UKA
AD
POKARMOWY
Układ pokarmowy ma za zadanie dostarczyć organizmowi materiału do
budowy i odnowy własnych tkanek oraz substancji energetycznych dla potrzymania
wszelkich procesów życiowych.
Podstawowe substancje doprowadzane w postaci pokarmu pod względem chemicz-
nym dzielÄ… siÄ™ na trzy grupy:
 węglowodany
 tłuszcze
 białka
Pierwsze dwa są głównym z
ródłem energii, zaś białko to z
ródło materiału niezbędne-
go do budowy tkanek i narządów tzw aminokwasów. Wraz z pożywieniem dostarcza-
my jeszcze organizmowi witaminy, sole mineralne i wodÄ™.
Pokarm pobierany przez człowieka z otoczenia ma przeważnie postać nie pozwalają-
cą na bezpośrednie wykorzystanie go przez ustrój.
Zespół procesów jakim zostaje on poddany w przewodzie pokarmowym
nazywamy trawieniem.
Trawienie składa się:
1. z procesów mechanicznych:
 żucie
 połykanie
 ruchy robaczkowe przełyku
 ruchy żołądka i jelit
 oddawanie stolca
2. z chemicznych
Polegają one na przekształcaniu dużych cząsteczek złożonych substancji organicz-
nych w związki proste, które mogą przenikać przez błony komórkowe i mogą być
wykorzystywane do budowy tkanek i do podtrzymywania procesów życiowych
zwiÄ…zanych z wydatkowaniem energii.
W wyniku trawienia chemicznego następuje rozłożenie:
 węglowodanów na cukry proste (glukozę i fruktozę)
 tłuszczy na glikol i kwasy tłuszczowe
 białek na aminokwasy
Witaminy i sole mineralne są uwalniane z pokarmów dzięki obróbce mechanicznej,
a tylko w niewielkim stopniu na skutek działania czynników chemicznych.
W żywym organizmie procesy te zachodzą w temperaturze ciała dzięki katalizatorom
produkowanym przez gruczoły trawienne tzw enzymów.
Trawienie odbywa się w przewodzie pokarmowym, który ma kształt długiej
cewy. Rozpoczyna się szparą ustną a kończy odbytem.
Do układu trawiennego (systema digestorium) należą:
1. jama ustna wraz z zawartymi w niej ścianami i narządami
2. gardziel
3. gardło
4. przełyk
5. żołądek
6. jelito cienkie
7. jelito grube
8. gruczoły: wątroba i trzustka
ÅšcianÄ™ przewodu pokarmowego tworzÄ… trzy warstwy:
1. Błona śluzowa (tunica mucosa)- stanowi warstwę wyściełającą powierzchnię
wewnętrzną przewodu pokarmowego. Pod nią leży warstwa łącznotkankowa zwana
tkanką podśluzową ( tela submucosa). Tkanka ta sprawia, że błona jest w stanie
układać się w fałdy i wygładzać zależnie od rozciągania lub kurczenia ścian narządu.
Na granicy obu tych błon znajduje się warstwa nazywana blaszką mięśniową błony
śluzowej. Zbudowana jest ona z mięśni gładkich.
2. Błona mięśniowa (tunica muscularis).
Składa się z dwóch warstw włókien:
" wewnętrznej- okrężnej
" zewnętrznej- podłużnej.
Są to włókna mięśniowe gładkie.
1. BÅ‚ona surowicza (tunica serosa)
Jest to cienka, gładka błona, która pokrywa powierzchnię zewnętrzną narządów.
Zwrócona jest do wnętrza jamy brzusznej i nazywana otrzewną (peritoneum).
Jama ustna (cavum oris) stanowi początek układu trawiennego.
Składa się ze :
 szpary ust ( rima oris), która przechodzi ku tyłowi w gardziel
 ścian ( wargi, policzki, podniebienie)
 dna jamy ustnej
A
uki zębowe górny i dolny dzielą jamę ustną na dwie części:
 na przedsionek jamy ustnej.
Znajduje się on między łukami zębowymi a wargami i policzkami.
 jamę ustną właściwą
Szparę ustną ograniczają wargi: górna (labium superius) i dolna (labium inferius),
które łączą się ze sobą w kącie ust. Zrąb warg stanowi mięsień okrężny ust (musculus
orbicularis oris). Wargi są przytrzymywane przez małe więzadła zwane wędzidełka-
mi(frenula).
Policzki (buccae) mają budowę trójwarstwową. Warstwę środkową stanowi mięsień
policzkowy (musculus buccinator). Między nim a skórą znajduje się tkanka tłuszczo-
wa zwana poduszeczką tłuszczową policzka (corpus adiposum buccae). Od
wewnątrz policzki wysłane są błoną śluzową.
Podniebienie (palatum) tworzy górną ścianę jamy ustnej. Ma kształt łukowatego
sklepienia, wypukłego ku górze. Oddziela ono jamę ustną od jamy nosowej.
Wyróżniamy w nim:
 część przednią  podniebienie twarde ( palatum durum)
 część tylną  podniebienie miękkie (palatum molle)
Podniebienie twarde utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk i blaszki
poziome kości podniebiennych.
Podniebienie miękkie jest fałdem bony śluzowej. W jego skład wchodzą mięśnie po-
przecznie prążkowane:
" dz
wigacz
" napinacz podniebienia miękkiego
" języczka
" podniebienno- językowy
" podniebienno gardłowy
Pośrodku podniebienia miękkiego znajduje się wyrostek zwany języczkiem (uvula).
W kierunku bocznym i ku dołowi odchodzą od podniebienia miękkiego dwa łuki
podniebienne:
1. przedni- łuk podniebienno- językowy- łączy się przy bocznym brzegu języka
2. tylny- łuk podniebienno- gardłowy- biegnie do błony mięśniowej gardła.
Pomiędzy tymi łukami po obu stronach znajduje się zatoka migdałkowa ( sinus ton-
sillaris). Znajdują się w niej duże skupienia tkanki limfatycznej, zwane migdałkami
podniebiennymi ( tonsila palatina).
Dno jamy ustnej (fundus cavi oris) stanowią niektóre mięśnie nadgnykowe, głównie
mięśnie żuchwowo- gnykowe. Tworzą one przeponę jamy ustnej (diaphragma oris).
Od strony jamy ustnej dno pokryte jest błona śluzową wytwarzającą fałd podjęzyko-
wy (plica sublingualis). Zawiera on ślinianki podjęzykowe i ma brodawkę zwaną
mięskiem podjęzykowym (caruncula sublingualis). W mięsku tym znajduje się
wspólne ujście ślinianek podjęzykowej i podżuchwowej.
Nabłonek wyścielający jamę ustną jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Za-
wiera on ziarenka glikogenu, limfocyty i liczne, drobne gruczoły jamy ustnej tj war-
gowe, policzkowe, podniebienne i językowe.
Do narządów jamy ustnej zaliczamy:
 zęby
 język
 ślinianki
Zęby (dentes) ich zadaniem jest chwytanie, rozdrabnianie i miażdżenie pokarmu.
U człowieka występują dwa pokolenia zębów:
" zęby mleczne (dentes decidui) (20 szt)
" zęby stałe (dentes permanentes) (32 szt)
Uzębienie układa się w dwa łuki zębowe- górny i dolny ( po 16 zębów w każdym).
W zębie rozróżniamy:
 koronę (corona dentis) wystaje do jamy ustnej i jest właściwym elementem
mechanicznym zęba.
 szyjkę ( collum dentis) znajduje się pomiędzy koroną a korzeniem
 korzeń ( radix dentis) jest częścią zęba pokrytą kostniwem (cementum)
i schowaną w obrębie zębodołu.
Korona jest bardzo twarda i ma barwę mlecznobiała. Zabarwienie i twardość za-
wdzięcza okrywającej ją substancji zwanej szkliwem (enamelum).
Korzeń połączony jest z zębodołem za pomocą silnej błony łącznotkankowej zwanej
ozębną (periodontium).
Szyjkę osłania dziąsło.
Na koronie każdego zęba rozróżniamy powierzchnię:
 zgryzu- bÄ…dz
też brzeg sieczny
 przedsionkowÄ… lub twarzowÄ…
 językową
 dwie powierzchnie styczne, zwrócone do sąsiednich zębów: przednią i tylną
(inaczej zwane boczna i przyśrodkowa.
Wnętrze korony zęba zajmuje komora zęba (cavum dentis). Przechodzi ona w kanał
korzenia ( canalis radicis) i kończy się otworem szczytowym zęba (foramen apicis
dentis).
Komora i kanał korzenia wypełnione są miazgą zębową (pulpa dentis).
Trzon zęba zbudowany jest z zębiny ( dentinum).
Podział zębów ze względu na rolę jaką odgrywają:
1. zęby przednie- służą do odgryzania pokarmów
2. zęby tylne- przeżuwają pokarm.
Rodzaje zębów występujących w górnej i dolnej szczęce po każdej ze stron :
 zęby sieczne (dentes inisivi) - 2
 kieł (dens caninus) -1
 zęby przedtrzonowe (dentes premolares) - 2
 trzonowe (dentes molares) - 3
Zęby sieczne mają koronę w kształcie dłuta. Największym siekaczem jest siekacz
górny przyśrodkowy, a najmniejszym- siekacz dolny przyśrodkowy.
Kieł jest zębem najdłuższym. Korona ma kształt stożkowaty. Nie posiada on krawę-
dzi siecznej lecz tylko punkt sieczny.
Zęby przedtrzonowe zwane też dwuguzkowymi mają koronę, która na powierzchni
posiada rowek przebiegający strzałkowo.
Zęby trzonowe na powierzchni korony mają po kilka guzków, przez co bywają nazy-
wane wieloguzkowymi. Najmasywniejszy jest ząb trzonowy pierwszy- górny i dolny.
Ilość guzków na koronie zębów trzonowych:
 szczęka górna:
" pierwszy -4
" drugi- 4 a często tylko 3
" trzeci (mądrości) jest bardzo zmienny pod względem kształtu i wielkości
 szczęka dolna:
są cztero lub pięcioguzkowe, wyjątek stanowi trzeci ząb (zwany zębem mądrości)
 jest bardzo zmienny.
Język (lingua) jest mięśniowym narządem układu trawiennego.
Wyróżniamy w nim:
 nasadÄ™
 trzon
 koniec języka
 grzbiet (widnieje na nim bruzda pośrodkowa)
 powierzchniÄ™ dolnÄ…
Zbudowany jest z :
 mięśni własnych
" mięsień podłużny górny i dolny
" poprzeczny
" pionowy
 mięśni dochodzących:
" bródkowo- językowy- pociąga język ku przodowi i dołowi
" gnykowo- językowy- pociąga język ku dołowi i do tyłu
" rylcowo- językowy- pociąga język ku tyłowi i górze
Skurcze mięśni własnych języka zmieniają jego kształt i wymiary.
Język jest pokryty błoną śluzową, która na powierzchni dolnej łączy się z błoną ślu-
zową dna jamy ustnej- wędzidełkiem języka (frenulum lingue).
W błonie śluzowej grzbietu języka znajduje się pięć brodawek językowych ( papillae
linguales:
 nitkowate (papillae filiformes),
 stożkowate (papillae conicae)
 grzybowate (papillae fungiformes)
 okolne (papillae vallatae)
 liściaste (papillae foliatae)
Trzy ostatnie zawierajÄ… receptory smaku tzw kubki smakowe (caliculi gustatorii)
Brodawki te sprawiają, że powierzchnia górna języka jest szorstka i ma wygląd aksa-
mitu.
Błona śluzowa dolnej powierzchni języka jest cienka, gładka i delikatna  bez broda-
wek.
Na nasadzie języka znajduje się skupienie grudek chłonnych zwane migdałkiem języ-
kowym (tonsilla lingualis).
Błona śluzowa jest silnie unerwiona czuciowo przez nerw językowy, nerw twarzowy,
nerw językowo-gardłowy, nerw błędny. Nerwy te biorą udział w odbiorze wrażeń
smakowych (oprócz nerwu językowego).
W jamie ustnej znajduje się też szereg gruczołów ślinowych.
Rozróżniamy gruczoły ślinowe:
 duże zwane śliniankami
" ślinianka przyuszna
" ślinianka podżuchwowa
" ślinianka podjęzykowa
 małe
" gruczoły wargowe
" policzkowe
" językowe
" podniebienne
Ślinianka przyuszna (glandula parotis) jest największym gruczołem ślinowym. Jej
masa wynosi ok 30g. Położona jest ku tyłowi od kąta żuchwy, poniżej przewodu słu-
chowego, w przestrzeni zażuchwowej. Ma ona kształt trójsiennego klina o trzech
powierzchniach: bocznej, przedniej i tylnej. Przewód ślinianki przyusznej (ductus
paratideus) biegnie ku przodowi i uchodzi do przedsionka jamy ustnej. Kończy się
małym otworem na wzniesieniu błony śluzowej zwanym brodawką przyuszniczą
(papilla parotidea), leżącym na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego.
Wymiary tego przewodu:
" długość ok 40-60 mm
" średnica 3-4 mm
Wydzielina ślinianki ma charakter surowiczy.
Ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) waży ok 15g. Ma kształt
spłaszczonego jaja. Położona jest w okolicy podżuchwowej, częściowo pokryta żu-
chwą. Dolna część tej ślinianki zajmuje okolicę pomiędzy żuchwą a kością gnykową.
Przewód ślinianki podżuchwowej biegnie ku przodowi, otwiera się na mięsku podję-
zykowym bocznie od wędzidełka języka.
Wydzielina z tej ślinianki ma charakter mieszany śluzowo- surowiczy.
Ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) jest najmniejszą spośród ślinianek.
Jej ciężar waha się od 3-5 g. Położona jest pod błoną śluzową jamy ustnej. Przylega
do dołka językowego żuchwy. Zbudowana jest z kilku zrazików i ma kilka
przewodów mniejszych (od 5- 8) oraz jeden główny przewód większy (długości ok
37-45 mm). Przewody mniejsze otwierają się wzdłuż fałdu podjęzykowego, a
większy otwiera się na mięśniu podjęzykowym najczęściej razem z przewodem
ślinianki podżuchwowej.
Wydzielina tej ślinianki ma charakter śluzowy.
Ślinianki zbudowane są z odcinków wydzielniczych. Utworzone są one z jednej war-
stwy sześciennych komórek gruczołowych i oplecione są gęstą siecią naczyń krwio-
nośnych. Z naczyń tych komórki gruczołowe pobierają substancje potrzebne do wy-
twarzania wydzieliny. Odcinki wydzielnicze przechodzÄ… we wstawki, a te w przewo-
dy prążkowane, przechodzące w przewody śród- i międzypłacikowe oraz w przewo-
dy międzypłatowe, które uchodzą do głównego przewodu wyprowadzającego.
Gardło (pharynx) ma kształt lejkowatej mięśniowo-włóknistej spłaszczonej
cewy, położonej w tyle za jamą nosową, jamą ustną i krtanią, a przed trzonami
kręgów szyjnych.
Rozciąga się od podstawy czaszki do dolnego brzegu krtani, tj. do poziomu VI kręgu
szyjnego, gdzie przechodzi w przełyk.
Długość gardła wynosi 12-14cm.
Włóknista warstwa ściany gardła jest mocno przytwierdzona do podstawy czaszki.
Górna część gardła ma kształt lejka, który ku dołowi stopniowo przybiera postać
spłaszczonego cylindra, przy czym ściana przednia i tylna zbliżają się ku sobie, tak że
na poziomie wejścia do krtani stykają się one ze sobą, tworząc wąską szparę, która
rozszerza się w czasie przełykania pokarmu.
Jamę gardła (cavum pharyngis) dzielimy na trzy części:
" górną-nosową (zwaną też jamą nosowo-gardłową)
" część środkową - ustną
" część dolną - krtaniową.
Gardło ma szereg otworów, które łączą jamę gardła z jamami sąsiednimi.
Z jamą nosową łączą je dwa nozdrza tylne, z jamą bębenkową z każdej strony-
symetryczne ujścia gardłowe trąbek słuchowych, z jamą ustną - cieśń gardzieli, z
krtanią - wejście do krtani.
Ku dołowi gardło przechodzi w przełyk (esophagus)
Część nosowa gardła (pars nasalis pharyngis) czynnościowo należy do układu od-
dechowego. Ściany tej części są przymocowane nieruchomo do kości czaszki i dlate-
go jest ona zawsze otwarta. Na sklepieniu gardła, przy przejściu ściany górnej w tyl-
ną, znajduje się skupienie tkanki limfatycznej, tworzące nieparzysty migdałek gar-
dłowy (tonssilla pharyngea). Migdałek ten u dzieci czasem przerasta, utrudniając
przepływ powietrza z jamy nosowej. W bocznej ścianie części nosowej gardła znaj-
duje się z każdej strony owalny lub trójkątny otwór-ujście gardłowe trąbki słucho-
wej. Otwór ten leży nieco ponad poziomem podniebienia twardego, na wysokości
tylnego końca małżowiny nosowej dolnej. Ujście to ograniczają od tyłu i od góry
dwa fałdy, z których większy  tylny, zwany jest wałem trąbkowym. Bezpośrednio
za wałem trąbkowym znajduje się wąski, pionowo ustawiony zachyłek gardłowy.
Skupienie tkanki adenoidalnej w wale trąbkowym nosi nazwę migdałka trąbkowego
(tonsilla tubaria).
Część ustna gardła (pars oralis pharyngis) leży bezpośrednio za jamą ustną, z którą
łączy ją cieśń gardzieli (isthmus faucium). Ściana boczna cieśni gardzieli ma kształt
trójkątnego pola, ograniczonego od przodu łukiem podniebienno-językowym, a od
tyłu łukiem podniebienno-gardłowym. Pole to nosi nazwę zatoki migdałkowej, gdyż
leży tu migdałek podniebienny. Ściana tylna jamy ustnej gardła jest widoczna i
dostępna w badaniu od strony ustnej, przy rozwartych szczękach.
Migdałek podniebienny (tonsilla palatina) ma kształt owalny, o osi długiej, ustawio-
nej pionowo. Wielkość migdałka jest zmienna. Długość jego wynosi przeciętnie oko-
ło 20-22mm, szerokość 18-20mm i grubość 12-15mm; może on wystawać spoza
łuku podniebienno-językowego do jamy gardła, lub bywa za tym łukiem schowany.
Powierzchnia przyśrodkowa migdałka pokryta jest nabłonkiem płaskim. Na
powierzchni tej znajdują się wąskie, głębokie wręby, w które wchodzi błona śluzowa.
Migdałki łatwo ulegają powiększeniu, zwłaszcza u dzieci. Przy stanach zapalnych
mogą one znacznie zwężać cieśń gardzieli.
Część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis) położona jest w tyle za krtanią,
mając od przodu chrząstkę nagłośniową i wejście do krtani. W ścianie bocznej tej
części gardła znajduje się dosyć głęboki zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis).
Część krtaniowa, dosyć szeroka u góry, ku dołowi nagle się zwężą i na poziomie
górnego brzegu krtani przechodzi w przełyk.
Ściana gardła składa się z czterech warstw. Licząc od zewnątrz są to:
" błona zewnętrzna,
" błona mięśniowa,
" błona włóknista
" błona śluzowa.
Błona zewnętrzna (tunica adventitia) stanowi przedłużenie powięzi policzkowo-
gardłowej. Pokrywa ona od zewnątrz mięśnie gardła oraz łączy je z narządami są-
siednimi.
Błona mięśniowa (tunica muscularis) składa się z mięśni poprzecznie prążkowanych,
przebiegających w dwóch kierunkach : okrężnym (zwieracze gardła) i podłużnym
(dz
wigacze gardła).
Błona włóknista gardła (membrana fibrosa) położona pod warstwą mięśniową jest
mocną blaszką łącznotkankową, która u góry przyczepia się do podstawy czaszki.
Błona śluzowa gardła (tunica mucosa) pokryta jest w części ustnej i krtaniowej
gardła nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W części nosowej gardła występuje
nabłonek walcowaty migawkowy.
W części ustnej gardła następuje skrzyżowanie drogi pokarmowej i oddechowej. Przy
zaburzeniach w przełykaniu powietrze może trafić do przełyku (aerophagia) i dalej
do żołądka, albo też cząstki pokarmów mogą trafić do krtani i tchawicy (za-
krztuszenie się, zachłyśnięcie).
Część krtaniowa gardła, położona poniżej wejścia do krtani, należy wyłącznie do
układu pokarmowego, część nosowa-wyłącznie do układu oddechowego.
Trawienie pokarmu w jamie ustnej.
W jamie ustnej następuje dokładna ocena pokarmów, które się tu dostają. Skład che-
miczny pokarmu wywołuje uczucie smaku. Rozróżniamy cztery podstawowe rodzaje
smaku: słodki, gorzki, słony i kwaśny. Czuciem dotyku rozpoznajemy konsystencję i
stopień rozdrobnienia pokarmu, które dokonuje się w trakcie żucia. Temperatura po-
karmu wywołuje czucie zimna i ciepła. Duże znaczenie dla oceny przydatności po-
karmu ma zmysł węchu. Wszystkie te wrażenia decydują o przyjęciu pokarmu do
dalszej przeróbki lub wydaleniu go na zewnątrz.
Podczas żucia wydziela się do jamy ustnej duża ilość śliny. Ślina jest produktem
czynności gruczołów ślinowych. W skład gruczołów ślinowych wchodzą dwa rodzaje
komórek: śluzowe i surowicze. Pierwsze produkują gęstą, ciągnącą się wydzielinę,
drugie- ślinę rzadką wodnistą. Z komórek surowiczych zbudowana jest ślinianka
przyuszna i niektóre gruczoły języka. Gruczoły śluzowe występują na nasadzie języ-
ka, na podniebieniu miękkim i twardym. W skład ślinianek podżuchwowej i podjęzy-
kowej wchodzą obydwa rodzaje komórek. Mieszane gruczoły, głównie śluzowe,
występują również w błonie śluzowej policzków, warg i końca języka.
Ślina (saliva) jest cieczą wodojasną, w skład której wchodzi duża ilość
wody( 99,5% ), pewna ilość białka, mucyny, sole mineralne oraz enzym trawiący
węglowodany-amylaza ślinowa, zwana też ptialiną. Ciężar właściwy śliny wynosi
1,005. Odczyn jej jest prawie obojętny (ph 6,4-7,0). Ilość wydzielanej na dobę śliny
ulega dużym wahaniom, przeciętnie wynosi 1-1,5l.
Zadanie śliny polega na:
1) zmiękczeniu i zwilżeniu pokarmu w czasie żucia i połykania
2) pokryciu kęsa pokarmu śluzem w celu zmniejszenia tarcia w czasie jego wę-
drówki przez gardło i przełyk
3) rozpuszczeniu suchych składników pokarmowych, które tylko w roztworze
mogą pobudzać zakończenia smakowe w jamie ustnej
4) wstępnym trawieniu skrobi
5) współdziałaniu w utrzymaniu odpowiedniej ilości wody w ustroju.
Jeżeli zawartość wody w ustroju spadnie poniżej pewnej granicy, następuje zahamo-
wanie wydzielania śliny i zmniejszenie wilgotności błony śluzowej jamy ustnej i gar-
dła, co wywołuje uczucie pragnienia.
Amylaza ślinowa jest enzymem, który przyśpiesza zamianę skrobi na dekstryny i
maltozę. Rozkład skrobi pod wpływem amylazy ślinowej zachodzi najlepiej w tem-
peraturze ciała w odczynie obojętnym.
Skrobia gotowana ulega tym przemianom znacznie łatwiej niż surowa. Pokarm
przebywa w jamie ustnej zbyt krótko, aby rozkład skrobi mógł zajść dość daleko, zo-
staje on tu tylko zapoczątkowany. Jeżeli przeżuty zmieszany ze śliną pokarm złożony
ze skrobi potrzymamy przez dłuższy czas w ustach, nabiera on smaku słodkawego.
Połykanie
Jest złożonym aktem odruchowym, w którym odróżniamy trzy fazy związane z
trzema początkowymi odcinkami przewodu pokarmowego: jamą ustną, gardłem i
przełykiem.
W fazie pierwszej pokarm przeżuty i wymieszany ze śliną, dzięki ruchom języka i
policzków, zostaje uformowany w kęs. Połykanie rozpoczyna się przez przyciśnięcie
końca języka do podniebienia, a następnie przesuwanie kęsa ku tyłowi i przepchnię-
cie go przez cieśń gardzieli do jamy gardła. W tym czasie kęs zostaje obficie zwilżo-
ny wydzieliną śluzową gruczołów leżących w okolicy cieśni gardzieli.
Od tej chwili rozpoczyna się druga faza połykania, niezależnie od woli, złożona z
serii szybkich i skomplikowanych ruchów, koordynowanych przez ośrodki w rdzeniu
przedłużonym. W chwili gdy kęs wchodzi do gardła, następuje odruchowy skurcz
mięśni unoszących podniebienie miękkie, które przylega do tylnej ściany gardła i
uniemożliwia przedostanie się połykanego pokarmu do jamy nosa. Powrotna droga
do jamy ustnej jest zamknięta uniesioną do góry nasadą języka i przylegającymi do
niej szczelnie łukami podniebiennymi. Odruchowy skurcz mięśni zwieracza gardła
przesuwa przełykany kęs ku dołowi. Równocześnie krtań zostaje podciągnięta ku gó-
rze i przodowi i ukryta pod nasadą języka, przy czym zostaje otwarte wejście do
przełyku, do którego kęs zostaje przepchnięty.
Wszystkie ruchy w fazie drugiej powstajÄ… na drodze odruchowej. Odruchy te sÄ… wy-
zwolone przez podrażnienie zakończeń nerwów czuciowych na bodz
ce dotykowe.
Znieczulenie tych okolic uniemożliwia połykanie.
W fazie trzeciej kęs pokarmowy wędruje przez przełyk, przesuwany skurczami
mięśniówki okrężnej. W dolnej części przełyku kęs posuwa się znacznie wolniej niż
w 1/3 górnej, gdzie są mięśnie poprzecznie prążkowane.
Kęs miękki i dobrze zwilżony dochodzi do wpustu w ciągu 5s, suchy- wędruje
wolniej (ok.4cm/s); powstają przy tym wtórne fazy skurczów, które przepychają kęs
do żołądka, odczuwane jako nieprzyjemne drapanie wzdłuż przełyku. Płyny, dzięki
pchnięciu nadanemu przy połykaniu i sile ciężkości, wyprzedzają falę skurczu i do-
chodzą do żołądka w ciągu sekundy. Wpust otwiera się w chwili, gdy dochodzi doń
fala perystaltyczna przełyku.
Przełyk (esophagus) jest największą częścią przewodu pokarmowego.
Ma on kształt długiego wąskiego cylindra, ciągnącego się od dolnej granicy gardła, tj.
od poziomu VI kręgu szyjnego, aż do wpustu żołądka położonego na wysokości X-XI
kręgu piersiowego.
Długość przełyku wynosi 25- 30 cm, średnica przełyku pustego około 13mm, w
stanie rozciągniętym może osiągać ponad 25mm.
Odpowiednio do okolicy, w jakiej przebiega, rozróżniamy w przełyku: część szyjną,
piersiowÄ… i brzusznÄ….
Krótka część szyjna przełyku leży bezpośrednio za tchawicą, luz
no Å‚Ä…czÄ…c siÄ™ z jej
ścianą tylną.
Najdłuższa- część piersiowa, biegnie w śródpiersiu tylnym w kierunku ku dołowi.
Najkrótsza- część brzuszna, długości 2-5cm, rozpoczyna się po przejściu przez
otwór przełykowy przepony i kończy się wpustem żołądka.
Przełyk na swym przebiegu wykazuje trzy zwężenia: pierwsze znajduje się na grani-
cy z gardłem, drugie- w miejscu skrzyżowania z lewym oskrzelem głównym, trzecie-
w obrębie przepony. W zwężeniach tych mogą się zatrzymywać przełknięte ciała
obce.
Ściana przełyku składa się z trzech warstw:
" błony śluzowej,
" mięśniowej
" zewnętrznej.
Żołądek (venrtriculus) jest to worek mięśniowy o hakowatym kształcie, który
stanowi rozszerzenie przewodu pokarmowego.
Z przełykiem łączy się przez wpust żołądka, a z dwunastnicą łączy go odz
wiernik,
otwór otoczony silną mięśniówką okrężną, która rozszerza się i zwęża w zależności
od różnicy pH między środowiskami.
U człowieka żołądek znajduje się w jamie brzusznej na wysokości od XI kręgu
piersiowego, gdzie położony jest wpust żołądka do III bądz
IV kręgu lędz
wiowego.
Żołądek spełnia w organizmie człowieka trzy zasadnicze funkcje:
1. Gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy
2. Trawi pokarmy
3. Wyjaławia pokarmy
Gromadzenie pokarmów w żołądku
Pokarmy płynne po dostaniu się do pustego żołądka spływają wzdłuż krzywizny
mniejszej do części odz
wiernikowej. Pokarmy o stałej konsystencji początkowo
wypełniają trzon żołądka, a następnie w miarę ich przybywania zajmują dno żołądka.
Kolejne spożywane porcje pokarmów zajmują część środkową jamy żołądka, rozpy-
chając w kierunku ścian żołądka znajdujący się w nim wcześniej przyjęty pokarm.
Pierwsze porcje pokarmu stykają się z błoną śluzową żołądka, ostatnie porcje wypeł-
niają zaś środek jamy żołądka.
Trawienie pokarmów w żołądku
Zmieszanie się treści pokarmowej z sokiem żołądkowym rozpoczyna właściwe
trawienie w żołądku. Pod wpływem soku żołądkowego pokarm ulega dość grun-
townym przemianom chemicznym.
Sok żołądkowy jest wydzielany przez gruczoły błony śluzowej żołądka średnio w
ilościach 1,5 - 3,0 litrów w ciągu doby w zależności od ilości i rodzaju spożywanego
pokarmu. W jego skład wchodzi: kwas solny, sole mineralne, enznymy trawienne
(pepsyna, chymozyna i lipaza), śluz i woda.
Kwas solny (HCL) powstaje w kanalikach wewnątrz komórek okładzinowych
gruczołów błony śluzowej pod wpływem histaminy. Jony wodorowe powstające w
czasie dysocjacji kwasu węglowego są aktywnie wydzielane do światła kanalików
komórkowych. Jednocześnie z jonami wodorowymi wydzielane są jony chlorowe i w
świetle kanalików tworzy się kwas solny. Kwas solny aktywuje pepsynogen, zamie-
niając go w pepsynę; wytwarza środowisko kwaśne, które jest nieodzowne dla działa-
nia pepsyny; powoduje pęcznienie włókien białkowych; działa jako środek antysep-
tyczny, zabijając liczne drobnoustroje; bierze udział w regulacji otwierania i zamyka-
nia odz
wiernika.
W komórkach głównych błony śluzowej żołądka znajdują się w cytoplaz
mie
ziarnistości zawierające pepsynogen  nieczynny enzym proteolityczny (protaza).
Zamienia się on pod wpływem kwasu solnego na aktywny enzym  pepsynę. Jest to
enzym silnie działający w środowisku kwaśnym o pH w granicach 1,6  3,2 i powo-
duje rozkład dużych cząsteczek białek na mniejsze cząsteczki polipeptydów.
Komórki dodatkowe gruczołów błony śluzowej wydzielają śluz, który zabezpiecza
ściany żołądka przed działaniem kwasu solnego i enzymów.
Podpuszczka (chymozyna) jest wydzielana w postaci enzymu przez komórki
główne gruczołów żołądkowych. Rozkłada ona tylko rozpuszczalne białka mleka 
kazeinę. Najwięcej podpuszczki zawierają żoładki noworodków karmionych mle-
kiem matki.
Lipaza żołądkowa występuje w soku żołądkowym w niewielkiej ilości. Działa ona
tylko na te tłuszcze, które nadchodzą do żołądka w postaci zemulgowanej, jak np.
tłuszcze mleka, śmietany, jaj itp.
Skurcze błony mięśniowej żołądka
Pusty żołądek w kilka lub kilkanaście godzin po opróżnieniu wykazuje okresowo
występujące silne skurcze błony mięśniowej, tzw. skurcze głodowe. Po dostaniu się
pierwszych porcji pokarmu do żołądka następuje chwilowy rozkurcz mięśni ścian
żołądka. Następnie skurcze powracają i przyczyniają się zarówno do mieszania się
treści pokarmowej z sokiem żołądkowym, jak i do opróżniania się żołądka.
Wyróżnia się dwa rodzaje aktywności ruchowej błony mięśniowej żołądka:
1. Wzrost i spadek napięcia całej błony mięśniowej żołądka występujący
naprzemiennie, z czym wiążą się wahania ciśnienia w jamie żołądka,
2. Skurcze perystaltyczne rozpoczynające się w okolicy części wpustowej i
przesuwające się wzdłuż ścian żołądka aż do odz
wiernika.
Dzięki tym ruchom pokarm zostaje wymieszany z sokiem żołądkowym i zamieniony
w płynną miazgę pokarmową. W miarę wzrostu kwasoty treści żołądkowej skurcze
żołądka stają się coraz silniejsze. Gdy znajdujący się w żołądku pokarm uzyska
odpowiednią konsystencję, zstępująca fala perystaltyczna przepycha go do dwu-
nastnicy z równoczesnym cofnięciem treści stałej do jamy żołądka. Odz
wiernik pozo-
staje przez większość czasu otwarty i kurczy się w chwili, gdy przechodzi przezeń
fala perystaltyczna. Powtarzające się w ciągu kilku godzin trawienia w żołądku cofa-
nie się treści stałej do jamy żołądka powoduje jej mieszanie, rozdrabnianie i stopnio-
wą zmianę na treść płynną. Wyciskanie płynnej treści do dwunastnicy cofanie do żo-
łądka treści stałej nosi nazwę  pompy odz
wiernikowej .
Czas trawienia jest różny i zależy od właściwości spożytego pokarmu. Pokarmy
płynne przechodzą przez żołądek szybko, natomiast pokarmy składające się z wę-
glowodanów pozostają w żołądku kilka godzin. Dłużej pozostają pokarmy o przewa-
dze białek, a najdłużej bogate w tłuszcze.
Kontrola skurczów błony mięśniowej żołądka
Na skurcze toniczne błony mięśniowej i perystaltykę żołądka mają wpływ czynniki
nerwowe i humoralne. Czynniki hamujÄ…ce na drodze odruchowej i humoralnej
perystaltykę żołądka i zwalniające jego opróżnianie to:
·ð rozciÄ…gniÄ™cie Å›cian dwunastnicy przez pokarm przechodzÄ…cy z żoÅ‚Ä…dka,
czemu towarzyszy zmniejszenie wartości pH w dwunastnicy
·ð zawartość kwasów tÅ‚uszczowych, częściowo strawionych biaÅ‚ek i
węglowodanów w treści pokarmowej przechodzącej do dwunastnicy
·ð sekretyna i cholecystokinina powstajÄ…ce w dwunastnicy
·ð wysokie ciÅ›nienie osmotyczne treÅ›ci żoÅ‚Ä…dkowej dostajÄ…cej siÄ™ do
dwunastnicy
Kontrola wydzielania soku żołądkowego
Wydzielanie soku żołądkowego jest procesem, który rozpoczyna się jeszcze zanim
pokarm znajdzie się w żołądku, pod wpływem takich bodz
ców, jak : widok, zapach
lub nawet sama myśl o pokarmie i dzieli się na trzy, często występujące jednocześnie
fazy:
·ð faza gÅ‚owowa inaczej nerwowa  w fazie tej bodz
ce (zapach, widok
pokarmu, smak) powstające w korze mózgowej przekazywane są do żołądka
przez włókna nerwu błędnego. W fazie tej uczestniczą odruchy warunkowe 
nabyte, jak i odruchy bezwarunkowe  wrodzone. Acetylocholina uwolniona z
zakończeń śródściennych neuronów przywspółczulnych działa na:
- komórki główne błony śluzowej żołądka
- komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka
·ð faza żoÅ‚Ä…dkowa  rozpoczyna siÄ™ z chwilÄ… gdy spożyty pokarm znajdzie
się w żołądku. Na skutek mechanicznego podrażnienia błony śluzowej żołądka
przez pokarm zachodzi odruchowe i bezpośrednie oddziaływanie na komórki
dokrewne G znajdujące się w błonie śluzowej żołądka. Wydzielają one do
krwi gastrynę, która pobudza do wydzielania gruczoły błony śluzowej żołądka.
·ð faza jelitowa - na skutek mechanicznego podrażnienia bÅ‚ony Å›luzowej
żołądka zachodzi odruchowe i bezpośrednie oddziaływanie na komórki
dokrewne G znajdujące się w błonie śluzowej żołądka. Wydzielają one do
krwi gastrynę, która pobudza do wydzielania gruczoły błony śluzowej żołądka.
Jelito (intestinum) jest to najdłuższa część przewodu pokarmowego
rozpoczynająca się od żołądka i kończąca odbytem. Jelito dzieli się na dwie
odmienne części: jelito cienkie i jelito grube.
Budowa jelita cienkiego.
Jelito cienkie (intestinum tenue) rozpoczyna siÄ™ od odz
wiernika żołądka i kończy uj-
ściem do jelita grubego, położonym w prawym dole biodrowym.
Długość jelita cienkiego po wyjęciu ze zwłok wynosi 4-5 m, średnica-45-25 mm; za
życia jest ono krótsze. Odległość od odz
wiernika do zastawki krętniczo - kątniczej
mierzona zgłębnikiem u człowieka żywego wynosi ok. 3 m.
Rozróżniamy w nim trzy odcinki:
" dwunastnicÄ™(duodenum),
" jelito czcze(jejunum),
" jelito kręte(ileum).
Dwunastnica stanowi poczÄ…tkowy odcinek jelita cienkiego pozbawiony krezki.
Jelito czcze przechodzi bez wyraz
nej granicy w jelito kręte.
Ściana jelita cienkiego składa się z czterech warstw:
" błony surowiczej,
" błony mięśniowej,
" tkanki podśluzowej
" błony śluzowej.
Błona surowicza jest częścią otrzewnej, która ze ścian jamy brzusznej przechodzi na
jelito za pośrednictwem krezki grzbietowej. Błona ta stanowi warstwę zewnętrzną,
która pokrywa jelito czcze i kręte w całości. Natomiast dwunastnica ma pokrywę su-
rowiczÄ… tylko od przodu.
Błona mięśniowa utworzona jest z pęczków mięśni gładkich, ułożonych w dwóch
warstwach. Warstwę zewnętrzną tworzy błona mięśniowa podłużna, warstwę we-
wnętrzną-okrężna. Warstwa okrężna jest 2-3 razy grubsza od podłużnej.
Tkanka podśluzowa, łącząca błonę śluzową z błoną mięśniową, przedstawia się w
postaci dobrze rozwiniętej warstwy tkanki łącznej wiotkiej, dzięki której położona
nad nią błona śluzowa ma dużą ruchomość.
Błona śluzowa jest gruba i obficie unaczyniona. Pokrywa ją nabłonek jednowar-
stwowy walcowaty, który tworzy liczne gruczoły jelitowe. Błona śluzowa jelita cien-
kiego tworzy liczne fałdy okrężne. W odróżnieniu od fałdów błony śluzowej żołądka
fałdy okrężne jelita nie znikają przy rozciąganiu jelit. Fałdy okrężne rozpoczynają się
w odległości 2,5-5 cm za odz
wiernikiem i są najlepiej rozwinięte w dwunastnicy i
początkowej części jelita czczego; w dalszym odcinku jelita stają się coraz mniejsze,
nieregularne i w końcu jelita cienkiego zanikają prawie zupełnie. Pofałdowanie
zwiększa powierzchnię jelita, przez którą odbywa się wydzielanie soków trawien-
nych i wchłanianie pokarmów.
Powierzchnię błony śluzowej całego jelita cienkiego pokrywają poza tym liczne
drobne kosmki jelitowe, które nadają jej wygląd aksamitu. Liczba kosmków w jelicie
człowieka sięga kilku milionów. Długość kosmka jelitowego wynosi 0,5-1,5 mm,
grubość ich jest znikoma. W dwunastnicy kosmki mogą być rozgałęzione, w
pozostałych jelitach mają kształt nitkowaty. Kosmki są narządami, za pomocą
których odbywa się wchłanianie strawionego pokarmu. Pod powierzchnią każdego
kosmka znajduje się sieć naczyń włosowatych krwionośnych, do których przenikają z
jelita produkty trawienia węglowodanów i białek. Zawiesina drobnych kropelek
tłuszczu natomiast zostaje wchłonięta do naczynia chłonnego, położonego centralnie
w osi kosmka, stad zostaje doprowadzona do układu naczyń chłonnych
(limfatycznych), nadając mlecznobiałe zabarwienie chłonce (limfie) odpływającej z
jelit. W ścisłym związku z naczyniami chłonnymi, przebiegającymi w ścianie jelita
cienkiego, pozostają skupienia tkanki chłonnej w kształcie okrągłych tworów
wielkości główki szpilki, zwane grudkami chłonnymi samotnymi. Większe skupienia
grudek chłonnych noszą nazwę grudek skupionych.
Gruczoły jelita cienkiego.
W błonie śluzowej jelita cienkiego występują liczne gruczoły jelitowe. Gruczoły jeli-
towe są to proste cewkowate zagłębienia w błonie śluzowe, wysłane nabłonkiem
walcowatym . Ujścia tych gruczołów mają postać okrągłych otworków położonych
pomiędzy kosmkami jelitowymi . Gruczoły te występują na całej długości jelita cien-
kiego .
Gruczoły dwunastnicze są to złożone gruczoły cewkowo-pęcherzykowe, występujące
w błonie podśluzowej dwunastnicy. .
Gruczoły jelitowe i dwunastnicze wydzielają sok jelitowy (succus entericus) przezna-
czony do trawienia pokarmu .
Dwunastnica
Dwunastnica (duodenum) jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego, długości
ok.25 cm, średnicy 3,5-5 cm, który łączy się z odz
wiernikiem żołądka. Nie ma ona
krezki i jest przytwierdzona do tylnej ściany jamy brzusznej, leżąc pozaotrzewowo.
Uchodzą do niej przewody dwóch największych gruczołów trawiennych - wątroby i
trzustki.
Dwunastnica ma kształt podkowy otwartej ku stronie lewej i ku dołowi.
Rozróżniamy w niej cztery części:
" część górną, ciągnącą się od odz
wiernika (na wysokości pierwszego kręgu
lędz
wiowego) ukośnie ku tyłowi, nieznacznie na prawo i lekko ku górze;
" część zstępująca, biegnącą prawie pionowo w dół do dolnego brzegu trzeciego
kręgu lędz
wiowego;
" część poziomą, krzyżującą poziomo kręgosłup
" część wstępująca, biegnącą ukośnie ku górze po lewej stronie aorty brzusznej
do poziomu drugiego kręgu lędz
wiowego, gdzie zgina się ku przodowi i dołowi, by
przejść w jelito czcze.
W początkowym odcinku dwunastnicy, zwanym przez radiologów opuszką dwunast-
nicy, błona śluzowa nie ma fałdów. Mniej więcej w połowie części zstępującej błona
śluzowa tworzy fałd podłużny dwunastnicy, kończący się wzniesieniem zwanym bro-
dawką większą dwunastnicy. Na brodawce tej znajduje się ujście przewodu żółciowe-
go wspólnego i przewodu trzustkowego.
Błona śluzowa dwunastnicy jest grubsza niż w pozostałej części jelita cienkiego. Po-
krywają ją krótkie, dość grube kosmki. Błona podśluzowa wyróżnia się tym, że za-
wiera, głównie w górnej połowie dwunastnicy, gruczoły dwunastnicze.
Jelito cienkie krezkowe (jelito czcze i jelito kręte)
Jelito czcze i jelito kręte są przymocowane do tylnej ściany jamy brzusznej za pomo-
cÄ… krezki, dlatego sÄ… nazwane jelitem cienkim krezkowym.
Krezka jelita cienkiego jest podwójnym fałdem otrzewnej, który schodzi z tylnej
ściany jamy brzusznej i w swym dolnym brzegu zawiera jelito.
Brzeg wolny krezki ma długość równą długości jelita, natomiast brzeg przeciwległy,
przytwierdzony do ściany jamy brzusznej, zwany korzeniem krezki jest krótki (ok.15
cm) i rozciąga się skośnie od lewej powierzchni drugiego kręgu lędz
wiowego do
okolicy prawego stawu biodrowo  krzyżowego.
Tak wielka różnica długości obu brzegów krezki może być wyrównana tylko przez
silne pofałdowanie brzegu wolnego.
Jelito cienkie układa się w liczne pętle, które wypełniają większą część jamy
brzusznej i sięgają także do miednicy mniejszej. Pętle te mogą przesuwać się i
zajmować różne położenia w jamie brzusznej, dlatego położenie jelit jest bardzo
zmienne. Ogólnie można powiedzieć, że jelito czcze zajmuje lewą część jamy
brzusznej poniżej żołądka zaś jelito kręte zajmuje prawą i dolną część jamy brzusznej.
Pomiędzy dwiema blaszkami krezki przebiegają naczynia krwionośne i chłonne oraz
nerwy zdążające do jelita. W krezce znajdują się liczne węzły chłonne oraz pewna
ilość tkanki tłuszczowej.
Jelito czcze przechodzi w jelito kręte bez wyraz
nej granicy.
Trawienie pokarmów w jelicie cienkim.
W jelicie cienkim treść pokarmowa jest trawiona do składników prostych, które są w
tym odcinku wchłaniane do krwi.
Ruchy jelit
Błona mięśniowa jelita cienkiego wykazuje:
1. okresowe zmiany napięcia
2. skurcze odcinkowe (segmentation contractions) (zaznaczajÄ…ce siÄ™ okresowym
pojawianiem się i zanikaniem okrężnych przewężeń jelita
3. skurcze perystaltyczne (peristaltic contractions)
Skurcze perystaltyczne zaczynajÄ… siÄ™ w dwunastnicy i przesuwajÄ… siÄ™ w postaci fali
perystaltycznej z różną prędkością (od 2 do 25 cm/s) przez kolejne odcinki jelita
cienkiego i grubego aż do odbytnicy. Płynna część przechodząca z żołądka aż do
dwunastnicy gromadzi się w jej części górnej. Po zgromadzeniu się w części górnej
trzech kolejnych porcji treści żołądka występuje przeciętnie jeden raz na minutę
okrężny skurcz błony mięśniowej rozpoczynający falę perystaltyczną. Fala perystal-
tyczna w postaci przesuwającego się okrężnego skurczu błony mięśniowej jest zasad-
niczym czynnikiem zapewniającym przesuwanie się treści jelitowej w kierunku od
żołądka do odbytnicy. Powstaje ona pod wpływem mechanicznego podrażnienia re-
ceptorów znajdujących się w błonie śluzowej i pobudzenia komórek nerwowych
splotu warstwy mięśniowej za pośrednictwem komórek dwubiegu nowych splotu
podśluzowego. Komórki splotu warstwy mięśniowej unerwiają mięśnie gładkie jelita
powodują przesuwanie się skurczu perystaltycznego, za którym postępuje rozkurcz.
Treść jelitowa przesuwana przez tą falę gromadzi się w części jelita krętego w pobli-
żu połączenia z jelitem ślepym. Po podniesieniu się ciśnienia w jelicie krętym w po-
bliżu zastawki krętniczo- kątniczej treść jelitowa zaczyna przechodzić do jelita ślepe-
go. Przechodzenie treści żołądkowej do dwunastnicy powoduje błyskawiczne ruchy
perystaltyczne jelita cienkiego, jednoczesne otwieranie się zastawki krętniczo 
kątniczej i opróżnienia jelita krętego z treści jelitowej. Otwieranie się tej zastawki z
chwilą opróżniania żołądka nosi nazwę odruchu żołądkowo  krętniczego. Występuje
on za pośrednictwem nerwów błędnych. Motoryka jelit występuje na skutek rozcią-
gnięcia podrażnienia jego mięśni gładkich. Unerwienie przywspółczulne i współczul-
ne ma tylko ograniczone działanie. Pod wpływem neuronów przywspółczulnych
skurcze mięśni gładkich jelita nasilają się. Neurony współczulne mają działanie ha-
mujÄ…ce.
W czasie trawienia występują:
" skurcze błony mięśniowej jelita
" ruchy kosmków
Ruchy kosmków polegają na ich skręcaniu i wydłużaniu.
W błonie śluzowej w dwunastnicy występują gruczoły dwunastnicze (Brunnera) wy-
dzielające gęsty śluz. Zabezpiecza on błonę śluzową dwunastnicy przed działaniem
silnie zakwaszonej treści żołądkowej. Znajdujące się w błonie śluzowej jelita cienkie-
go gruczoły jelitowe ( Lieberkuhna) wytwarzają sok jelitowy zawierający enzymy
trawienne, rozkładające związki zawarte w treści jelitowej do składników prostych
wchłanialnych do krwi.
W soku jelitowym występują:
1. aminopeptydazy rozkładają peptydy do aminokwasów.
2. enzymy rozkładające kwasy nukleinowe do pentozy oraz zasad purynowych i
pirymidynowych
3. enzymy rozkładające polisacharydy i disacharydy do monosacharydów
4. lipaza hydrolizująca tłuszcze obojętne do kwasów tłuszczowych i glicerolu
Sok jelitowy wydziela się pod wpływem bezpośredniego mechanicznego podrażnie-
nia błony śluzowej przez przesuwającą się treść jelitową. W błonie śluzowej jelita po-
wstają również hormony żołądkowo  jelitowe, które wydzielone do krwi pobudzają
gruczoły jelitowe do wydzielania soku jelitowego.
Jelito grube (intestinum crassum) jest końcową częścią przewodu
pokarmowego.
W jego skład wchodzą:
 jelito ślepe (cecum) wraz z wyrostkiem robaczkowym (appendix vermiformis)
 okrężnica (colon)
 odbytnica ( rectum)
Okrężnica dzieli się z kolei na: okrężnicę wstępującą (colon ascendens), która zgię-
ciem prawym przechodzi w okrężnicę poprzeczną (colon transversum), a ta zgięciem
lewym w okrężnicę zstępującą (colon descendens). Przedłużeniem okrężnicy zstępu-
jącej jest okrężnica esowata ( colon sigmoideum).
Jelito grube tworzy rodzaj obramowania otaczającego pętle jelita cienkiego. Jest po-
łożone w części środkowej jamy brzusznej. Jego długość wynosi od 1,5 do 1,8 m
a średnica jest większa od średnicy jelita cienkiego i ma przeciętnie 9 cm.
Jelito ślepe (zwane kątnicą) to początkowa część jelita grubego. Położona na talerzu
biodrowym prawym, rzutuje na okolicÄ™ pachwinowÄ… prawÄ….
Ma ono kształt szerokiego, niesymetrycznego worka.
Jego wymiary:
 długość ok 7 cm,
 średnica ok 9 cm.
Około 3 cm powyżej początku jelita ślepego na jego przyśrodkowej ścianie uchodzi
jelito kręte ujściem krętniczo- kątowym (ostium ileocecale). W ujściu tym znajduje
się fałd błony śluzowej  zastawka krętniczo  kątnicza (valva ileocecalis), która za-
pobiega cofaniu się treści pokarmowej z jelita grubego do jelita cienkiego. Ilość treści
pokarmowej przechodzÄ…cej do jelita grubego jest oceniana na 600 do 800 ml w ciÄ…gu
doby.
Od podstawy jelita ślepego odchodzi wyrostek robaczkowy.
Ma on kształt cienkiego uchyłka kątnicy o zmiennej długości i średnicy (przeciętnie
7-9 cm długości i 6 mm średnicy).
Wyrostek robaczkowy jest w całości pokryty otrzewną i ma dość dużą krezeczkę,
która sięga zwykle do jego końca i łączy go z końcową częścią krezki jelita krętego.
Wyrostek robaczkowy nie bierze bezpośredniego udziału w trawieniu. Światło jego
ulega często zarośnięciu. W tkance podśluzowej wyrostka znajdują się liczne grudki
chłonne skupione, dlatego przypisuje mu się rolę  migdałka przewodu
pokarmowego .
Okrężnica wstępująca jest dalszym ciągiem jelita ślepego. Przebiega po prawej stro-
nie jamy brzusznej, przechodząc w prawym podżebrzu tuż poniżej powierzchni
trzewnej wątroby w okrężnicę poprzeczną. Jej długość wynosi12,5  20 cm.
Okrężnica wstępująca jest w większości przypadków pokryta otrzewną z trzech stron:
od przodu i z boków. Niekiedy jednak powłoka surowicza otacza ją ze wszystkich
stron, tworzÄ…c krezkÄ™.
Okrężnica poprzeczna przebiega pomiędzy okrężnicą wstępującą a zstępującą, zata-
czając łuk skierowany wypukłością ku dołowi i przodowi. W pozycji stojącej może
sięgać do pępka, a nawet linii międzykolcowej. Długość jej wynosi ok 47-50 cm.
Okrężnica ta ze wszystkich stron jest otoczona otrzewną, która tworzy na jej ścianie
tylnej podwójny fałd zwany krezką okrężnicy poprzecznej. Krezka ta przyczepia się
do tylnej ściany jamy brzusznej na wysokości górnego brzegu trzustki. Krezka
okrężnicy poprzecznej jest krótka w początkowej i końcowej części okrężnicy po-
przecznej, natomiast w części środkowej jest znacznie dłuższa. Ta cecha powoduje,
że okrężnica w tej części może znacznie oddalać się od tylnej ściany jamy brzusznej i
zmieniać swe położenie. Z żołądkiem i przeponą łączą ją więzadła.
Od przodu okrężnicę poprzeczną pokrywa sieć większa (omentum majus). Ponad nią
znajduje się wątroba, pęcherzyk żółciowy, krzywizna większa żołądka i część trzew-
na (dolna) powierzchni śledziony. W tyle za tą okrężnicą znajduje się część zstępują-
ca dwunastnicy, głowa trzustki i krezka jelita cienkiego; poniżej  pętle jelita cienkie-
go.
W lewym podżebrzu okrężnica poprzeczna przechodzi w okrężnicę zstępującą.
Zgięcie lewe leży wyżej i głębiej niż prawe i styka się ze śledzioną za częścią wpu-
stową żołądka. W położeniu tym zgięcie okrężnicy utrzymywane jest przez fald
otrzewnej zwany więzadłem przeponowo- okrężniczym.
Okrężnica zstępująca rozpoczyna się od zgięcia lewego okrężnicy, skąd biegnie ku
dołowi wzdłuż lewej ściany jamy brzusznej i na wysokości grzebienia miednicy prze-
chodzi w okrężnicę esowatą. Długość jej wynosi ok 22  30 cm, średnica jest nieco
mniejsza niż okrężnicy wstępującej.
Okrężnica ta jest w większości przypadków pokryta otrzewna z trzech stron- od
przodu i z boków.
Okrężnica esowata swoja nazwę zawdzięcza charakterystycznemu wygięciu.
Rozciąga się ona do poziomu II i III kręgu krzyżowego. Długość jej jest zmienna i
waha się w dużych granicach od 12 do 84 cm (przeciętnie 40 cm). Pokryta jest w
całości otrzewną i ma dobrze rozwiniętą krezkę, w związku z czym tworzy dużą
pętlę, której położenie bywa różne. Najczęściej pętla ta zwisa do miednicy mniejszej.
Na wysokości III kręgu krzyżowego okrężnica esowata przechodzi bez wyraz
nej gra-
nicy w końcową część jelita grubego  odbytnicę.
Odbytnica (rectum) kończy się ok 3,5 cm poniżej wierzchołka kości guzicznej.
Jej długość wynosi 15-20 cm, a średnicę ma mniejszą niż okrężnica esowata.
Średnica pustej odbytnicy wynosi 2,5 cm, wypełnionej  może dochodzić do 7,5 cm.
W odbytnicy wyróżniamy:
" rozszerzoną część górną zwaną bańką odbytnicy (ampulla recti)
" część dolną otoczoną przez przeponę miednicy  kanał odbytniczy (canalis
analis)
Przylegając tylną ścianą do kości krzyżowej i kości guzicznej odbytnica wytwarza
dwa Å‚uki :
" zgięcie krzyżowe  zwrócone wypukłością ku tyłowi
" zgięcie kroczne  zwrócone wypukłością ku przodowi, otaczające kość
guzicznÄ….
Ściana jelita grubego, podobnie jak ściana jelita cienkiego ma trójwarstwową budo-
wÄ™.
Wyróżnia się w niej:
" błonę surowiczą  otrzewna trzewna
" tkankÄ™ posurowiczÄ…
" błonę mięśniowa (mięśnie gładkie o okrężnym i podłużnym przebiegu)
" błonę śluzową (wysłaną nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym i
zawierającym znacznie więcej komórek kubkowych. W błonie śluzowej występują
także wpuklenia nabłonka zwane kryptami jelitowymi ( cryptae intestinales).
Cechami charakterystycznymi jelita grubego są zdwojenia błony surowiczej zawiera-
jące tkankę tłuszczową, zwane przyczepkami sieciowymi (appendices epiploicae).
Nie występują one tylko w kątnicy.
Kolejna cechą jelita grubego jest obecność wypukleń ściany zwanych wypukleniami
okrężnicy (haustrab coli) i trzech pasm mięśni gładkich o podłużnym przebiegu
zwanych taśmami (teniae), przebiegających od podstawy wyrostka robaczkowego
wzdłuż kątnicy i okrężnicy. Ułatwiają one odnalezienie wyrostka w czasie zabiegu
chirurgicznego.
W błonie środkowej ściany odbytnicy, w pobliżu odbytu, mięśnie gładkie mają
przebieg okrężny i tworzą mięsień zwieracz wewnętrzny odbytu (musculus sphincter
ani internus). Błona śluzowa odbytnicy wytwarza w bańce 2- 3 fałdy o okrężnym
przebiegu, a w kanale odbytniczym fałdy podłużne, zwane słupami odbytniczymi
(columnae anales). W ich części bliższej odbytu występują dobrze wykształcone
sploty żylne, będące miejscem powstawania żylaków odbytnicy (varices
haemorrhoidales).
Czynność jelita grubego.
Treść jelita cienkiego przedostaje się do jelita grubego w czasie otwierania się za-
stawki krętniczo- kątniczej.
W jelicie grubym zachodzÄ… cztery zasadnicze procesy:
1. zwrotne wchłanianie wody
2. wchłanianie elektrolitów, witamin i aminokwasów
3. formowanie kału
4. stałe mnożenie się drobnoustrojów, które wytwarzają zarówno związki dla or-
ganizmu niezbędne np. niektóre witaminy, jak i toksyczne tyraminę, amoniak itp.
Mięśnie gładkie jelita grubego wykazują okresowe zmiany napięcia, skurcze odcin-
kowe i skurcze perystaltyczne. Kilka razy na dobę, na skutek rozciągnięcia ścian jeli-
ta grubego przez wypełniającą go treść dochodzi do silnych skurczów perystaltycz-
nych tzw ruchów masowych. Treść wypełniająca jelito zostaje przesunięta w kierun-
ku odbytu. Ruchy masowe występują w pierwszej godzinie po spożyciu pokarmów w
wyniku odruchu żołądkowo- okrężniczego. Gruczoły błony śluzowej jelita grubego
nie wytwarzają enzymów trawiennych i jedyną ich wydzielina jest śluz.
Treść jelita przesuwana w kierunku odbytu zawiera nie strawione i nie wchłonięte
składniki pokarmowe, złuszczone komórki nabłonka jelita cienkiego i grubego oraz
śluz.
Kał wypełniający odbytnicę rozciąga jej ściany i podrażnia receptory w ścianie
odbytnicy. Podrażnienie receptorów odbierane jest przez ośrodek w części krzyżowej
rdzenia kręgowego. Ośrodek ten za pośrednictwem przywspółczulnych nerwów
trzewnych miednicznych zmniejsza napięcie mięśnia zwieracza wewnętrznego odby-
tu i za pośrednictwem splotu krzyżowego rozkurcza mięsień zwieracz zewnętrzny
odbytu. Jednocześnie z rozkurczem obu zwieraczy występują skurcze przepony i
mięśni brzucha, ciśnienie w jamie brzusznej wzrasta i kał wydalany jest na zewnątrz.
Odbyt (anus) stanowi końcowy otwór przewodu pokarmowego. W jego obrębie
nabłonek jednowarstwowy sześcienny przechodzi w nabłonek wielowarstwowy
płaski.
Skóra odbytu zawiera barwnik, a u mężczyzn jest owłosiona.
Pod skórą przebiega mięsień poprzecznie prążkowany  zwieracz zewnętrzny odbytu
(musculus sphincter externus) wchodzący w skład przepony miednicy.
Dużymi gruczołami związanymi anatomicznie i czynnościowo z przewodem
pokarmowym sÄ… wÄ…troba i trzustka.
Wątroba (grec. hepar, łac. iecur) - wielofunkcyjny gruczoł, część układu
pokarmowego położony wewnątrzotrzewnowo.
Jej masa u dorosłego mężczyzny wynosi ok. 1500-1700 g, a u kobiety 1300-1500 g.
Masa przeżyciowa jest o 500-800 g wyższa, ze względu na zawartą w niej krew.
Położenie
U ludzi znajduje się pod przeponą (diaphragma). Jej większa część jest w prawym
podżebrzu. Zajmuje również górne części nadbrzusza i lewego podżebrza, sięgając aż
do linii sutkowej. U osoby dorosłej niepowiększona wątroba jest w całości przykryta
prawym łukiem żebrowym, jednak u dzieci może wystawać, a u noworodków
zajmuje dużą część jamy brzusznej. Od góry i z przodu graniczy z przeponą, z dołu i
z tyłu z jelitami i żołądkiem.
Budowa makroskopowa
W budowie anatomicznej wątroby wyróżnia się dwie powierzchnie:
1. przeponową (facies diaphragmatica), która dzieli się na:
" część przednią
" część prawą
" część górną
" część tylną (pole nagie, area nuda) - jedyna z części powierzchni przeponowej,
o wyraz
nych granicach nie pokryta otrzewnÄ…
1. trzewnÄ… (facies visceralis)
Niżej w hierarchii budowy wątroby stoją płaty:
·ð prawy (lobus hepatis dexter) - ograniczony na powierzchni przeponowej przy-
czepem więzadła sierpowatego (ligamentum falciforme hepatis), a na powierzchni
otrzewnej bruzdą żyły głównej i dołem pęcherzyka żółciowego
·ð lewy (lobus hepatis sinister) - ograniczony na powierzchni przeponowej przez
przyczep więzadła sierpowatego.
·ð czworoboczny (lobus quadratus)
·ð ogoniasty (lobus caudatus).
Przez wnękę wątroby (inaczej nazywaną wrotami wątroby) przechodzi tętnica wą-
trobowa właściwa, żyła wrotna oraz przewód żółciowy. Następnie wnikając do wnę-
trza narządu dzielą się kolejno na: tętnicę wątrobową międzypłacikową, żyłę wątro-
bową międzypłacikową oraz przewód żółciowy międzypłacikowy. Te trzy struktury
odnajdujemy w tkance łącznej międzypłacikowej określając je nazwą triady wątrobo-
wej. Wnikając do płacika dzielą się na tętnicę wątrobową śródpłacikową, żyłę wątro-
bową śródpłacikową oraz przewód żółciowy śródpłacikowy.
Budowa mikroskopowa
Podstawową jednostką strukturalno-czynnościową wątroby jest hepatocyt. Hepatocy-
ty układają się następnie w beleczki wątrobowe oplecione naczyniami krwionośnymi
i przewodami żółciowymi śródpłacikowymi. Beleczki odchodzą promieniście od
żyły środkowej, która natomiast znajduje się wewnątrz płacika anatomicznego. Płacik
anatomiczny powstaje poprzez wnikanie do wnętrza wątroby tkanki łącznej wiotkiej,
z której zbudowana jest torebka wątroby, otaczająca narząd. Kolejną jednostką struk-
turalno-czynnościową jest płacik czynnościowy. Zawarty jest on między trzema
żyłami środkowymi, znajdującymi się wewnątrz płacika anatomicznego. Następnym
elementem strukturalno-czynnościowym jest gronko wątrobowe zawarte pomiędzy
dwoma płacikami anatomicznymi. Możemy mówić o gronku wątrobowym gdy po-
między dwoma płacikami anatomicznymi przebiega żyła międzypłacikowa.
Unaczynienie
Krew do wÄ…troby doprowadzana jest na dwa sposoby:
1. Żyłą wrotną (układ wrotny) - płynie nią odtlenowana krew (tzw. krew czynnościo-
wa) ze śledziony, żołądka i jelit, jest bogata w składniki odżywcze i sole mineralne,
które wątroba przechwytuje i przetwarza
2. Tętnicą wątrobową doprowadzającą krew bogatą w tlen (tzw. krew odżywcza)
Warto jednak zauważyć, że pomimo iż żyła wrotna zawiera odtlenowaną krew więcej
tlenu jest dostarczone właśnie przez żyłę wrotną a nie tętnicę wątrobową - ze wzglę-
du na stosunek ilości dostarczanej krwi (3:1).
Odprowadzana jest natomiast trzema żyłami wątrobowymi poprzez żyłę główną dol-
nÄ… do prawego przedsionka serca.
Unerwienie
Nerwy wątroby pochodzą z układu współczulnego i włókien przywspółczulnych ner-
wu błędnego; do błony surowiczej wątroby dochodzą gałązki czuciowe prawego ner-
wu przeponowego.
Regeneracja wÄ…troby
Wątroba ma duże zdolności regeneracyjne. Obecnie przeprowadza się zabiegi pole-
gające na usunięciu jednego z płatów wątroby (jako materiału do przeszczepu bądz
z
przyczyn leczniczych). Usunięty płat ulega regeneracji. Jednak zbyt duże i powtarza-
jące się uszkodzenia (przyczyną mogą być substancje hepatotoksyczne lub wirusy)
prowadzą do zaburzeń w regeneracji, w wyniku czego zostaje zniszczona architektura
narządu, a co za tym idzie - dochodzi do utraty funkcji (marskość wątroby).
Głównym zadaniem wątroby jest filtracja krwi:
·ð neutralizuje toksyny (np. alkohol i inne używki, a także niektóre leki) - głównie
barbiturany
·ð toksyczny amoniak przeksztaÅ‚ca w mocznik (cykl ornitynowy).
Poza tym:
·ð przeksztaÅ‚ca puryny w kwas moczowy
·ð wÄ™glowodany przeksztaÅ‚ca w Å‚atwo przyswajalnÄ… dla organizmu glukozÄ™, a jej
nadmiar w glikogen lub w tłuszcze (które magazynuje)
·ð aminokwasy metabolizuje w tÅ‚uszcze
·ð magazynuje żelazo i witaminy: A, D,E, oraz niewielkie iloÅ›ci B12, oraz C, któ-
re uwalnia w razie potrzeby
·ð wytwarza żółć (do 1,5 litra na dobÄ™), która emulguje tÅ‚uszcze i powtórnie wy-
korzystuje zużytą sól żółciową
·ð produkuje i magazynuje niektóre biaÅ‚ka surowicy krwi (np. albuminÄ™)
·ð wytwarza i magazynuje enzymy (np. heparynÄ™)
·ð buforuje poziom glukozy we krwi
·ð produkuje ciepÅ‚o, bierze udziaÅ‚ w termoregulacji (krew wypÅ‚ywa cieplejsza o
1°C)
·ð zachowuje w organizmie substancje nadajÄ…ce siÄ™ do ponownego wykorzysta-
nia, zbędne - wydala
·ð u pÅ‚odu peÅ‚ni funkcje krwiotwórczÄ…
·ð gromadzi i reguluje ilość żelaza w organizmie.
Podsumowując, wątroba spełnia cztery funkcje:
·ð detoksykacyjnÄ…
·ð metabolicznÄ…
·ð zapasowÄ…
·ð magazynujÄ…cÄ….
Choroby
Wątroba ze względu na pełnioną w organizmie rolę jest stale narażona na różnego
typu uszkodzenia:
·ð zatrucia
·ð alkohol
·ð pasożyty (np. motylica wÄ…trobowa)
·ð infekcje wirusowe (np. WZW typu A, B, C, cytomegalia i bakteryjne).
Istnieją też zaburzenia wrodzone (zespół Gilberta, niedrożności wewnątrzwątrobowe,
hemochromatoza). Te i inne problemy z wątrobą prowadzą do różnych rodzajów
komplikacji: niewydolności wątroby, marskości wątroby, raka, pourazowych ropni i
żółtaczki.
Choroby wątroby są jednymi z najczęstszych schorzeń i stanowią poważny problem
społeczny. Większość osób ze schorzeniami wątroby nie jest w ogóle świadoma cho-
roby, aż do bardzo zaawansowanego stadium.
Wątroba przetwarza składniki odżywcze przenikające do krwi z pożywienia i zamie-
nia te substancje na przydatne organizmowi dla celów różnorodnych procesów w nim
zachodzÄ…cych.
Funkcje wÄ…troby:
" metabolizm węglowodanów;
" magazynowanie glikogenu (glikogeneza - kondensowanie czÄ…steczek glukozy);
" zachowywanie we krwi odpowiedniego poziomu cukru;
" ²-oksydacja kwasów tÅ‚uszczowych;
" zamiana nadmiaru cukrów na tłuszcze lub kwasy tłuszczowe;
" synteza cholesterolu i fosfolipidów;
" przerabianie cholesterolu na kw. żółciowe;
" wychwytywanie z krwioobiegu szkodliwych zw. azotowych oraz ich
dezaminacja;
" syntetyzowanie białek osocza;
" produkcja żółci;
" neutralizowanie i usuwanie trucizn;
" magazynowanie witamin (A, B12,D);
" granulocyty (występujące w obrębie łącznotkankowego zrębu wątroby)
wytwarzają mukopolisacharyd heparynę, przeciwdziałającą krzepnięciu krwi;
" generowanie ciepła
Rola w metabolizowaniu białek:
·ð dezaminacja i transaminacja aminokwasów;
·ð syntetyzowanie mocznika;
·ð syntetyzowanie biaÅ‚ek osocza (oprócz immunoglobulin);
·ð syntetyzowanie glicyny i tauryny (aminokwasy);
·ð zmiany aminokwasów;
·ð utrzymywanie wÅ‚aÅ›ciwego poziomu aminokwasów wolnych oraz usuwanie
azotu.
Synteza białek osocza
Do białek osocza krwi zaliczamy: globuliny, albuminy, białka ostrej fazy i fibryno-
gen. Białka osocza syntetyzują komórki wątroby zwane hepatocytami. Z wątroby są
one wydzielane do krwi.
Synteza mocznika
Organizm ludzki nie ma zdolności utleniania grup aminowych. Może je jedynie odłą-
czać od węglowych szkieletów, czyli przeprowadzać tzw. dezaminację, doprowadza-
jąc do tworzenia się mocznika, który wydalany jest przez nerki.
Dezaminacja ma miejsce w wątrobie, zaś mocznik tworzony jest częściowo w wą-
trobie, a częściowo również w nerkach. Ok. 20% całkowitej ilości mocznika, który
został wytworzony danego dnia wydalane jest do światła jelita cienkiego, gdzie ulega
degradacji i tworzy się amoniak. Amoniak z kolei wchłaniany jest do krwi i transpor-
towany do wÄ…troby.
Masę białkową organizm dorosłego człowieka jest stała i wynosi 0,45 g na każdy ki-
logram masy ciała na dobę. Jest to niezbędne fizjologiczne minimum. Nadmiar ami-
nokwasów podlega dezaminacji. Przy spożyciu nadmiernej ilości białka dochodzi do
obciążenia wątroby, która zmuszona jest do zsyntetyzowania mocznika.
Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea) (zwany też niepoprawnie woreczkiem
żółciowym) gruszkowaty narząd służący do magazynowania i zagęszczania żółci do
czasu, aż będzie potrzebna do trawienia pokarmu.
Niektóre gatunki ssaków (np. koń, jeleń, szczur) nie posiadają pęcherzyka żółciowe-
go, a żółć spływa do dwunastnicy przewodem wątrobowym.
Pęcherzyk żółciowy jest unaczyniony przez tętnicę pęcherzykową (a. cystica) odcho-
dzącą od prawej gałęzi tętnicy wątrobowej właściwej ( od tętnicy wątrobowej wspól-
nej od pnia trzewnego). Odpływ krwi odbywa się przez żyłę pęcherzykową ( v. cysti-
ca) uchodzącą do żyły wrotnej (10%) lub zdąża ona bezpośrednio do wątroby do
wnęki wątroby kończąc się w sieci włosowatej zrazików wątroby.
Chłonka odpływa w kierunku węzła chłonnego pęcherzykowego ( nodus lymphaticus
cysticus), leżącego w miejscu połączenia przewodu pęcherzykowego z przewodem
wątrobowym, skąd uchodzi do węzłów znajdujących się przy tętnicy wątrobowej.
Chłonka z części przylegającej do wątroby dostaje się do naczyń chłonnych miąższu
wÄ…troby.
Pęcherzyk żółciowy może magazynować około 60 mln żółci. Podczas magazynowa-
nia żółć ulega również zagęszczeniu. Żółć ulega uwolnieniu z pęcherzyka dzięki
skurczom zainicjowanym przez cholecystokininÄ™. herzykowym z przewodem wÄ…tro-
bowym wspólnym ( prowadzącym do wątroby) oraz z przewodem żółciowym
wspólnym prowadzącym do dwunastnicy ( dokładniej do brodawki Vatera).
Podczas głodu żółć produkowana w wątrobie trafia do pęcherzyka żółciowego. Pod-
czas posiłku nagromadzona żółć jest uwalniana do dwunastnicy.
Funkcją żółci jest wspomaganie trawienia poprzez emulgację tłuszczów.
Stany chorobowe:
- kamica pęcherzyka żółciowa
- zapalenie pęcherzyka żółciowego
- ropniak pęcherzyka żółciowego
- wodniak pęcherzyka żółciowego
- polip pęcherzyka żółciowego
- rak pęcherzyka żółciowego
Żółć (bilis lub fel, gr. chole) płynna wydzielina wątroby jedna z substancji wspoma-
gajÄ…cych soki trawienne.
Jest to zielonkawo-brunatny, lepki, kleisty płyn, o odczynie obojętnym.
Zawiera barwniki żółciowe, kwasy żółciowe i ich sole, cholesterol, lecytynę, mocz-
nik, sole mineralne, sole kwasów tłuszczowych.
Żółć jest niezbędna w procesie emulgowania tłuszczów, czyli rozbijania ich na drob-
ną zawiesinę umożliwiającą trawienie.
Wydzielana przez wątrobę, a magazynowana w pęcherzyku żółciowym, z którego
spływa do dwunastnicy po zadziałaniu cholecystokininy, w czasie trawienia pokar-
mów.
Żółć wspomaga trawienie i wchłanianie tłuszczów oraz witamin rozpuszczonych w
tłuszczach: A,D,E,K i F. Razem z żółcią wydalany jest cholesterol, kwasy żółciowe,
leki, toksyny, barwniki żółciowe i substancje nieograniczone, takie jak związki
miedzi, cynku i rtęci.
Wydzielone do jelita kwasy żółciowe po zakończeniu swego udziału w trawieniu
podlegają reabsorbcji w procesie krążenia wątrobowo-jelitowego.
W pewnych stanach chorobowych dochodzi do odkładania jej składników, w wyniku
czego wytrącają się kamienie żółciowe, prowadzące do kamicy dróg żółciowych.
Trzustka (pancreas) - gruczoł położony w górnej części jamy brzusznej, czyli
nadbrzuszu, w przestrzeni zaotrzewnowej.
Składa się z części:
" wewnÄ…trzwydzielniczej (hormonalnej, odpowiedzialnej za wytwarzanie m.in.
insuliny i glukagonu)
" zewnÄ…trzwydzielniczej (trawiennej, produkujÄ…cej sok trzustkowy).
Jej przeciętna masa wynosi 70-100 g.
Składa się z głowy, objętej pętlą dwunastnicy, trzonu i ogona odchodzącego w
sąsiedztwo śledziony i lewej nerki.
Drogi wyprowadzające sok trzustkowy, będący produktem zewnątrzwydzielniczej
części trzustki, uchodzą jako przewód trzustkowy główny (przewód Wirsunga) na
brodawce dwunastniczej większej (brodawka Vatera), najczęściej łącząc się tam z
drogami żółciowymi (przewód żółciowy wspólny). Możliwe jest istnienie przewodu
trzustkowego dodatkowego (przewód Santoriniego), który albo uchodzi do
dwunastnicy na brodawce dwunastniczej mniejszej lub Å‚Ä…czy siÄ™ z przewodem
Wirsunga.
Do trzustki dochodzÄ… naczynia:
·ð tÄ™tnica Å›ledzionowa (od pnia trzewnego),
·ð tÄ™tnica trzustkowo-dwunastnicza górna (od żoÅ‚Ä…dkowo-dwunastniczej),
·ð tÄ™tnica trzustkowo-dwunastnicza dolna (od tÄ™tnicy krezkowej górnej).
Unerwienie przywspółczulne pochodzi od nerwu błędnego natomiast współczulne ze
splotu współczulnego.
Komórki wchodzące w skład części wewnątrzwydzielniczej trzustki (części produku-
jÄ…cej hormony) sÄ… zgromadzone w skupiskach nazywanych wyspami trzustkowymi
lub wyspami Langerhansa. Liczbę wysp ocenia się na 1-3 milionów, a stanowią one
zaledwie około 2% całkowitej masy tego narządu.
Komórki wchodzące w skład wysp trzustkowych:
·ð komórki B (²) - produkujÄ… insulinÄ™,
·ð komórki A (Ä…) - produkujÄ… glukagon,
·ð inne typy komórek produkujÄ…ce m.in. somatostatynÄ™.
Enzymy trawienne wydzielane przez trzustkÄ™ to:
·ð amylaza trzustkowa,
·ð trypsynogen - enzym aktywuje siÄ™ pod wpÅ‚ywem enzymu enterokinazy i wyso-
kiego pH w dwunastnicy do trypsyny,
·ð chymotrypsynogen - enzym aktywuje siÄ™ pod wpÅ‚ywem enzymu enterokinazy i
wysokiego pH w dwunastnicy do chymotrypsyny,
·ð elastaza,
·ð lipaza,
·ð nukleaza.
Trzustka spełnia dwie zasadnicze funkcje:
·ð czynność zewnÄ…trzwydzielnicza (sok trzustkowy wydzielany do dwunastnicy
zawierajÄ…cy przede wszystkim enzymy trawienne),
·ð czynność wewnÄ…trzwydzielnicza (hormony z których najważniejsze to insulina
i glukagon).
Najczęstsze schorzenia trzustki:
·ð ostre i przewlekÅ‚e zapalenie trzustki,
·ð rak trzustki (część zewnÄ…trzwydzielnicza) i hormonalnie czynne nowotwory
części wewnątrzwydzielniczej (wyspiaki),
·ð torbiel trzustki,
·ð kamica przewodów trzustkowych.
Chorób o znaczeniu ogólnoustrojowym takich jak cukrzyca i mukowiscydoza nie za-
licza się do chorób tego narządu.
Chorobami trzustki zajmuje siÄ™ gastroenterologia.
Otrzewna (peritonaeum) jest największą błoną surowiczą ustroju.
Stanowi ona worek, którego część wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i
jamy miednicy, pozostała część pokrywa zawarte w nich narządy.
Część pierwszą nazywamy blaszką ścienną otrzewnej albo otrzewną ścienną
(peritonaeum parietale), część drugą  blaszką trzewną otrzewnej albo otrzewną
trzewnÄ… (peri-onaeum viscerale).
Przestrzeń zawarta między obu częściami stanowi jamę otrzewnej w warunkach
prawidłowych jest to tylko przestrzeń potencjalna, ponieważ trzewia przylegają do
siebie oraz do ścian jamy brzusznej i jamy miednicy.
W warunkach prawidłowych jamą otrzewnej zawiera nieznaczną ilość jasnego płynu
surowiczego, który zwilża powierzchnię zawartych w niej narządów dzięki czemu
ślizgają sic one bez tarcia.
W przypadkach chorobowych może się wytwarzać znaczna ilość płynu (puchlina
brzuszna, ascites).
U mężczyzny otrzewna stanowi hermetycznie zamknięty worek, u kobiety jama
otrzewnej łączy się ze światem zewnętrznym ujściem brzusznym jajowodów i
światłem przewodów płciowych. Jednak przewody płciowe (jajowody, macica,
pochwa) są stosunkowo długie, światło jajowodów jest do pewnego stopnia
zamknięte licznymi fałdami błony śluzowej, tak że połączenie to jest normalnie
dostatecznie zabezpieczone przed przedostawaniem się zarazków do jamy otrzewnej.
W każdym razie u osobnika zdrowego istnieje możliwość przedostawania się środka
cieniującego do jamy otrzewnej czy powietrza przy przedmuchiwaniu jajowodów.
Przejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną nazywamy krezką (mesenterium)
jest to podwójna blaszka otrzewnej, która biegnie z grzbietowej ściany tułowia do
cewy jelitowej jako krezka grzbietowa (mesenterium dorsale) i stÄ…d do brzusznej
ściany tułowia jako krezka brzuszna (mesenterium venlrale).
Powłokę surowiczą krezki zaliczamy do otrzewnej trzewnej. Krezka występuje w
postaci cienkiej, nieraz przeświecającej płyty, utrwalającej położenie trzewi; między
obu ściankami krezki w otoczeniu tkanki łącznej i tłuszczowej przebiegają naczynia
i nerwy. Przyczep krezki grzbietowej do tylnej ściany brzucha, czyli miejsce , w
którym krezka przechodzi w otrzewną ścienną, nazywamy nasadą albo korzeniem
krezki (radix mesenterii).
Odcinki krezki czy to grzbietowej, czy brzusznej często nazywamy wiązadłami; są to
zazwyczaj podwójne blaszki otrzewnej, które dochodzą do narządu, mogą się napinać
przy jego ruchach i umocowywać go.
Więzadłami nazywamy również podwójne lub pojedyncze blaszki i fałdy otrzewnej,
które nie są odpowiednikami krezki, mają jednak to samo co ona znaczenie. Obie te
postacie więzadeł są pochodzenia zupełnie innego niż więzadła narządów ruchu.
Wolna powierzchnia otrzewnej wysłana jest warstwą płaskich komórek na-
błonkowych , które spoczywają na warstwie tkanki łącznej włóknistej. Pod otrzewną
znajduje się tkanka podsurowicza, spajająca otrzewną ze ścianami jamy brzusznej
czy też z narządami, które pokrywa.
Zachyłki otrzewnowe
Podczas obrotów cewy pokarmowej podczas rozwoju płodowego powstają liczne za-
chyłki otrzewnowe. wyróżniamy:
1. zachyłek dwunastniczy górny (recessus duodenalis superior), zlokalizowany po
lewej stronie górnej części dwunastnicy wstępującej, jest on ograniczony przez fałd
dwunastniczy górny, jest skierowany ku dołowi, może zawierać żyłę krezkową dolną.
2. zachyłek dwunastniczy dolny (recessus duodenalis inferior), zlokalizowany po
lewej stronie dolnej części dwunastnicy wstępującej, jest on ograniczony przez fałd
dwunastniczy dolny, jest skierowany ku górze.
3. zachyłek krętniczo-kątniczy górny (recessus ileocecalis superior)
4. zachyłek krętniczo-kątniczy dolny (recessus ileocecalis inferior)
5. zachyłki zakrętnicze (recessus retrocecales)
6. zachyłki przyokrężnicze (recessus paracolici)
7. zachyłek międzyesowaty (recessus intersigmoideus)
Położenie narządów
W zależności od tego, w jakim stopniu narządy wewnętrzne są pokryte przez otrzew-
ną, mówimy o różnym położeniu albo stosunku do otrzewnej. Jedne narządy są po-
kryte otrzewną ze wszystkich stron, inne tylko częściowo, a do niektórych otrzewna
przylega tylko z jednej strony.
O pierwszych mówimy że są położone wewnątrzotrzewnowo. Należą tu: żołądek ,
jelito cienkie , część górna dwunastnicy, wątroba, jelito ślepe, wyrostek robaczkowy,
okrężnica poprzeczna, esica , górna część odbytnicy i macica.
Do drugiej grupy należą narządy pierwotnie położone wewnątrzotrzewnowo; w trak-
cie rozwoju osobniczego znalazły się wtórnie w położeniu częściowo pozaotrzewno-
wym, które nazywamy położeniem śródotrzewnowym; należą tu: pęcherz moczowy,
środkowa część odbytnicy, okrężnica wstępująca i zstępująca.
Wreszcie położenie pozaotrzewnowe mają nerki, nadnercza, trzustka i część zstę-
pująca wraz z częścią dolną dwunastnicy.