PROTET. STOMATOL., 2008, LVIII, 4, 279-283
Cementowanie uzupełnień pełnoceramicznych
 przegląd piśmiennictwa. Część I
Cementing of porcelain restorations
 review of the literature. Part I
Przemysław Szczyrek1, Karolina Zadroga2, Elżbieta Mierzwińska-Nastalska1
1
Z Katedry Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
2
Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Protetyki Stomatologicznej WUM
Kierownik: prof. dr hab. n. med. E. Mierzwińska-Nastalska
HASA
A INDEKSOWE: KEY WORDS:
cementowanie adhezyjne, uzupełnienia pełnoceramicz- adhesive cementing, all-ceramic restorations
ne
Streszczenie Summary
Cementowanie jest jednym z ważniejszych elemen- The clinical success and longevity of fixed prosthe-
tów wpływających na trwałe osadzenie stałego uzupeł- ses mostly depend on the cementation procedure. The
nienia protetycznego. W zależności od rodzaju cemen- dentist should choose the best material for the kind of
towanego uzupełnienia lekarz powinien wiedzieć jaki restoration to be cemented. There is a lot of different
rodzaj cementu będzie odpowiedni. W chwili obecnej luting agents, but none of them appears to be ideal for
dostępna jest szeroka gama materiałów cementujących, all situations. The first part of the article concerns the
ale żaden z nich nie jest doskonały w każdej sytuacji. classification of commonly used dental cements, their
W pierwszej części artykułu przedstawiono klasyfikację characteristics and implementation.
współcześnie stosowanych cementów, ich cechy cha-
rakterystyczne oraz zastosowanie.
Wstęp dem siebie oraz stanowić barierę dla wnikania drob-
noustrojów (1). W zależności od rodzaju cemento-
Cementowanie jest jednym z ważniejszych ele- wanego uzupełnienia i wymagań stawianych temu
mentów wpływających na trwałe osadzenie stałego materiałowi lekarz ma możliwość wyboru cementu.
uzupełnienia protetycznego. Ne retencję uzupełnie- Do cementowania niektórych uzupełnień pełnoce-
nia protetycznego mają również wpływ następują- ramicznych wymagane jest stosowanie cementów
ce czynniki: stopień zbieżności filaru, wysokość fi- adhezyjnych, a co się z tym wiąże, specjalnej pro-
laru, całkowita powierzchnia filaru, antyrotacyjny cedury cementowania.
kształt, przestrzeń dla warstwy cementu, chropo- Systemy ceramiczne o adhezyjnym sposobie ce-
watość powierzchni filaru i wewnętrznej warstwy mentowania (resin  bonded ceramics) są to mate-
uzupełnienia. Cement ma za zadanie wypełnić prze- riały, które w swojej budowie zawierają macierz
strzeń między uzupełnieniem, a zębem i utrzymy- szklaną wzmocnioną fazą krystaliczną leucytu,
wać te elementy w określonym położeniu wzglę- dwukrzemianu litu lub miki. Zawartość fazy szkla-
279
P. Szczyrek i inni
nej opartej na bazie krzemu umożliwia połączenie Klasyfikacja cementów
chemiczne z materiałem kompozytowym. Ponadto,
te tworzywa ceramiczne charakteryzują się wysoką W chwili obecnej dostępna jest pełna gama mate-
przeziernością. Odpowiedni dobór koloru i transpa- riałów cementujących. Charakteryzują się one róż-
rentność cementu kompozytowego umożliwia uzy- nym mechanizmem wiązania, co umożliwia leka-
skanie korzystnego efektu estetycznego. rzowi adekwatny do wykonywanego uzupełnienia
Drugą grupę współczesnych systemów ceramicz- dobór materiału. Klasyfikuje się je w siedmiu gru-
nych stanowiÄ… ceramiki krystaliczne, ze zreduko- pach: cynkowo-fosforanowe, eugenolowe, polikar-
waną fazą szklaną, oparte na bazie tlenku glinu lub boksylowe, szkło-jonomerowe, szkło-jonomerowe
tlenku cyrkonu. Redukcja fazy szklanej w ich bu- modyfikowane żywicą, kompomerowe oraz cemen-
dowie pozwala na zwiększenie wytrzymałości me- ty na bazie żywic  kompozytowe (3). Cementy,
chanicznej, ale jednocześnie sprawia, że te mate- które utrzymują uzupełnienie protetyczne na filarze
riały wykazują zmniejszoną transparencję świetlną. tylko na zasadzie retencji mechanicznej to cementy
Opisane wyżej systemy ceramiczne wykorzystują cynkowo-fosforanowe i tlenkowo  cynkowo  eu-
do osadzania cementy konwencjonalne, ponieważ genolowe (5).
brak jest możliwości wytworzenia połączenia che- Najstarszym i w związku z tym, najlepiej zba-
micznego cementu kompozytowego z powierzch- danym jest cement cynkowo-fosforanowy. Jest on
nią krystaliczną ceramiki. Istotne jest też to, że ce- stosowany w różnych dziedzinach stomatologii nie-
menty konwencjonalne, z których większość jest przerwanie od prawie 100 lat (1). Mimo szerokiej
opakerowa, nie wpływają na efekt estetyczny uzu- dostępności nowoczesnych materiałów, wielu le-
pełnienia po zacementowaniu (2). karzy stosuje wyłącznie cement cynkowo-fosfora-
Cementy dzielimy ze względu na sposób po- nowy do cementowania uzupełnień protetycznych.
łączenia z powierzchnią zęba na: łączące się me- Materiał ten charakteryzuje się dużą wytrzyma-
chanicznie, chemicznie oraz adhezyjnie, czyli wy- łością na ściskanie i możliwością uzyskania bar-
twarzające połączenie mikromechaniczne i che- dzo cienkiej warstwy. Jego wadą jest niskie pH,
miczne z tkankami zęba. Każdy z tych cementów a więc możliwość drażnienia miazgi, duża roz-
charakteryzuje się swoistymi właściwościami, ta- puszczalność w wodzie oraz trudności podczas je-
kimi jak: wytrzymałość na ściskanie i rozciąga- go zarabiania. Jest to cement dostępny w dwóch
nie, siła wiązania, rozpuszczalność w wodzie i fazach: proszek i płyn, które należy zmieszać w
kwasie mlekowym, uwalnianie fluoru, zdolność proporcjach wyraz
nie określonych przez produ-
do usuwania nadmiarów, odporność na rozciąga- centa. Istnieje więc duża możliwość popełnienia
nie, twardość, biokompatybilność, stabilność ko- błędu, zarówno podczas dozowania, jak i zarabia-
loru, grubość warstwy, stopień płynności cementu, nia materiału. Badania Fleminga i wsp. (7) wyka-
czas pracy, czas wiązania, nieprzepuszczalność dla zały, że cement fosforanowy jest bardzo wrażliwy
promieni rentgenowskich, przezierność oraz zdol- na zmiany proporcji podczas zarabiania. Badanie
ność do usunięcia uzupełnienia stałego (1, 3, 4, 5). dotyczyło grupy 40 asystentek zarabiających po 3
Nieprzepuszczalność dla promieni rentgenowskich takie same próbki cementu fosforanowego, prze-
większa niż zębiny jest bardzo ważną cechą ce- strzegając dokładnie wytycznych producenta od-
mentu, ponieważ umożliwia rozpoznanie na zdję- nośnie temperatury płytki szklanej, wilgoci i tem-
ciu próchnicy wtórnej, niedoskonałości materiału, peratury otoczenia. Autorzy podają, że 70% próbek
czy nieszczelności brzeżnej (4). nie osiągnęło wytrzymałości na ściskanie 70 MPa,
Żaden z cementów nie posiada wszystkich cech uznawanej jako wartość podstawową i wymaganą
idealnego cementu, natomiast istnieje możliwość dla cementu, natomiast 25% z nich osiągnęło wy-
wybrania odpowiedniego materiału dla danego nik poniżej 40 MPa, co stanowi wartość mniejszą
przypadku (4). Decyzję o zastosowaniu cementu niż 60% wymaganej wytrzymałości. Dzięki licz-
należy podjąć już na etapie planowania leczenia nym badaniom dotyczącym cementów cynkowo-
protetycznego, ponieważ każdy z nich cechuje się -fosforanowych, lekarz ma świadomość wszelkich
specyficznymi zasadami użycia (6). wad i zalet tego materiału, a zatem ma możliwość
280 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 4
Cementowanie adhezyjne
użycia go w odpowiednim przypadku klinicznym. nień poddawanych dużym siłom zwarciowym i o
Przedstawicielem tej grupy cementów jest Harvard rozległych przęsłach. Znajdują zastosowanie tyl-
(Richter&Hoffmann), Agatos (Chema) (3). ko do osadzania pojedynczych uzupełnień na pod-
Cementy tlenkowo-cynkowo-eugenolowe ze budowie metalowej i na filarach zębów nadwrażli-
względu na zawartość tlenku cynku i eugenolu wych (1). Fluor, odpowiedzialny za kariostatyczne
wywierają korzystny wpływ na miazgę zęba fi- działanie, jest również dodawany do niektórych
larowego. Mają wysoką płynność oraz są słabo cementów polikarboksylowych. Przedstawicielami
rozpuszczalne w wodzie. Stosowane są głównie cementów polikarboksylowych są: Adhesor carbo-
jako cementy tymczasowe, ponieważ nie posia- xy (Spofadental), Selfast (Septodont).
dają dobrych walorów mechanicznych. Możliwe Cementy szkło-jonomerowe to jedyne cementy
jest stosowanie ich do stałego osadzania uzupeł- wytwarzające tylko połączenie chemiczne z tkan-
nień, ale wtedy konieczne jest użycie materiału kami zęba. Uwalniają jony fluoru, a więc zyskują
zawierającego składniki dodatkowe poprawiające miano najlepszych materiałów pod względem zapo-
ich właściwości np. kwas orto-etoksybenzoinowy biegania powstawaniu próchnicy. Próchnica wtórna
(EBA) i krzem. Tak zmodyfikowany cement tlen- pod odbudową jest jedną z ważniejszych przyczyn
kowo-cynkowo-eugenolowy osiąga wytrzymałość niepowodzeń podczas leczenia protetycznego. W
na ściskanie rzędu 90 MPa (5, 8) Cementy te mają badaniach in vitro dowiedziono, że cement szkło
neutralne pH, więc nie jest konieczne stosowanie -jonomerowy wpływa na zmniejszenie deminerali-
lakierów ochronnych na zębinę (9). Przed użyciem zacji tkanek zęba wokół korony, pomimo jego ten-
takich cementów należy zaplanować jaki materiał dencji do wypłukiwania się, w porównaniu z ce-
zostanie zastosowany do długoczasowego osadze- mentami fosforanowymi czy polikarboksylowymi
nia uzupełnienia, bowiem eugenol jest substancją (4). Wśród innych korzystnych cech tej grupy ce-
zaburzającą polimeryzację cementów na bazie ży- mentów wyróżnia się: współczynnik rozszerzalno-
wic. Przykładem cementu tradycyjnego tlenkowo- ści cieplnej zbliżony do zębiny oraz dobra wytrzy-
-cynkowo-eugenolowego jest Temp Bond (Kerr), małość na ściskanie i niewielka rozpuszczalność.
tlenkowo-cynkowo-nieeugenolowego: Nongenol Niestety mogą one wywoływać podrażnienia mia-
(GC), czy Temp Bond NE (Kerr) (9). zgi ze względu na niskie początkowe pH. Cementy
Kolejną grupą są cementy polikarboksylowe. szkło-jonomerowe są bardzo wrażliwe na wilgoć w
ZnajdujÄ… zastosowanie w stomatologii od lat 60 poczÄ…tkowej fazie wiÄ…zania, na przesuszenie  po
XX wieku. Są to najbezpieczniejsze cementy, bio- 24h. Dostęp wilgoci w momencie wiązania cemen-
rąc pod uwagę drażnienie miazgi zęba, bowiem tu prowadzi do zdecydowanych zmian we właści-
charakteryzują się wysokim stopniem biozgodno- wościach mechanicznych (4). Z powodu wymienio-
ści. A
ączą się w sposób chemiczny z tkankami zę- nych wad nie można ich stosować do cementowa-
ba, co jest możliwe dzięki zajściu zjawiska chela- nia uzupełnień o słabej retencji, konstrukcji na ba-
cji pomiędzy wapniem pochodzącym z tkanek zę- zie włókien szklanych, uzupełnień kompozytowych
ba, a grupą karboksylową cementu (8). Posiadają i mostów adhezyjnych. Wadą jest również ręcz-
one właściwości tiksotropowe, czyli pod naciskiem ny sposób zarabiania, co wiąże się z możliwością
zaczynają płynąć i zwiększa się ich lepkość, nato- użycia nieprawidłowych proporcji proszek/płyn,
miast po zwolnieniu nacisku zastygają. We wcze- zbyt długim lub zbyt krótkim czasem zarabiania
snej fazie wiązania wykazują szybki wzrost gru- oraz niedostatecznym wymieszaniem obu składni-
bości filmu, co może powodować nieprawidłowe ków. Cement może zawierać pęcherzyki powietrza
osadzenie (1). Cementy polikarboksylowe wyka- i porcje niewymieszanego proszku. Błędy te mogą
zują także zdolność wiązania ze stalą (8). Niestety skutkować upośledzeniem właściwości mechanicz-
ich walory mechaniczne są słabe, cechuje je duża nych cementu, takich jak: odporność na ściskanie
rozpuszczalność, krótki czas pracy i trudności w i rozciąganie, twardość, nasiąkliwość. Warunki za-
zarabianiu. Poza tym, nawet po zwiÄ…zaniu charak- rabiania cementu w gabinecie stomatologicznym
teryzują się pewną plastycznością, co dyskwalifi- nigdy nie będą zgodne z idealnymi, czyli takimi,
kuje je jako materiały do cementowania uzupeł- jakie panują w laboratorium testującym materiały
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 4 281
P. Szczyrek i inni
pod względem ich właściwości. Proporcje proszku Vitremer Luting Cem (3M ESPE) (3). Dostępne są
względem płynu powinny być ustalane za pomocą również cementy szkło-jonomerowe wzmocnione
dołączonej do materiału łyżeczki oraz buteleczki z opiłkami metalu (srebra lub złota) tak zwane cer-
kroplomierzem, natomiast często są podyktowane mety, które znajdują zastosowanie do nadbudowy
doświadczeniem osoby zarabiającej cement, przy zębów filarowych, w przypadku niedostatecznej
czym użycie miarki i kroplomierza do racjonowa- powierzchni tkanek zęba pozostałych po oszlifowa-
nia składników również nie daje pewności, że pro- niu. Charakteryzują się też dużą adhezją do tkanek
porcja jest prawidłowa. Dostępne są cementy szkło- zęba, dzięki czemu nie jest konieczne wytrawianie
-jonomerowe kapsułkowane, co eliminuje możli- powierzchni (12).
wość popełnienia błędów podczas zarabiania (1). Cementy kompomerowe mają bardzo szeroką
Przykładowo do grupy cementów szkło-jonomero- gamę zastosowań. Są używane do cementowania
wych należą: Ketac-Cem (3M ESPE), Fuji (GC), uzupełnień na podbudowie metalowej, wkładów i
Aqua Cem (Dentsply De Trey) (8, 10). nakładów koronowych z kompozytu i ceramiki, do
Cementy szkło-jonomerowe modyfikowane ży- osadzania mostów adhezyjnych. Uwalniają jony
wicą łączą w sobie korzystne właściwości cemen- fluoru, podobnie jak cementy szkło-jonomerowe
tów kompozytowych, czyli dobre walory mecha- i szkło-jonomerowe modyfikowane żywicą. Mają
niczno-fizyczne, mniejszą rozpuszczalność i kru- dobrą wytrzymałość mechaniczną i małą rozpusz-
chość w porównaniu do szkło-jonomerów, oraz czalność w wodzie i kwasie mlekowym. Ze wzglę-
wydzielanie jonów fluoru, charakteryzujące szkło- du na hydrofilność tych materiałów, nie nadają się
-jonomery. Adhezja tej grupy cementów oparta jest one do osadzania uzupełnień pełnoceramicznych.
na połączeniu mikromechanicznym i chemicznym Przykładem materiału z tej grupy jest Dyract Cem
z tkankami zęba. Do połączenia mikromechanicz- Plus (Dentsply De Trey) (3).
nego należy przygotować powierzchnię zębiny, wy- Ostatnią grupą omawianych cementów są ce-
trawiając ją 10% kwasem poliakrylowym, nato- menty na bazie żywic  kompozytowe (13).
miast wiązanie chemiczne wynika z chelacji jo- Charakteryzują się one korzystnymi właściwościa-
nów karboksylowych z wapniem tkanek zęba. W mi mechaniczno-fizycznymi, małą rozpuszczalno-
związku z tym mają one szczególne zastosowanie ścią w wodzie i kwasie mlekowym oraz doskona-
do cementowania uzupełnień ceramicznych w śro- łymi właściwościami estetycznymi. Wynikają one z
dowisku niesprzyjającym adhezji, a także uzupeł- różnorodności barw tych materiałów oraz ich trans-
nień metalowych i metalowo-ceramicznych do fi- parencji lub nieprzezierności. Wielokrotnie pod-
laru odbudowanego kompozytem, szkło-jonome- czas osadzania uzupełnienia pełnoceramicznego
rem, amalgamatem, lub w przypadku zęba z żywą konieczna jest zmiana koloru filaru. Należy rów-
miazgą. Dyskusyjne jest użycie tych cementów do nież zwrócić uwagę, aby kolor użytego cemen-
osadzania wkładów koronowo-korzeniowych, gdyż tu nie zaburzał ostatecznej barwy uzupełnienia.
jak podaje Diaz-Arnold i wsp. (1), zdarzają się zła- W tych przypadkach wskazane jest zastosowanie
mania korzenia zęba na skutek ekspansji materia- cementów kompozytowych. Do ich korzystnych
łu. Rosentiel i wsp. (4) opisują ciekawą prawidło- cech mechanicznych zalicza się dużą wytrzyma-
wość, że w kilku badaniach dotyczących pęknięć łość połączenia, która osiąga maksimum przy gru-
uzupeÅ‚nieÅ„ ceramicznych, byÅ‚y one cementowane boÅ›ci warstwy cementu 100-150 µm (6). SÄ… to
za pomocą szkło-jonomerów modyfikowanych ży- materiały, które wymagają dodatkowych procedur
wicą. Zaletą tych materiałów jest łatwość stoso- podczas cementowania, a mianowicie: wytrawia-
wania, niewymagająca skomplikowanych procedur nia powierzchni i uzupełniających systemów wią-
jak w materiałach na bazie żywic (1). Według badań żących (13). Cechy te można uznać za niekorzyst-
Leevailoj i wsp. (11) cementy szkło-jonomerowe ne, ponieważ wydłużają i komplikują pracę leka-
modyfikowane żywicą charakteryzują się najlep- rza. Ich wadami są również: możliwość wywołania
szymi parametrami, jeśli chodzi o siłę wiązania w nadwrażliwości miazgi zęba opracowanego, skurcz
warunkach odpowiadających tym, które panują w polimeryzacyjny, wrażliwość na wilgoć podczas
jamie ustnej. Do tej grupy należą: Fuji Plus (GC), cementowania, gęsta konsystencja, uniemożliwia-
282 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 4
Cementowanie adhezyjne
adhezyjne całoceramicznych protez stałych  ocena kli-
jąca osiągnięcie jak najcieńszej warstwy cementu.
niczna cementów Compolute i Variolink II. Poradnik
Stosowane sÄ… przede wszystkim do cementowania
Stomatologiczny 2002, 11, 10-14.  7. Fleming G. J. P.,
uzupełnień pełnoceramicznych typu inlay, onlay, li-
Marquis P. M., Shortall A. C. C.: The influence of clini-
cówek, koron i mostów, ale również do uzupełnień
cally induced variability on the distribution of compres-
tradycyjnych o słabej retencji, uzupełnień kompo-
sive fracture strengths of a hand-mixed zinc phosphate
zytowych, mostów adhezyjnych, wkładów korono-
dental cement. Dental Materials, 1999, 15, 87 97.  8.
wo-korzeniowych oraz uzupełnień na bazie włókna
Shillingburg H. T., Hobo S., Whitsett L. D.: Protezy
szklanego (6). Dostępne są także tymczasowe ce-
stałe. Zarys postępowania klinicznego i laboratoryj-
menty na bazie żywic polecane do cementowania
nego. Wydawnictwo Kwintesencja. Warszawa, 1997.
przed użyciem cementów kompozytowych jako
 9. Knychalska-Karwan Z., Craig R. G., Powers J.
długoczasowych (9). Do cementów kompozyto-
M., Wataha J. C.: Materiały stomatologiczne. Elsevier
wych należą: Rely X Unicem (3M ESPE), Variolink
Urban & Partner, Wrocław 2000.  10. Jodkowska E.,
(Vivadent), Panavia F (Kuraray).
Wagner L.: Wprowadzenie do ćwiczeń przedklinicznych
z materiałoznawstwa. Materiały stosowane w stomato-
Piśmiennictwo
logii zachowawczej i endodoncji. Oficyna Wydawnicza
Akademii Medycznej w Warszawie. Warszawa 2006.
1. Diaz-Arnold A. M., Vargas M. A., Haselton D. R.:
11. Leevailoj C., Platt J. A., Cochran M. A., Moore
Current status of luting agents for fixed prosthodontics.
J. Prosthet. Dent., 1999, 81, 135-140.  2. Szczyrek P.: B. K.: In vitro study of fracture incidence and compres-
Wybrane materiały ceramiczne stosowane w wykonaw- sive fractureload of all-ceramic crowns cemented with
stwie stałych uzupełnień protetycznych bez podbudowy resin modified glass-ionomer and other luting agents.
metalowej  badania porównawcze. Praca doktorska. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 699-706.  12. Majewski
Warszawa 2004.  3. Wagner L.: Wprowadzenie do ćwi- S.W.: Podstawy protetyki w praktyce lekarskiej i tech-
czeń przedklinicznych z materiałoznawstwa. Materiały
nice dentystycznej. Wydawnictwo Stomatologiczne
stosowane w protetyce. Skrypt dla studentów, Oficyna
SZS-W w Krakowie. Kraków 2000.  13. Majewski
Wydawnicza Akademii Medycznej w Warszawie,
S.W.: Rekonstrukcja zębów uzupełnieniami stałymi.
Warszawa 2007.  4. Rosentiel S. F., Land M. F., Crispin
Podręcznik dla studentów i lekarzy, Wydawnictwo
B. J.: Dental luting agents: A review of the current lit-
Fundacji Rozwoju Protetyki. Kraków 2005.
erature. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 280-297.  5.
Zaakceptowano do druku: 26.VI.2008 r.
Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna podręcznik
dla studentów stomatologii. Wydawnictwo Lekarskie Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59.
PZWL. Warszawa 2006.  6. Witek P.: Cementowanie © ZarzÄ…d Główny PTS 2008.
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 4 283