w ten właśnie sposób -czyli
Po drugie, zdecydowana większość jakie przyczyny sprawiły, \
e przybrał on
uszkodzeń znajduje się po ich lewej swoją obecną postać? (2) Jak ludzki umysł
przedniej stronie, z czego wynikałoby, \
e został zaprojektowany - jakie są jego
przeciwnicy byli praworęczni. Skamieliny mechanizmy czy części składowe,
ludzkie nie dajÄ…
w jaki sposób są one zorganizowane? (3) ewolucyjną. Zbiera ona dane ze wszystkich znaczenie dla doboru partnera). Lamarck Wszystkie te spostrze\
enia, których do-
Jakie funkcje spełniają poszczególne dziedzin wiedzy zajmujących się umysłem sądził, \
e zmiany w długości szyi spo- konano przed rokiem 1859, prowadziły
ludzkim, włączając w to zagadnienia: wi- wodowane walką o byt są przekazywane
części składowe oraz struktury - czyli do do wniosku, \
e \
ycie nie jest statyczne i
niezmienne. Biologowie, którzy uwa\
ali,
jakich celów został umysł ludzki za- zualizacji, uczenia się i pamięci, uwagi, następnym pokoleniom \
yraf, stÄ…d zwrot
o  dziedziczeniu cech nabytych". Auto- \
e struktury organiczne ulegajÄ… zmianie
projektowany? (4) W jakie interakcje emocji i namiętności, uwodzenia, zazdrości
wchodzÄ… bodz
ce ze środowiska, szczegól- i seksu, samooceny, statusu i poświęcania rem innej teorii dotyczącej zmian form
wraz z upływem czasu, nazywali siebie
nie społecznego, ze strukturami umysłu się, wychowywania potomstwa, perswazji \
yciowych w obrębie gatunków, zwanej
ewolucjonistami.
ludzkiego i w jaki sposób ujawnia się to i percepcji, pokrewieństwa, wojny i agresji, teorią katastrofizmu, był baron Georges
Ewolucjoniści przed Darwinem doko-
współpracy, altruizmu i pomagania, etyki, Leopold Chretien Frederick Dagobert
w zachowaniach człowieka?
nali równie\
innych fundamentalnych spo-
Fascynacja tajemnicami ludzkiego umy- moralności i medycyny oraz zaanga\
o- Cuvier (1769-1832). Według niego
strze\
eń. Narządy wielu gatunków wyda-
gatunki co pewien czas ginÄ… na skutek
wania, kultury i świadomości. Niniejsza
słu nie jest niczym nowym. Pisali o tym
wały się wręcz zaprojektowane z myślą
ksiÄ…\
ka wprowadza w świat psychologii nagłych katastrof, na przykład eksplozji
ju\
staro\
ytni Grecy, jak Arystoteles czy
o konkretnym przeznaczeniu. Kolce je\
a
ewolucyjnej i stanowi mapÄ™ po tej nowej meteorytu, a na ich miejsce pojawiajÄ… siÄ™
Platon. W czasach nam bli\
szych o uwagÄ™
odstraszajÄ… drapie\
niki. Skorupa \
ółwia
nauce o umyśle człowieka. nowe.
psychologów rywalizowały rozmaite teorie
chroni jego wra\
liwe narządy wewnętrzne.
Rozdział niniejszy zaczyna się od cha- Biologowie przed Darwinem odnoto-
ludzkiego umysłu, takie jak Freudowska
Dziób u wielu ptaków wydaje się jakby
rakterystyki kamieni milowych w biologii wywali zdumiewającą ró\
norodność form
teoria psychoanalizy, Skinnerowska teoria
stworzony do przebijania skorupy orzecha.
\
ycia, a tak\
e wielkie podobieństwa struk-
ewolucyjnej, które zdecydowały o pojawie-
wzmocnienia czy teoria połączeń.
Ta niezwykła funkcjonalność, tak często
W ciągu ostatnich kilku dekad wy- niu się ewolucyjnej psychologii. Następ- turalne pomiędzy niektórymi z nich. Na
występująca w naturze, równie\
domagała
kształciły się narzędzia pojęciowe umo\
li- nie przedstawimy proces, w toku którego przykład ludzi, szympansy i orangutany
się wyjaśnienia.
wykształciła się potrzeba połączenia teorii łączy to, \
e mają dokładnie po pięć palców
wiające syntezę wiedzy o umyśle ludzkim
Ewolucjonistom przed Darwinem bra-
w ramach jednolitej perspektywy teore- ewolucji z odkryciami współczesnej psy- u stóp i rąk. Ptasie skrzydło przypomina
kowało jednak spójnej teorii, która tłu-
chologii. foczą płetwę, co nasuwa myśl, \
e jedno
tycznej - dostarczanej przez psychologiÄ™
maczyłaby sposób zachodzenia tych zmian
mogło wykształcić się z drugiego (Dały,
i wykształcenia tak funkcjonalnych narzą-
Wilson, 1983). Porównania między gatun-
Kamienie milowe w rozwoju teorii ewolucji
dów, jak długa szyja \
yrafy czy ostre kolce
kami prowadziły do wniosku, \
e \
ycie
je\
a. Potrzebny był mechanizm przyczy-
nie jest niezmienne, wbrew temu, co
Opis teorii ewolucji zaczynamy na długo mym z badań nad \
yciem osobną dziedzinę nowy, który by to wyjaśniał. Karol Darwin
twierdzili niektórzy naukowcy i teologo-
przed odkryciami Karola Darwina, a koń- nauki, był Jean Pierre Antoine de Monet stworzył teorię takiego mechanizmu.
wie. Następnych argumentów dostarczyły
czymy na osiągnięciach pochodzących z de Lamarck (1744-1829). Uwa\
ał on, \
e
wykopaliska. Kości ze starszych pokładów
końca XX wieku.
zmiany w formach \
ycia wynikają z dwóch
geologicznych ró\
niły się od kości z now-
Darwinowska teoria doboru
zasadniczych przyczyn: po pierwsze, z na-
szych pokładów. Nie byłoby tej ró\
nicy -
naturalnego
turalnej dla ka\
dego gatunku skłonności do
twierdzili naukowcy - gdyby w ciÄ…gu wie-
Teoria ewolucji przed Darwinem
ewoluowania ku wy\
szej formie rozwoju, ków nie zachodziły zmiany w strukturach Zadanie Darwina było trudniejsze, ni\
mo-
Teoria ewolucji opisuje zmiany zachodzÄ…ce
organicznych.
po drugie, z czynników dziedzicznych. głoby się na pierwszy rzut oka wydawać.
w \
ywych organizmach na przestrzeni
Innym z
ródłem dowodów stały się ba- Chciał on nie tylko wyjaśnić, dlaczego
Twierdził, \
e zwierzęta muszą walczyć o
dziejów. Tezy o zmienności form \
ycia
dania porównawcze rozwoju zarodkowego
formy \
ycia zmieniajÄ… siÄ™ w czasie, ale
byt, a ich zakończenia nerwowe wydzielają
pojawiały się na długo przedtem, zanim
ró\
nych gatunków (Mayr, 1982). Biologo- równie\
, dlaczego zmieniajÄ… siÄ™ w ten, a
substancję, która powoduje powiększanie
Darwin w 1859 roku opublikował swoją
wie stwierdzili, \
e rozwój ten bywa uderza-
nie inny sposób. Pragnął ustalić, jak
się narządów uczestniczących w tej walce.
klasyczną pozycję, zatytułowaną O powsta-
jąco podobny u gatunków skądinąd bardzo
pojawiają się nowe gatunki (stąd tytuł jego
U \
yraf długa szyja wykształciła się po
waniu gatunków (zob. Glass, Temekin,
się od siebie ró\
niących. Niezwykły,
ksiÄ…\
ki: O powstawaniu gatunków), a tak\
e
to, aby mogły jeść liście z wysokich
Straus, 1959; Harris, 1992).
pętlowy układ arterii blisko szczelin
- jak giną inne. Darwin chciał wyjaśnić,
drzew (z ostatnich ustaleń wynika, \
e
Jednym z pierwszych naukowców, któ-
oskrzelowych wspólny jest zarodkom
dlaczego poszczególne części ciała zwie-
długość szyi mo\
e mieć równie\

rzy u\
yli słowa biologia, czyniąc tym sa-
ssaków, ptaków i \
ab. Mo\
e to
rząt, jak długa szyja \
yrafy, skrzydła ptaka
wskazywać, \
e te gatunki miały kiedyś
czy trąba słonia, przybrały taką właśnie
wspólnego przodka.
istniejÄ… w liczbie znacznie przewy\
szajÄ…cej
postać. Pragnął te\
wytłumaczyć ich funk- zamieszkuje inny gatunek zięby. Darwin reprodukcji. W środowisku, w którym
ich mo\
liwości przetrwania i rozmna\
ania.
stwierdził, \
e wszystkie miały wspólnego głównym z
ródłem po\
ywienia sÄ… orzechy,
cjonalność, czyli odpowiedzieć na pytanie,
Wynikiem musi być  walka o byt", w któ-
przodka, ale następnie uległy zró\
nicowa- zięby o określonym kształcie dzioba ła-
dlaczego wydajÄ… siÄ™ one stworzone do
rej pewne gatunki i jednostki przetrwajÄ…,
niu ze względu na odmienność warun- twiej zdobędą po\
ywienie ni\
ich pobra-
tego, aby wypełniać określone, wa\
ne dla
a inne wyginÄ…. Je\
eli ten proces powta-
ków środowiskowych na ka\
dej z wysp.
tymcy o innym kształcie dzioba. Co za tym
organizmu zadania.
rza się z pokolenia na pokolenie, końco-
Prawdopodobnie to właśnie legło u pod-
\ idzie, takie osobniki mają większe szanse
wym rezultatem jest powstanie nowego
Å‚o\
a Darwinowskiego przeświadczenia, \
e
\na przetrwanie.
gatunki nie sÄ… niezmienne, lecz przeciwnie gatunku.
Organizm mo\
e jednak przetrwać wiele
- z czasem ulegajÄ… zmianom. Formalnie rzecz biorÄ…c, odpowiedziÄ…
lat, nie przekazujÄ…c swoich cech dziedzicz-
Co mogło tłumaczyć przyczynę tych Darwina na zagadki \
ycia była teoria do-
nych następnym pokoleniom. Aby doszło
zmian? To było kolejne wyzwanie. Dar- boru naturalnego, na którą składały się
do ich przekazania, konieczna jest repro-
win brał pod uwagę kilka ró\
nych teorii
trzy podstawowe elementy: zró\
nicowa-
dukcja. Ró\
nicujÄ…cy sukces reproduk-
o pochodzeniu zmian, ale wszystkie odrzu-
nie, dziedziczenie i dobór1. Po pierwsze,
cyjny, determinowany cechami dziedzicz-
cił. śadna z nich nie tłumaczyła bowiem
organizmy \
ywe ró\
niÄ… siÄ™ pod wszystkimi
nymi, które zmniejszają lub zwiększają
istnienia podstawowego faktu: zjawiska
mo\
liwymi względami, na przykład: długo-
szanse osobnika na przetrwanie i spło-
adaptacji, przystosowania do środowiska.
ścią skrzydeł, siłą mięśni, grubością kości,
dzenie potomstwa, jest podstawowym
Darwin pragnął wytłumaczyć, jak docho-
strukturą komórek, walecznością, umiejęt-
warunkiem ewolucji na drodze doboru
dziło do zmian, ale jeszcze bardziej chciał
nościami obronnymi czy stopniem uspo-
naturalnego. Ró\
nicujÄ…cy sukces repro-
wyjaśnić, jak to się dzieje, \
e organizmy
łecznienia. Zró\
nicowanie jest konieczne,
dukcyjny określa się przez porównanie z
\
ywe wydajÄ… siÄ™ tak dobrze przystosowane
aby mogły zachodzić procesy ewolucji -
innymi organizmami. Właściwości tych
do środowiska, w którym \
yjÄ….
dostarcza im ono  surowego materiału".
organizmów, które rozmna\
ajÄ… siÄ™ bardziej
Po drugie, tylko część zmienności cech ni\
inne, zostają przekazane następnym
Było [...] oczywiste, \
e [inne teorie] nie tłu-
indywidualnych jest odziedziczania2 - to pokoleniom w większym natę\
eniu. Po-
maczą niezliczonych przypadków, w któ-
znaczy przekazywana potomstwu przez niewa\
przetrwanie jest niezbędnym wa-\
rych wszelkiego rodzaju \
ywe organizmy
rodziców, z pokolenia na pokolenie. Cechy [ runkiem reprodukcji, ma ono zasadnicze
są wspaniale przystosowane do warunków
indywidualne, takie jak zniekształcenie znaczenie w Darwinowskiej teorii doboru
swojego \
ycia - na przykład dzięcioł czy
skrzydła spowodowane wypadkiem, nie są naturalnego.
ropucha nadrzewna do wspinania siÄ™ po
Karol Darwin swoją teorią doboru naturalnego wywołał dziedziczne. W procesie ewolucyjnym liczy
Darwin rozró\
niał dwa rodzaje cech:
drzewach albo nasiona do rozproszenia
prawdziwÄ… rewolucjÄ™ w naukach przyrodniczych. Jego
się jedynie zmienność odziedziczalna.
jeden odgrywajÄ…cy decydujÄ…cÄ… rolÄ™ w prze-
dzięki haczykom i skrzydełkom. Ta
dzieło 0 powstawaniu gatunków z 1859 r. pełne jest
Trzecim podstawowym składnikiem
trwaniu, drugi - w reprodukcji. Na przy-
argumentów teoretycznych i szczegółowych danych zdolność przystosowania zawsze mnie
teorii Darwina jest dobór. Organizmy o
kład gruczoły potowe u ludzi umo\
liwiajÄ…
L
empirycznych zbieranych przez ponad 25 lat.
zdumiewała. Uwa\
ałem, \
e dopóki jej się
pewnych określonych cechach dziedzicz-
utrzymanie stałej temperatury ciała, co
nie wyjaśni, udowadnianie zmienności i
nych zostawiają więcej potomstwa, ponie-
pozwala im przetrwać. Zmysł smaku kie-
Odpowiedzi na te pytania majÄ… swe
modyfikacji wewnątrz gatunków będzie
wa\
cechy te sprzyjajÄ… przetrwaniu i/lub
ruje nas ku określonym potrawom, po-
z
ródła w podró\
y, którą Darwin odbył
prawie całkowicie bezu\
yteczne. (Darwin,
po ukończeniu Uniwersytetu Cambridge.
w zapiskach autobiograficznych; cyt. za:
Przez pięć lat, między rokiem 1831 a 1836, Ridley, 1996, s. 9).
1
Teoria doboru naturalnego została niezale\
nie
podró\
ował jako przyrodnik na statku o na-
od Darwina opracowana równie\
przez Alfreda
zwie  Beagle". Powracając z tej podró\
y, Klucz do zagadki zdolności przysto-
Russela Wallace'a (Wallace, 1858). Darwin i Wallace wspólnie prezentowali ją na spotkaniu
w Linnaen Society (przyp. autora).
odkrył, \
e zięby z wysp Galapagos, które - sowawczych znalazł Darwin u Thomasa
2
Malthusa, w pracy An Essay on the Dziedziczność to podstawowa właściwość organizmów \
ywych, obejmująca ogół mechanizmów
jak sądził - stanowią jeden gatunek, ró\
niÄ…
genetycznych warunkujących następstwo organizmów w kolejnych pokoleniach. Dziedziczenie
Principle of Population (Esej o zaludnieniu;
się między sobą tak bardzo, \
e w istocie
polega na odtwarzaniu w kolejnych pokoleniach struktury i cech poszczególnych osobników.
opublikowany w roku 1798). NatknÄ…Å‚ siÄ™ I
nale\
ą do wielu rozmaitych gatunków.
Odziedziczalność to statystyczna miara opisowa populacji, wyra\
ająca proporcję zmienności
tam na stwierdzenie, \
e organizmy \
ywe
Rzeczywiście, ka\
dą wyspę archipelagu indywidualnej, wyjaśnianej czynnikiem genetycznym, do ogólnej zmienności fenotypowej (przyp.
red. meryt).
\
ycia, pokazujÄ…c jego miejsce w naturze
magając nam przetrwać. Inne dziedziczne szybciej. Mogą te\
występować długie ści adaptacyjne, zanim się jeszcze roz-
i zwiÄ…zki z innymi \
ywymi istotami.
cechy pomagają w reprodukcji. Wyszukane okresy statyczne, po których pojawia się winą we w pełni sprawne narządy. Na
Darwinowska teoria doboru natural- potrzeby niniejszego wywodu wystarczy
śpiewy pewnych gatunków ptaków poma- nagła zmiana. Zjawisko to znane jest pod
nego wywołała prawdziwą burzę. Lady
gajÄ… znalez
ć partnera i dokonać aktu re- nazwą  nacechowanej równowagi" (Gould, stwierdzić, \
e formy przejściowe rzeczy-
Ashley, rówieśniczka Darwina, następu- wiście niosą takie korzyści; tę obiekcję
produkcji, ale nie zwiększają szans danego Eldredge, 1977). Jednak nawet te  szyb-
jąco skomentowała jego teorię, \
e czło- do teorii Darwina da się więc odeprzeć
osobnika na przetrwanie. Ogólnie rzecz kie" zmiany w ka\
dym kolejnym pokole-
wiek pochodzi od małpy:  Miejmy na- (Dawkins, 1986). Sam fakt, \
e przyrod-
biorąc, ró\
nicujący sukces reprodukcyjny niu mają charakter drobnego przesunięcia
dziejÄ™, \
e to nieprawda; a je\
eli to prawda,
cech dziedzicznych jest istotą Darwinow- i trzeba setek albo tysięcy pokoleń, aby się nicy albo przedstawiciele innych dziedzin
miejmy nadziejÄ™, \
e nie stanie się ona po- nauki nie potrafią wyobrazić sobie pew-
skiej teorii doboru naturalnego. W proce- w pełni urzeczywistniły.
wszechnie znana". Podczas sławnej debaty nych form ewolucji, takich jak u\
yteczność
sie tym szczególnie uprzywilejowane są Darwinowska teoria doboru natural-
na Uniwersytecie Oksfordzkim biskup częściowych skrzydeł, nie mo\
e stanowić
dwa rodzaje cech - te, które sprzyjają nego umo\
liwiła przekonujące wyjaśnienie
Wilberforce zgryz
liwie zapytał innego argumentu przeciw tezie, \
e takie formy
przetrwaniu, oraz te, które sprzyjają repro- wielu zagadek \
ycia, w tym tej, która
dyskutanta, Thomasa Huxleya, czy się rozwinęły. Ten  argument z ignorancji"
dukcji. dotyczyła pojawiania się nowych gatunków
 małpa", od której ten\
e pochodzi, nale\
ała
albo - jak określił to Dawkins (1982) -  z
Ewolucja na drodze doboru naturalnego (choć sam Darwin nie docenił znaczenia
do linii ojca czy matki. indywidualnej nieufności" nie jest
nie jest wynikiem planów ani kalkulacji. izolacji przestrzennej jako czynnika uru-
Nawet przyrodnicy odnosili siÄ™ w owych wzorcem poprawnej argumentacji nauko-
Nie jest tak, i\
by \
yrafa spoglądała łakomie chamiającego procesy doboru naturalnego,
czasach sceptycznie do Darwinowskiej wej, jakkolwiek przekonująco brzmiałby
na wiszÄ…ce wy\
ej soczyste liście i prowadzące do powstawania nowych ga-
teorii. Jedno z zastrze\
eń wywoływał brak w pierwszym momencie.
 pracowała" nad dłu\
szą szyją. Jest tunków; zob. Cronin, 1991). Pozwalała ona
w niej spójnej teorii dziedziczenia. Darwin Kolejną wątpliwość wysuwali zwolen-
inaczej: te \
yrafy, które na skutek zrozumieć modyfikacje struktur organicz-
skłaniał się ku teorii  mieszania", wedle
nicy poglÄ…du o boskim charakterze stwo-
dziedziczenia mają dłu\
szą szyję, zyskują nych w czasie. Wyjaśniała równie\
ich
której potomstwo stanowi mieszaninę rzenia świata. Wielu z nich uwa\
ało, \
e
przewagę nad innymi, bo łatwiej sięgają do funkcjonalność - to, \
e wydawały się  za-
cech rodziców, tak jak ró\
owÄ… farbÄ™ otrzy- gatunki istot \
ywych sÄ… niezmienne i zo-
tych liści. Mają tym samym większą projektowane" do wykonywania określo-
muje się przez wymieszanie farby czerwo- stały stworzone przez Boga, a nie na dro-
szansę przetrwania i przekazania nieco nych funkcji, słu\
Ä…cych przetrwaniu albo
nej i białej. Dziś wiadomo, \
e była to teoria dze stopniowej ewolucji. Zgodnie z teorią
dłu\
szej szyi swojemu potomstwu reprodukcji.
błędna - co wyka\
emy, omawiajÄ…c prace
(ostatnie badania wskazujÄ…, \
e długa szyja Darwina pojawienie się człowieka i innych
Najbardziej zaskakujÄ…ce dla jednych (ale
Gregora Mendla. Zatem ówcześni krytycy
mo\
e spełniać u \
yraf równie\
inne organizmów było wynikiem ślepego trafu,
odstręczające dla innych) było to, \
e w roku
słusznie wytykali teorii ewolucji na drodze
funkcje, na przykład zapewniając przewagę rezultatu długotrwałego, nieplanowanego,
1859 teoria doboru naturalnego połączyła
doboru naturalnego brak solidnej teorii
w walce z przedstawicielem tej samej płci). skumulowanego procesu doboru natural-
wszystkie gatunki w jedno drzewo
dziedziczenia.
Dobór naturalny dotyczy tylko tych cech, nego. Kontrastowało to z poglądem, \
e
genealogiczne. Po raz pierwszy w historii ""
Inni przyrodnicy nie mogli zrozumieć,
którym zdarzyło się zaistnieć. Ewolucja ludzie (i inne gatunki) zostali powołani do
stwierdzono, \
e ka\
dy gatunek Å‚Ä…czy siÄ™ z
w jaki sposób zmiany adaptacyjne za- \
ycia na skutek boskiego planu i w kształ-
nie kieruje się świadomym planem, nie
innymi przez wspólnego przodka. Na przykład
chodzÄ…ce na wczesnym etapie ewolucji
spogląda w przyszłość i nie przewiduje cie zgodnym z boskim zamiarem. Darwin
kod DNA u ludzi i szympansów pokrywa się w
mogą być korzystne dla danego orga- przewidywał taką reakcję i nawet odroczył
przyszłych potrzeb.
98% i mieli oni wspólnego przodka jakieś 15-
nizmu. Jaka korzyść mo\
e płynąć dla publikację swojej teorii z obawy przed
InnÄ… wa\
ną właściwością doboru na- 20 milionów lat temu (Wrangham, Peterson,
ptaka z posiadania częściowego skrzydła, zatrwo\
eniem \
ony, która była głęboko
turalnego jest jego stopniowość, przy- 1996). Jeszcze bardziej zaskakujące jest
skoro nie pomaga ono w lataniu? Jak
najmniej w odniesieniu do długości \
ycia religijna.
niedawne odkrycie, \
e wiele genów ludzkich
częściowo wykształcone oko mo\
e przy- Ta kontrowersja utrzymuje siÄ™ po dziÅ›
ludzkiego. Krótkoszyi przodkowie \
yraf
ma odpowiedniki w genach przezroczystego
dać się płazom, skoro nie mo\
na nim
nie wykształcili długich szyj z dnia na dzień dzień. Choć Darwinowska teoria ewolucji,
robaka o nazwie Caenorhabditis elegans. MajÄ…
patrzeć? Zgodnie z logiką Darwinowskiej
ani nawet w ciągu kilku pokoleń. Potrzeba z pewnymi istotnymi modyfikacjami, jest
one bardzo podobnÄ… strukturÄ™, z czego
teorii doboru naturalnego ka\
dy kolejny
dziesiątek, setek, tysięcy, a w niektórych dzisiaj w naukach przyrodniczych nieomal
wynikałoby, \
e człowiek i ten robak mieli w
krok na drodze ewolucji powinien być
wypadkach nawet milionów pokoleń, aby powszechnie akceptowana, to jej zasto-
odległej przeszłości wspólnego przodka
korzystny z reprodukcyjnego punktu wi- sowanie do rodzaju ludzkiego, zgodne
procesy doboru naturalnego stopniowo
(Wadę, 1997). Krótko mówiąc, teoria Darwina
dzenia. Częściowo wykształcone skrzydła\
zresztÄ… z intencjÄ… samego Darwina, ciÄ…-
ukształtowały znane dziś mechanizmy or- pozwoliła umieścić człowieka w wielkim
czy oczy muszą nieść ze sobą korzy- j
gle napotyka gwałtowny opór. Choć nie
ganiczne. Oczywiście niektóre zmiany za- drzewie
chodzÄ… niezwykle wolno, inne natomiast
Nieszczęśliwie dla rozwoju nauki, odkrycie
mo\
na wykluczać człowieka z procesów Młode kaczki wpajają pierwszy ru-
Etologia
ewolucyjnych, analizowanie go tak samo to pozostało szerzej nieznane przez 30 lat. szający się obiekt, jaki widzą w \
yciu -
Niektórym ludziom najłatwiej zrozumieć
tworzÄ…c skojarzenia w krytycznym okresie
jak inne stworzenia wzbudza w nas głę- Mendel wysłał wprawdzie Darwinowi ko-
procesy ewolucji, kiedy odnosi siÄ™ je do
rozwoju. Zwykle tym obiektem jest
boką niechęć. U progu XXI wieku mamy
pie swoich ustaleń, ale albo nie zostały one
struktur organicznych. A
atwo zrozumieć,
matka - kaczka. Wpajanie jest oczywi-
wreszcie narzędzia pojęciowe umo\
liwia- przeczytane, albo te\
Darwin nie docenił
\
e skorupa \
ółwia wykształciła się w ce-
ście formą nauki. W mózgu patrzącego
jące dokończenie Darwinowskiej rewolucji
ich wagi.
lach obronnych, a skrzydła ptaka po to, aby
na matkÄ™ kaczÄ…tka powstaje skojarzenie
i stworzenie psychologii ewolucyjnej ga-
Gen jest to najmniejsza samodzielna
mógł latać. Widzimy podobieństwa między
między nim a matką, którego nie było,
tunku ludzkiego.
jednostka, którą potomstwo dziedziczy w
nami a szympansami, więc stosunkowo ła-
dopóki kaczątko nie zaobserwowało jej ru-
Psychologia ewolucyjna mo\
e skorzy-
stanie nienaruszonym, to znaczy nie
two potrafimy uwierzyć, \
e ludzie i szym-
chu. Ta forma uczenia siÄ™ jest jednak
stać z istotnych ustaleń teoretycznych
ulega on zmieszaniu ani podziałowi. To
pansy mają wspólnego przodka. Paleonto-
 preprogramowana" i bez wÄ…tpienia
opartych na odkryciach naukowych doko-
było najwa\
niejsze odkrycie Mendla. Ge-
logiczne parametry czaszek, choć niekom- stanowi aspekt wykształconej w wyniku
nanych po czasach Darwina. Pierwszym
notypem natomiast nazywamy cały ze-
pletne, stanowiÄ… dla wielu wystarczajÄ…co
ewolucji struktury biologicznej kaczki.
z nich jest organiczna podstawa dziedzi-
staw genów posiadanych przez daną jed-
mocny argument na rzecz tezy o ewolucji
Ka\
dy chyba widział, przynajmniej na
czenia - geny
nostkę. W przeciwieństwie do genów ge-
form organicznych. O wiele trudniej na- zdjęciu, kaczęta idące rzędem za matką.
notypy nie sÄ… przekazywane potomstwu
tomiast - i to zarówno naukowcom, jak Gdyby jednak pierwszą rzeczą, jaką w
Nowa synteza: geny a dziedziczenie cech w stanie nienaruszonym. U gatunków roz-
laikom - jest wyobrazić sobie ewolucję \
yciu zobaczyły, była ludzka noga,
mna\
ających się na drodze płciowej geno-
jednostkowych zachowań. Te bowiem nie pozostawiają po poszłyby za nią. Na zjawisko wpajania
typy w ka\
dym kolejnym pokoleniu ulegają sobie skamielin. pierwszy zwrócił uwagę Konrad Lorenz.
Kiedy Darwin publikował O powstawaniu
Wykazał on, \
e młode ptaki idą za nim, a
podziałowi. Ka\
de z nas dziedziczy przy- Darwin uwa\
ał, \
e jego teoria doboru
gatunków, nie znał mechanizmu, dzięki
nie za matkÄ…, je\
eli w kluczowym
padkową połowę genów z genotypu matki naturalnego ma zastosowanie tyle\
do
któremu odbywa się dziedziczenie. Skła-
okresie rozwoju, wkrótce po urodzeniu,
struktur organicznych, co do zachowań,
oraz przypadkową połowę z genotypu ojca.
niał się raczej ku poglądowi, \
e dziedzi-
oglądały jego nogę. Lorenz (1965)
włączając w to zachowania społeczne.
Ta połowa jednak, którą otrzymujemy od
czenie odbywa siÄ™ w drodze  zmieszania"
zapoczątkował nową gałąz
biologii
PoglÄ…d ten jest poparty kilkoma liniami
ka\
dego z rodziców, jest identyczna z po-
cech rodziców, na skutek czego potomstwo
ewolucyjnej, zwanÄ… etologia, a proces
argumentów. Po pierwsze, ka\
de
Å‚owÄ… jego genotypu, poniewa\
jest przeka-
jest ich wypadkowÄ…. Je\
eli na przykład
wpajania u ptaków był mocnym ar-
zachowanie realizowane jest za pomocÄ…
zywana jako osobna wiÄ…zka, bez \
adnych
jedno z rodziców jest niskiego wzrostu, a
gumentem przemawiającym za wyodręb-
określonych narządów. Poruszanie się na
modyfikacji.
drugie - wysokiego, to ich dzieci będą
nieniem tej dyscypliny. EtologiÄ™ definiuje
dwóch kończynach jest pewnym rodza-
Połączenie Darwinowskiej teorii ewo- *
średniego wzrostu. Dziś wiadomo, \
e ta
się jako  badanie bezpośrednich mechani-
jem zachowania, które wymaga określonej
lucji na drodze doboru naturalnego z teoriÄ…
teoria jest błędna.
zmów i wartości adaptacyjnych zachowań
budowy ciała: dwóch nóg oraz zespołu
dziedziczenia genetycznego osiągnęło punkt
Gregor Mendel, mnich czeski, wykazał
zwierzÄ…t" (Alcock, 1989, s. 548).
mięśni poruszających nimi i utrzymują-
kulminacyjny w ruchu naukowym
jej słabości. Stwierdził on, \
e dziedziczenie
Etologia była po części reakcją na
cych ciało w wyprostowanej pozycji. Po
polega na przenoszeniu cech jednostko- rozwijajÄ…cym siÄ™ w latach trzydziestych i i
zdominowanie amerykańskiej psychologii
drugie, \
ywe stworzenia mo\
na tak ho-
wych, a nie ich mieszaniu. Poszczególne czterdziestych XX wieku, nazywanym/
przez poglÄ…d o zale\
ności od środowi-
dować, aby stymulować u nich pewne
cechy rodziców nie ulegają zmieszaniu, Nową syntezą (Dobzhansky, 1937; Huxley/
ska. Etologowie interesowali siÄ™ czterema
zachowania. Na przykład u psów mo\
na
lecz są przekazywane potomstwu w sta- 1942; Mayr, 1942; Simpson, 1944). Ruch ten kluczowymi zagadnieniami, które zyskały
stymulować agresję lub łagodność (dobór
nie nienaruszonym w osobnych pakietach, rozgłos jako cztery wielkie pytania o za-
odrzucił wiele błędnych teorii w naukach
sztuczny). Oznacza to, \
e zachowanie nie
zwanych genami. Co więcej, rodzice rodzą chowanie, zadane przez jednego z zało\
y-
przyrodniczych, włączając w to Lamarcka
jest wolne od wpływu procesów ewolucji.
się z genami, które przekazują; genów cieli etologii, Nikolaasa Tinbergena (1951).
teoriÄ™ dziedziczenia cech nabytych oraz
Pierwszą dyscypliną naukową, która
nie nabywa się w toku doświadczenia Były to pytania o: (1) bezpośrednie przy-
teorię mieszania cech. Podkreślał on
prowadziła badania nad zachowaniami z
czyny zachowania (np. ruchy matki); (2)
\
yciowego.
znaczenie Darwinowskiej teorii doboru
perspektywy ewolucyjnej była etologia, a
rozwojowe przyczyny zachowania (np.
Mendel, krzy\
ując ró\
ne odmiany gro-
naturalnego i oparł ją na mocnych podsta-
jednym z pierwszych zjawisk
przełomowe wydarzenia w \
yciu kaczki);
chu, udowodnił, \
e dziedziczenie polega
wach, uzupełniając o dobrze uzasadnioną
udokumentowanych przez etologów było
(3) motywacje zachowania, to jest cel
na przekazywaniu cech jednostkowych.
teoriÄ™ dziedziczenia.
wpajanie.
adaptacyjny, który wydają się one speł-
zachowania. Po trzecie, choć etologia in-
niać (np. trzymanie się kaczątka blisko poprzez dobór naturalny. Uwa\
ał, \
e dobór
teresowała się procesami adaptacji (było
matki zwiększa jego szanse prze\
ycia); (4) naturalny faworyzuje cechy, dzięki którym
to jedno z czterech kluczowych zagad-
ewolucyjne lub filogenetyczne z
ródła geny organizmu są przekazywane następ-
zachowania (np. jaka sekwencja wydarzeń nień, wyszczególnionych przez nym pokoleniom niezale\
nie od tego, czy
doprowadziła do powstania mechanizmu Tinbergena), nie wypracowała dany organizm bezpośrednio płodzi potom-
wpajania u kaczek). rygorystycznych kryteriów wykrywania stwo. Opiekę rodzicielską - którą otacza
się własne dzieci - zinterpretował jako
Etologowie opracowali cały szereg po- ich. Mimo to etologowie dokonali wielu
szczególny przypadek opieki nad przed-
jęć w celu opisania cech wrodzonych u po\
ytecznych spostrze\
eń, dokumentując
zwierząt. Sztywne wzorce ruchowe to stawicielem tego samego rodu, który po-
na przykład zjawisko wpajania u wielu
siada te same geny. Dany organizm mo\
e
stereotypowe sekwencje zachowań zwie- gatunków ptaków oraz sztywne wzorce
zwiększyć reprodukcję swoich genów, po-
rzęcych, wyzwalane przez ściśle określone
ruchowe, uruchamiane przez konkretne
bodz
ce (Tinbergen, 1951). Kiedy taki wzo- magajÄ…c swoim braciom, siostrom, kuzy-
bodz
ce. Etologia zmusiła te\
psychologów
rzec zostanie uruchomiony, zwierzę stara nom czy bratanicom przetrwać i spłodzić
do ponownego rozwa\
enia roli biologii w
się wypełnić go do końca. Je\
eli poka\
emy potomstwo. Istnieje bowiem du\
e praw-
badaniach nad zachowaniem człowieka.
kaczorowi drewnianą atrapę kaczki, uru- dopodobieństwo, \
e wszyscy ci krewni
Stworzyło to warunki dla prawdziwej
chomi to w nim rytuał zachowań godo- noszą w sobie kopie genów danego or-
rewolucji naukowej, która została
ganizmu. Geniusz Hamiltona polegał na
wych. Dzięki takim pojęciom, jak sztywne
zapoczÄ…tkowana zasadniczym
wzorce ruchowe, etologowie mogli wyod- dostrze\
eniu, \
e dotychczasowa definicja
przeformułowaniem Darwinowskiej teorii
rębnić z ciągu zachowań osobne jednostki dostosowania łącznego jest zbyt wąska i
doboru naturalnego, znanym pod nazwÄ…
do analizy. nale\
y ją poszerzyć.
teorii dostosowania Å‚Ä…cznego.
Etologowie dokonali wielkiego wy- Technicznie rzecz biorÄ…c, dostosowanie
William D. Hamilton zrewolucjonizował biologię ewo-
siłku, chcąc przekonać biologów o wadze łączne nie charakteryzuje jednostki czy
lucyjnÄ… swojÄ… teoriÄ… dostosowania Å‚Ä…cznego, opisanÄ… w
procesów adaptacyjnych. Zaczątki psycho- Rewolucyjne znaczenie teorii organizmu, lecz raczej jego działania albo
artykule z roku 1964. Jego póz
niejsze, dogłębne studia
logii .ewolucyjnej widać we wczesnych ich skutki. Mo\
na je uznać za sumę teoretyczne obejmują tak ró\
ne tematy, jak ewolucja
dostosowania Å‚Ä…cznego
uczucia złości oraz początki reprodukcji płciowej. Hamil-
pismach Lorenza, który stwierdzał, \
e  na- indywidualnego sukcesu reprodukcyjnego
Na początku lat sześćdziesiątych pracujący
ton wykłada obecnie na Uniwersytecie Oksfordzkim.
rzędzia poznawcze i percepcyjne, w które danego osobnika (klasyczne dostosowanie)
na Uniwersytecie Oksfordzkim młody dok-
zostajemy wyposa\
eni przed urodzeniem, oraz skutków jego działań na rzecz repro-
torant, William D. Hamilton, zaproponował
zostają przystosowane do środowiska na dukcyjnego sukcesu jego krewnych. Je\
eli
w którym rezydujesz, miało się jak naj-
w swej dysertacji radykalnÄ… rewizjÄ™ teorii
tej samej zasadzie, na jakiej kopyto konia chodzi o ten drugi składnik, to podstawą
lepiej (przetrwanie). Po drugie, starałbyś
ewolucji, którą nazwał teorią dostosowania
jest przystosowane do biegania po równi- pomiaru musi być stopień pokrewieństwa.
się samodzielnie wytworzyć jak najwięcej
łącznego. Według legendy jego profesor
nach, zanim jeszcze koń się narodził, a płe- Na przykład u potomstwa danego osobnika
swoich kopii (reprodukcja). Po trzecie,
nie zrozumiał dysertacji albo nie docenił
twa jest przystosowana do wody, zanim współczynnik wynosi 0,5 (poniewa\
dzieci
dbałbyś o przetrwanie i reprodukcję or-
jej znaczenia (mo\
e dlatego, \
e było w niej
jeszcze ryba wykluje się z ikry" (Lorenz, otrzymują około 50% genów rodziców),
du\
o matematyki) i początkowo ją odrzucił. ganizmów noszących w sobie twoje kopie
1941, s. 99; cyt. za: Eibl-Eibesfeldt, 1989, u dziadków i wnuków - 0,25 (25% ge-
Kiedy jednak ostatecznie została ona zaak-
s. 8). netycznego pokrewieństwa), w wypadku (dostosowanie łączne). Geny, oczywiście,
ceptowana przez oksfordzkich profesorów
Etologia stanęła jednak wobec trzech najbli\
szych kuzynów - 0,125 (12,5% po- nie myślą, nie mają świadomości ani nie
i opublikowana w roku 1964 na Å‚amach  Jo-
problemów. Po pierwsze, wiele opisów krewieństwa genetycznego), i tak dalej
planujÄ…. SÄ… jednak podstawowÄ… jednostkÄ…
urnal of Theoretical Biology", wywołała
przypominało raczej  etykietki" zachowań (zob. ryc. 1.1).
dziedziczenia, która w procesie reproduk-
ni\
ich objaśnienia. Po drugie, etologo- rewolucję, która przeobraziła całą dzie-
Rewolucja dostosowania Å‚Ä…cznego za-
cji nie podlega \
adnym zmianom. Zmiany
wie skupiali się na zachowaniach dzinę nauk biologicznych. początkowała nową erę, którą mo\
na na-
adaptacyjne nawarstwiają się dzięki proce-
obserwowalnych - podobnie jak Hamilton twierdził, \
e klasyczna ka- zwać  erą patrzenia z punktu widzenia
sowi dostosowania łącznego. Geny, które
amerykańscy behawioryści - nie zaglądali tegoria dostosowania - zgodnie z którą genu". Gdybyś był genem, co sprzyjałoby
zwiększają szanse swojego sukcesu repro-
więc zwierzętom  do głowy", nie szukali sukces reprodukcyjny jednostki polega na twojemu przetrwaniu i reprodukcji? Po
dukcyjnego, zastąpią inne geny, wywołując
mechanizmów odpowiedzialnych za pierwsze, dbałbyś o to, aby ciało,
przekazaniu swoich genów potomstwu -
zachodzÄ…ce w czasie zjawisko ewolucji.
poszczególne
jest zbyt wąska, aby opisać proces ewolucji
ii
1962), a nie powstającym w wyniku ró\
ni- do wytworzenia altruizmu, zmniejszajÄ…-
cujÄ…cej reprodukcji genom. Zgodnie z teo- cego szanse reprodukcyjne danej jednostki
riÄ… doboru grupowego zwierzÄ™ mo\
e ogra- na rzecz innej, skoro ewolucja faworyzuje
niczyć rozmiary swojej reprodukcji, aby te geny, którym udaje się zreprodukować?
nie zwiększać liczebności grupy, dzięki Teoria dostosowania łącznego rozwiązuje
czemu zasoby \
ywności dla danej populacji ten problem (przynajmniej częściowo).
nie zostaną uszczuplone. Walkę o byt Zgodnie z nią altruizm mógł powstać, gdy
wygrywają tylko te stworzenia, których przyjmującym pomoc był krewny poma-
cechy jednostkowe są podporządkowane gającego. Na przykład rodzice mogą po-
interesom gatunku. Te gatunki zaś, które święcić swoje \
ycie dla ratowania \
ycia
zachowywały się bardziej samolubnie, wy- swoich dzieci, noszących w sobie kopie ich
ginęły, wyczerpując swoje zasoby po\
ywie- genów. Ta sama logika odnosi się do ofiar
nia. Williams dowodził przekonująco, \
e czynionych na korzyść innych krewnych,
dobór grupowy, choć teoretycznie mo\
- takich jak rodzeństwo czy kuzyni. Korzyść,
liwy, byłby bardzo słabą siłą w procesie jaką krewny odnosi w dziedzinie sukcesji
ewolucji. Wyobraz
my sobie gatunek pta- genetycznej, musi przewy\
szać koszty po-
ków z osobnikami dwojakiego rodzaju - noszone przez dobroczyńcę. Je\
eli ten wa-
jedne poświęcają się, popełniając samobój- runek jest spełniony, to altruizm w ramach
stwo, aby nie uszczuplać zasobów \
yw- rodziny mo\
e się rozwijać. W dalszych
ności, a drugie samolubnie jedzą, nawet rozdziałach dokonamy przeglądu dowodów
gdy \
ywności pozostaje coraz mniej. Która na to, \
e więz
genetyczna odgrywa rze-
z tych grup wedle wszelkiego prawdopo- czywiście znaczącą rolą w pomocy, jaką
dobieństwa będzie miała potomstwo? Te świadczą sobie istoty ludzkie.
ptaki, które popełniają samobójstwo, nie
Trzecim osiągnięciem ksią\
ki Adap-
Ujmowanie ewolucji z perspektywy
Objaśnienie zagadnień adaptacji oraz rozmno\
Ä… siÄ™, natomiast ptaki samolubne
tation and Natural Selection (Adaptacja
genu otworzyło przed biologami ogromne
prze\
yją i zostawią po sobie młode. Do- a dobór naturalny) była przeprowadzona
doboru naturalnego
mo\
liwości- dociekań. Teoria dostosowa- bór oparty na indywidualnych ró\
nicach
przez Williamsa szczegółowa analiza zjawi-
nia łącznego wywarła głęboki wpływ na w obrębie danego gatunku osłabia więc
ska adaptacji, które nazywał  kłopotliwym
Przełom związany z wprowadzeniem poję-
nasze myślenie o psychologii rodziny, al- siłę doboru na poziomie grupy. W ciągu
pojęciem". Adaptację mo\
na zdefiniować
cia dostosowanie Å‚Ä…czne do biologii ewo-
pięciu lat od opublikowania ksią\
ki
truizmie, pomaganiu innym, tworzeniu siÄ™ jako ewolucyjne rozwiÄ…zanie konkretnych
lucyjnej wiele zawdzięcza George'owi C.
Williamsa większość biologów odrzucała
problemów, przyczyniające się bezpośred-
grup, a nawet agresji - będę o tym pisał
Williamsowi, który w roku 1966 opubliko-
ideÄ™ doboru grupowego; ostatnio jednak
nio lub pośrednio do sukcesu reproduk-
w następnych rozdziałach. Liczba
wał klasyczną obecnie pozycję, Adaptation
obserwuje się powrót zainteresowania jej
cyjnego. Adaptacją mogą być na przykład
naukowych odwołań do teorii Hamiltona
and Natural Selection (Adaptacja a dobór
mo\
liwościami (Wilson, Sober, 1994;
gruczoły potowe, pomagające rozwiązać
urosła z trzech - czterech rocznie w la-
naturalny). Ta niezwykłe wa\
na ksiÄ…\
ka Sober, Wilson, 1998).
wa\
ny dla przetrwania problem regulacji
tach sześćdziesiątych do tysięcy w latach
przyczyniła się do przynajmniej trzech Drugim osiągnięciem Williamsa było termicznej. Mogą nią być preferencje
siedemdziesiątych i następnych; obecnie
kluczowych przesunięć w tej dziedzinie przeło\
enie naszpikowanej matematyką smakowe, dzięki którym szukamy potraw
uwa\
a siÄ™ jÄ… za fundamentalnÄ… teoriÄ™ bio-
teorii Hamiltona na język prosty i zrozu- bogatych w składniki od\
ywcze, a tak\
e
badań.
logii ewolucyjnej. Je\
eli natomiast chodzi
miały dla ka\
dego. Kiedy biolodzy zrozu- upodobania do pewnego typu urody osob-
Po pierwsze, Williams (1966) zakwe-
o samego W. D. Hamiltona, to po krótkim
mieli ideę dostosowania łącznego, zaczęli nika płci przeciwnej, kierujące właściwym
stionował powszechnie akceptowane po-
okresie pobytu na Uniwersytecie Michigan
z wielkÄ… energiÄ… rozwa\
ać jej konsekwen- doborem partnera. Trzeba jednak umieć
jęcie doboru grupowego, zgodnie z któ-
otrzymał z Oxfordu propozycję nie do
cje. Wystarczy " wspomnieć jeden znany ustalić, które z cech i właściwości or-
rym mechanizmy adaptacyjne rozwijajÄ… siÄ™
odrzucenia, wrócił więc na wydział, który
przykład. Otó\
teoria ta częściowo rozwią- ganizmu są, a które nie są adaptacjami.
wskutek reprodukcji grupowej i przynoszÄ…
z niejakim opóz
nieniem poznał się na jego
zała  zagadkę altruizmu": jak mogło dojść Williams ustanowił kilka standardów po-
korzyści danym grupom (Wynne-Edwards,
geniuszu.
niu łącznym, harwardzki biolog, Edward cjobiologia  połknie psychologię", co nie
sługiwania się kategorią adaptacji i uwa-
Zasługi Triversa
O. Wilson, wywołał wzburzenie opinii mogło, rzecz jasna, spotkać się z ciepłym
\
ał, \
e powinno się ją przywoływać tylko
Na przełomie lat sześćdziesiątych i sie-
naukowej i publicznej, podobne do spo- przyjęciem psychologów. Twierdził te\
, \
e
wtedy, kiedy jest to absolutnie niezbędne
demdziesiÄ…tych XX wieku doktorant Uni-
wodowanego w roku 1859 przez Dar- wiele zjawisk uwa\
anych za typowo
do wyjaśnienia danego zjawiska. Kiedy
wersytetu Harvarda, Robert Trivers, stu-
wina. KsiÄ…\
ka Wilsona z 1975 roku, za- ludzkie, jak kultura, religia, etyka, a
latajÄ…ca ryba wyskakuje z wody, po czym
diował ksią\
kÄ™ Williamsa o adaptacji. Ude-
tytułowana Sociobiology: The New nawet estetyka, mo\
na wytłumaczyć
spada z powrotem, nie potrzebujemy po-
rzyły go rewolucyjne dla wielu obsza-
Synthesis, (Socjobiologia: nowa synteza) dzięki zaproponowanym przez niego syn-
jęcia adaptacji, aby zrozumieć, dlaczego
rów badawczych konsekwencje myślenia
to dzieło monumentalne tyle\
w swej tetyzujÄ…cym kategoriom. Takie nastawie-
spada. A
atwiej wyjaśnić to ogólnym pra-
z perspektywy genu. Poszczególne zdania
objętości (blisko 700 stron łamanych w nie było sprzeczne z teoriami dominują-
wem ciÄ…\
enia.
czy krótkie paragrafy z ksią\
ki Williamsa
dwie kolumny), co w zakresie cymi w naukach społecznych, które kon-
Oprócz określenia warunków, w któ-
zawierały zarodki nowych myśli, które
podejmowanej problematyki. Syntetyzuje centrują się niemal wyłącznie na gatunku
rych nie powinniśmy posługiwać się po-
pod troskliwą opieką, mogły zakwitnąć
ona osiągnięcia biologii komórkowej, ludzkim. Przedstawiciele tych dyscyplin
jęciem adaptacji, Williams zaproponował
kwiatami nowych teorii. zintegrowanej neurofizjologii, etologii, uwa\
ali, \
e niezwykłość naszego gatunku
kryteria precyzujące, kiedy powinniśmy
Trivers napisał trzy wa\
ne artykuły, psychologii porównawczej, biologii nale\
y tłumaczyć w kategoriach kultury,
się nim posługiwać. Są to kryteria nieza-
wszystkie opublikowane na początku lat populacyjnej oraz ekologii behawioralnej. uspołecznienia, racjonalizacji i
wodności, skuteczności oraz ekonomii.
siedemdziesiątych. Pierwszy przedstawiał Wilson opisuje w niej rozmaite gatunki świadomości, a nie biologii ewolucyjnej.
Czy dana adaptacja występuje regularnie
\
yjących stworzeń, od mrówek do ludzi, Choć Wilson twierdził, \
e nowa synteza
teoriÄ™ altruizmu odwzajemnionego pomiÄ™-
u wszystkich członków danej społeczno-
wychodząc z zało\
enia, \
e do wszystkich pozwala zrozumieć naturę człowieka, na
dzy osobami niespokrewnionymi i formu-
ści w ka\
dych  normalnych" warunkach
mo\
na stosować te same narzędzia badaw- poparcie tej tezy przytoczył bardzo nie-
łował warunki, w których mogła się roz-
(niezawodność)? Czy dobrze rozwiązuje
cze. wiele danych empirycznych dotyczÄ…cych
winąć wzajemnie korzystna relacja lub wy-
problem adaptacyjny (skuteczność)? Czy
Wilson nie dokonał w tej ksią\
ce ja- bezpośrednio ludzi. Zdecydowana więk-
miana (Trivers, 1971). Drugi przedstawiał
rozwiÄ…zuje problem adaptacyjny bez ob-
kichś przełomowych dla teorii ewolucji szość przywoływanych przez niego badań
teorię inwestycji rodzicielskiej, określa-
ciÄ…\
ania organizmu ogromnymi kosztami
odkryć. Korzystał w niej z narzędzi teo- dotyczyła innych istot \
ywych, często bar-
jącą warunki doboru płciowego dla ka\
dej
(ekonomia)? Innymi słowy, pojecie adap-
retycznych - przede wszystkim teorii do- dzo dalekich filogenetycznie od człowieka.
z płci (Trivers, 1972). Trzeci zawierał teo-
tacji przywołuje się nie po to, aby wy-
stosowania łącznego oraz teorii inwestycji Większość przedstawicieli nauk społecz-
rię tłumaczącą konflikt między rodzicami
tłumaczyć zwykłą przydatność mechani-
rodzicielskiej i doboru płciowego - opra- nych nie mogła zrozumieć, co mrówki
a potomstwem tym, \
e ka\
de z rodziców
zmu biologicznego, ale po to, aby wy-
cowanych przez innych (Hamilton, 1964; albo muszki owocowe mają wspólnego z
ma jedynie 50% z ich genów (Trivers,
tłumaczyć nieprawdopodobną przydat-
Trivers, 1972). Zasługą jego jest natomiast ludz
mi. Choć rewolucje naukowe zawsze
1974). Na przykład matka mo\
e chcieć od-
ność (Pinker, 1997). Hipotezy na temat
nie tylko synteza bardzo ró\
norodnych napotykają opór, często ze strony
stawić dziecko od piersi wcześniej ni\
ono
adaptacji tłumaczą, dlaczego niezawodne,
osiągnięć poprzedników, ale równie\
nada- uznanych autorytetów naukowych
sobie tego \
yczy, aby przeznaczyć swoje
skuteczne i ekonomiczne mechanizmy
nie wyrazistej nazwy nowej dyscyplinie (Sulloway, 1996), brak dowodów
zasoby dla następnych dzieci. Ogółem bio-
bÄ…dz
narządy nie mogły się pojawić przy-
naukowej. dotyczących bezpośrednio rodzaju
rÄ…c, rozwiÄ…zania dobre dla dziecka (zagwa-
padkowo (Williams, 1966; Tooby,
Najwięcej sporów wywołał rozdział o ludzkiego na pewno Wilsonowi nie
rantowanie sobie jak największej części
Cosmides, 1992).
ludziach, zamykajÄ…cy ksiÄ…\
kę i liczący pomógł.
zasobów rodzicielskich) wcale nie muszą
W następnym rozdziale poddamy poję-
zaledwie 29 stron. Na otwartych wykła- Ogromny opór przeciw dokonanemu
być dobre dla rodziców, którzy chcą obdzie-
cie adaptacji głębszej analizie. Tutaj wy-
dach Wilson bywał zakrzykiwany przez przez Wilsona włączeniu gatunku ludz-
lić swoimi zasobami większą liczbę dzieci.
starczy zaznaczyć, \
e ksiÄ…\
ka Williamsa,
słuchaczy, a raz nawet na jego głowie kiego w obręb teorii ewolucji opierał się
Teorie te poddamy bardziej szczegółowej
wykazując słabości teorii doboru grupo-
wylądował dzbanek wody. Atakowali go na kilku obiegowych nieporozumieniach,
analizie w dalszych rozdziałach, bo wpły-
wego, popularyzujÄ…c HamiltonowskÄ… teo-
marksiści, radykałowie, kreacjoniści, na- dotyczących zarówno jej samej, jak i jej
nęły one na tysiące badań empirycznych,
riÄ™ dostosowania Å‚Ä…cznego oraz osadzajÄ…c
ukowcy innych dziedzin, a nawet człon- stosowania do łudzi. Warto je omówić,
w tym równie\
dotyczących człowieka.
pojęcie adaptacji na lepiej sprecyzowanych
kowie jego wydziału na Harvardzie. Przy- zanim przejdziemy do opisywania tych
podstawach naukowych, sprawiła, \
e spo- czyną sporu była, częściowo przynajmniej, kierunków psychologii, które zainicjowały
Spory o socjobiologiÄ™
łeczność naukowa uczyniła kolejny krok postawa Wilsona. Oświadczył on, \
e so- rozwój psychologii ewolucyjnej.
Jedenaście lat po ukazaniu się przeło-
w kierunku Darwinowskiej rewolucji.
mowej ksiÄ…\
ki Hamiltona o dostosowa-
uruchamiajÄ…, daje nam mo\
liwość zmiany \ Myśliwi i zbieracze nie potrafili liczyć da-I
Powszechne nieporozumienia na temat teorii ewolucji
zachowań społecznych, je\
eli tego pra- lej ni\
do trzech. Nie będę nawet pró- bował
dociekać, skąd zwierzęta miałyby wiedzieć,
gniemy. Oto przykład: dowiedziono, \
e
Teoria ewolucji na drodze doboru natural- tem szczególnej formy współoddziaływa-
\
e wartość p [genetyczne pokrewieństwo
mÄ™\
czyznom Å‚atwiej ni\
kobietom przy-
nego, elegancka w swojej prostocie, wywo- nia wpływów środowiska (powtarzające się
między danym zwierzęciem a jego kuzynem w
chodzi przypisywanie komuś zamiarów
łuje wiele powszechnych nieporozumień.
obtarcia skóry) oraz mechanizmów adapta-
pierwszej linii] wynosi 1/8. Fakt, \
e
seksualnych. Je\
eli kobieta uśmiechnie się
Prostota teorii pozwala ludziom myśleć, cyjnych, reagujących na powtarzające się
[ewolucjoniści] nie potrafią rozwiązać tego
do mÄ™\
czyzny, obecni przy tym mÄ™\
czyz
ni
\
e ją rozumieją od pierwszej chwili, po obtarcia produkcją dodatkowego naskórka.
problemu, wprowadza do ich teorii pierwiastek
częściej ni\
kobiety uznajÄ…, \
e jest ona
przeczytaniu jednego czy dwóch artykułów
Adaptacje rozwinęły się tylko dlatego, \
e
mistyczny. (Sahlins, 1977, s. 444-445).
nim zainteresowana (Abbey, 1982). Wy-
w popularnym czasopiśmie. Nieporozu- dzięki nim \
ywe organizmy mogły radzić
nika to prawdopodobnie z ewolucyjnie
mienia te nie omijają nawet badaczy. sobie z problemami wynikającymi z uwa- Innymi słowy, aby w procesie doboru
wykształconego mechanizmu, który ka\
e
runkowań środowiskowych. drogą dostosowania łącznego wykształciły
mÄ™\
czyznom ciągle poszukiwać okazji sek-
Teoria determinizmu genetycznego - siÄ™ mechanizmy adaptacyjne, takie jak
sualnych (Buss, 1994).
Nieporozumienie pierwsze:
zgodnie z którą to geny wywołują okre- większa skłonność do pomagania bratu ni\

Znajomość tego mechanizmu pozwala
zachowanie ludzkie jest
kuzynowi, ludzie musieliby posiadać nie-
ślone zachowania, bez \
adnego wpływu
jednak go zmienić. Mo\
na na przykład
zdeterminowane genetycznie
prawdopodobne zdolności matematyczne.
ze strony środowiska - jest po prostu
nauczyć mę\
czyzn, \
e zbyt Å‚atwo przypi-
Aby zrozumieć, dlaczego takie myślenie
błędna. Nie stanowi te\
składnika teorii
Determinizm genetyczny jest doktrynÄ…,
sują uśmiechającym się do nich kobietom
jest nieporozumieniem, wystarczy zasta-
ewolucji. Wiedzie jednak od niej prosta
zgodnie z którą zachowanie jest uwarun-
intencje seksualne. Dzięki temu rzadziej
nowić się nad pajęczyną (Dawkins, 1979,
droga do innego nieporozumienia: jakoby
kowane genetycznie, a wpływ środowiska
będą podejmowali działania oparte na tej
s. 188). Do opisania jej niezwykłej zło-
z teorii ewolucji wynikało przekonanie o
odgrywa rolÄ™ znikomÄ… lub nie odgrywa
mylnej interpretacji i zmniejszÄ… liczbÄ™ nie-
\
oności - kątów między poszczególnymi
niezmienności zachowań.
\
adnej. Opór przeciw stosowaniu teorii
po\
ądanych zalotów.
nićmi, koncentrycznej budowy - musieli-
ewolucji do wyjaśniania zachowań ludzkich
,t, Znajomość naszych adaptacji psychicz-
byśmy u\
yć skomplikowanego języka ma-
wynika w znacznym stopniu z błędnego
Nieporozumienie drugie: je\
eli coś nych oraz okoliczności zewnętrznych,
tematycznego. Nikt jednak przecie\
nie
przekonania, \
e jej nieodłącznym \
powstało w drodze ewolucji, to nie w reakcji na które powstały, nie tylko
twierdzi, \
e pajÄ…ki sÄ… matematykami albo
składnikiem jest determinizm genetyczny.
skazuje nas na getto niezmienności, ale posługują się matematyką przy pracy, choć
mo\
emy tego zmienić
Wbrew temu nieporozumieniu teoria ewo-
wręcz pozwala zmienić zachowanie tam, ka\
dy przyzna, \
e pajęczyna jest adaptacją.
lucji opiera się na zało\
eniu współod- Wedle drugiego nieporozumienia z teorii
Pająk snuje pajęczynę  na oko". Choć to
gdzie taka zmiana jest po\
Ä…dana. Nie
działywania. Zachowanie ludzkie jest wy- ewolucji wynika, \
e ludzkie zachowanie
 oko" jest bardzo zdolne, to przecie\
pajÄ…k
znaczy to, \
e taka zmiana jest prosta i
padkową dwóch składników: (1) adapta- nie jest podatne na zmiany. Rozpatrzmy
nie musi korzystać ze skomplikowanych
łatwa. Im więcej wiemy na temat ewo-
cji wykształconych w toku ewolucji oraz ponownie prosty przykład zrogowaceń.
obliczeń matematycznych.
lucji psychiki, z tym większą siłą mo\
emy
(2) wpływu środowiska, wpływającego na Ludzie potrafią tak ukształtować środowi-
Podobnie ma siÄ™ sprawa z ludz
mi i do-
wprowadzać niezbędne zmiany.
kształt i działanie tych adaptacji. Przy- sko, aby unikać powtarzających się obtarć.
borem krewniaczym. Załó\
my, \
e w wy-
kładem niech będą zrogowacenia skóry. Oznacza to, \
e dokonaliśmy zmiany, która
niku ewolucji powstał u ludzi podobny
Nie mogłyby one zaistnieć, gdyby nie sprawia, \
e mechanizm produkcji dodatko-
Nieporozumienie trzecie:
mechanizm, pozwalający podejmować de-
wykształcił się mechanizm produkowania wego naskórka pozostaje nieczynny. Zna-
teoria ewolucji wymaga od cyzje  na oko":  Im bardziej ktoÅ› jest do
dodatkowego naskórka, połączony ze śro- jomość tego mechanizmu oraz warunków
mnie podobny, tym bardziej mu pomogÄ™".
organizmu
dowiskowym bodz
cem powtarzających się środowiskowych uruchamiających go po-
Poniewa\
rodzeństwo jest na ogół do
nieprawdopodobnych zdolności
obtarć skóry. Chcąc więc wytłumaczyć zja- zwala nam zmienić nasze  zachowania",
siebie bardziej podobne ni\
kuzynostwo,
matematycznych
wisko zrogowacenia skóry w kategoriach w tym wypadku ilość i grubość zrogowaceń
w wyniku tej zasady bardziej pomagamy
teorii ewolucji, nie powiemy nigdy:  zro- na naszej skórze.
Doskonałym przykładem tego nieporozu- bliskim krewnym ni\
dalekim. Aby jÄ… urze-
gowacenia są uwarunkowane genetycznie i czywistnić, wcale nie musimy stosować
Podobnie znajomość wykształconych
mienia jest poni\
szy fragment, pochodzÄ…cy
występują niezale\
nie od wpływów matematyki.
w procesie ewolucji adaptacji
od pewnego krytyka stosowania teorii
środowiska". Są one natomiast rezulta-
socjopsychologicznych oraz okoliczności,
ewolucji do gatunku ludzkiego:
które je
Rzeczywiste mechanizmy psycholo- tłuszcz, wykształcone w okresie ustawicz-
adaptacji to tylko dwa z wielu powo- Jednak ceł  maksymalizacji reprodukcji"
giczne, dzięki którym pomagamy naszym
nego braku po\
ywienia, teraz prowadzi do
dów, dla których efekty działania proce- nie uwidacznia się w sposób świadomy
krewnym, są prawdopodobnie bardziej zatkanych arterii i ataków serca. Przesu- lub podświadomy ani u ludzi, ani u innych
sów ewolucyjnych nie są optymalne (Will-
skomplikowane. Chodzi jednak o coś in-, nięcie czasu pomiędzy otoczeniem, które i gatunków.
iams, 1992).
nego: jako naukowcy, potrzebujemy wzo- ukształtowało nasze mechanizmy (czasy Rozwa\
my hipotezÄ™ postawionÄ… przez
rów matematycznych, aby opisać wy- myÅ›liwych i zbieraczy), a dzisiejszymi re- Donalda Symonsa:  «StrategiÄ… kobiecÄ…
Nieporozumienie piÄ…te: z teorii
kształcone w procesie ewolucji zachowa- aliami sprawia, \
e wykształcone w toku jest pozyskanie najlepszego mę\
a, bycie
ewolucji wynika motywacja do
nia, takie jak snucie pajęczyny czy po- ewolucji mechanizmy nie są idealnie zapłodnioną przez najlepszego samca [...]
oraz maksymalizowanie korzyści z obda-
dostosowane do naszego obecnego świata. maksymalizowania reprodukcji
maganie innym ludziom. Nie znaczy to
Drugą przeszkodą są koszty adaptacji. rzania kogoś względami seksualnymi"
jednak, \
e dany pająk czy człowiek musi
swoich genów
Rozwa\
my na zasadach analogii ryzyko (Symons, 1979, s. 180). SÅ‚owo  strategia"
być uzdolnionym matematykiem.
Psycholog Brian Little (1989) bada, jak
śmierci za kierownicą. Moglibyśmy je zostało ujęte w cudzysłów, poniewa\
Symons
to nazywa,  projekty indywidualne". Prosi
zredukować niemal do zera, gdybyśmy nie uwa\
a, aby kobiety świadomie kal-
Nieporozumienie czwarte: obecnie ludzi, aby napisali, nad czym w danym
ograniczyli prędkość do 10 kilometrów na kulowały reprodukcyjne korzyści płynące z
momencie pracują. Niektórzy piszą o rze-
działające mechanizmy są optymalne
godzinÄ™ i zmusili wszystkich do je\
d\
enia obdarzania kogoś swoimi względami. Ten
czach drobnych, jak uczenie kota załatwia-
w opancerzonych samochodach z trzyme- skrót pozwala jednak wyrazić istotę hipo-
Pojęcie adaptacji, przeświadczenie, \
e w
nia siÄ™ w przeznaczonym do tego miejscu
trową warstwą ochronną w środku tezy Symonsa bez u\
ywania za ka\
dym
wyniku ewolucji wykształciły się rozmaite
albo zapuszczanie paznokci. Inni majÄ… na
(Symons, 1993). Koszt takiej operacji razem przyciÄ™\
kiego, choć bardziej po-
narzÄ…dy czy mechanizmy i odpowiadajÄ…ce
uwadze większe sprawy, jak uzyskanie
byłby jednak niezwykle wysoki. Podobnie, prawnego opisu:  Długa historia ewolucji w
im funkcje, doprowadziło do wielu
dyplomu, nawiązanie znajomości, a nawet
moglibyśmy zało\
yć, \
e w toku ewolucji drodze doboru naturalnego wykształciła w
znaczących odkryć (Dawkins, 1982). Nie
 wprowadzenie zmian w cywilizacji za- kobietach zło\
one i specyficzne mecha-
wykształciłby się w ludziach tak silny lęk
znaczy to jednak, \
e istniejÄ…ce obecnie ad-
przed wÄ™\
ami, i\
nigdy nie wychodziliby chodniej". W ciągu 20 lat od rozpoczęcia nizmy psychologiczne, niekoniecznie świa-
aptacje sÄ… optymalne. In\
ynierowie mogÄ…
oni na dwór. Ryzyko ukąszenia zmalałoby tych badań nie znalazł się jednak nikt, kto domie artykułowane, na skutek których
krzywić się na budowę naszych niektórych
do zera, ale nieprawdopodobnie du\
ym by odpowiedział:  dą\
ę do maksymalizacji miały one skłonność do podejmowania de-
narządów, które wyglądają, jakby były dzie-
cyzji pozwalających w dawnym środowisku
kosztem. Ponadto rozwiązanie to prze- reprodukcji moich genów".
łem przypadku. W istocie, wiele czynników
szkodziłoby innym niezbędnym do \
ycia
Ró\
nicująca reprodukcja genów, spo- na maksymalizowanie korzyści z obdarzania
składa się na to, \
e nasze obecne adaptacje
czynnościom, takim jak zdobywanie po\
y-
wodowana ró\
nicami w uposa\
eniu po- kogoś względami seksualnymi".
są dalekie od doskonałości. Rozpatrzmy
wienia. Właściwy człowiekowi lęk przed Mo\
na wykazać, \
e cel w postaci mak-
szczególnych osobników, jest procesem
dwa z nich (zob. Dawkins, 1982, rozdział
wÄ™\
ami nie spełnia optymalnie swojej
odpowiedzialnym za najgłębsze motywacje symalizacji reprodukcji genów nie mógł się
3).
funkcji - corocznie tysiÄ…ce ludzi zostaje
ludzkich działań. Jednak motywy i cele, wykształcić. Jednym z powodów jest brak
Pierwszą przeszkodą w osiągnięciu
ukąszonych, niektórzy ze skutkiem śmier- mo\
liwości śledzenia reprodukcji genów za
jakie stawiamy sobie jako wytwory proce-
optymalnej konstrukcji jest opóz
nienie
telnym. Działa on jednak nie najgorzej,
sów ewolucyjnych, nie są równoznaczne \
ycia ludzkiego, a nie mo\
emy dÄ…\
yć do
ewolucyjne. Pamiętajmy, \
e teoria ewo-
je\
eli pomyśli się o kosztach innego roz-
z samymi procesami. Istnieją dowody na czegoś, czego efektów nie potrafimy
lucji zakłada zmiany zachodzące w czasie.
wiÄ…zania.
to, \
e ludzie chcą przede wszystkim zajść \ zaobserwować. Drugim powodem I jest
Ka\
da zmiana otoczenia oznacza nowe wa-
Wszystkie adaptacje pociÄ…gajÄ… za sobÄ…
jak najwy\
ej na drabinie hierarchii spo- rozmaitość czynników wpływających ' na
runki doboru. Powolne zachodzenie zmian
pewne koszty. Proces doboru faworyzuje
Å‚ecznej. Prawdopodobnie dÄ…\
Ä…cy do ta- reprodukcjÄ™, innych u mÄ™\
czyzn ni\
u
ewolucyjnych wymaga, aby dany czyn- takie mechanizmy, w których korzyści
kich celów reprodukowali się częściej ni\
kobiet, innych u dzieci i nastolatków,
nik doboru oddziaływał przez pokolenia.
przewa\
ają nad kosztami. W ten sposób
ci, którym na tym nie zale\
ało, choćby z innych wreszcie u tego samego człowieka
StÄ…d te\
obecnie \
yjący ludzie są  za- wykształcił się zespól mechanizmów,
powodu lepszego dostępu do jedzenia, w ró\
nych momentach jego \
ycia. Ludzie
projektowani" do \
ycia w dawnym środo- które pozwalają stosunkowo skutecznie
opanowywania większego terytorium czy nie mogą stawiać sobie za cel maksyma-
lizacji reprodukcji z tej prostej przyczyny,
wisku, gdy\
w rezultacie jego oddziały- rozwiązywać poszczególne problemy ada-
Å‚Ä…czenia siÄ™ z bardziej po\
Ä…danymi partne-
\
e nie ma jednolitego wzoru działań, które
wań powstali. Innymi słowy, do współcze- ptacyjne, ale nie są tak optymalne, jak
rami. Jako potomkowie tych ludzi, charak-
realizowałyby ją u obydwu płci, w ka\
dym
snego środowiska wnosimy mózgi z epoki mogłyby być, gdyby nie kwestia kosz-
teryzujemy siÄ™ tymi samymi celami i mo-
wieku i w ka\
dej sytuacji.
tów. Ewolucyjne opóz
nienie oraz koszty
kamienia Å‚upanego. Zapotrzebowanie na
tywacjami, które im przyniosły sukces.