B E Z P I E C Z E Ń S T W O R P
Gen. bryg. w st. spocz. prof. dr hab. Stanisław KOZIEJ*
PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA
MIĘDZYNARODOWEGO I NARODOWEGO
Istota i podstawowe kategorie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo jest róż-
nie definiowane.1 W prezentowanym artykule nie będziemy zajmowali się szcze-
gółowymi rozważaniami teoretycznymi na ten temat. Skoncentrujemy się na po-
dejS
ciu pragmatycznym.
JeS
li mówimy o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa danego pod-
miotu w sensie praktycznym, mamy na myS
li tę dziedzinę jego aktywnoS
ci, która
zmierza do zapewnienia mu możliwoS
ci przetrwania i swobody, realizacji włas-
nych interesów w konkretnych warunkach dzięki wykorzystywaniu oko-
licznoS
ci sprzyjających (szans), podejmowaniu wyzwań, redukowaniu ryzy-
ka oraz przeciwdziałaniu (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego
rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.
Podmiotem bezpieczeństwa mogą być zatem wszystkie jednostki, mające wła-
sne interesy i wyrażające ambicje ich realizacji. Mogą to być pojedynczy ludzie,
różne grupy społeczne, narody, społecznoS
ci międzynarodowe, czy wreszcie cała
ludzkoS
ć. Stosownie do tego możemy wyodrębniać różne rodzaje bezpieczeństwa:
indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe
(państwowe)2, międzynarodowe (regionalne, globalne). W niniejszej publikacji zaj-
mujemy się wyłącznie dwoma ostatnimi rodzajami bezpieczeństwa: bezpieczeń-
stwem narodowym i międzynarodowym.
* Gen. bryg. w st. spocz. prof. dr hab. Stanisław Koziej  były pracownik naukowy Akademii Obrony
Narodowej.
1
Przegląd definicji, np. J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa
1996. Również J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku,
WNPWN, CSM, Warszawa 1998.
2
Bezpieczeństwo narodowe (narodu) i bezpieczeństwo państwowe (państwa)  to S
ciS
le biorąc różne
kategorie pojęciowe. Ale z punktu widzenia praktycznego, na obecnym etapie rozwoju historycznego
(epoka państw narodowych), można umownie traktować je jako tożsame. Taka praktyka występuje
w polskim systemie prawnym, w którym np. Konstytucja, mówiąc o bezpieczeństwie, mówi raz
o bezpieczeństwie państwa (Rzeczypospolitej Polskiej), a innym razem o bezpieczeństwie narodowym
(ustanawiając np. Radę Bezpieczeństwa Narodowego).
STANISŁAW KOZIEJ
6 4
Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywnoS
ci pod-
miotu. Dlatego jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą aktywnoS
ci (funk-
cjonowania, istnienia) podmiotu. W ramach bezpieczeństwa międzynarodowego
i narodowego możemy zatem wyodrębnić takie dziedziny bezpieczeństwa, jak na
przykład bezpieczeństwo ekonomiczne, społeczne, militarne, publiczne, ekologicz-
ne, informacyjne itp. Wyróżnia się także bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrz-
ne  w zależnoS
ci od tego, gdzie są ulokowane, skąd się wywodzą (z wewnątrz,
czy z zewnątrz podmiotu) szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia.3
Spotyka się także okreS
lenie  bezpieczeństwo fizyczne , gdy ma się na myS
li
ochronę i obronę przed działaniami lub zjawiskami niszczącymi, korzystając przede
wszystkim (choć nie tylko) z wyspecjalizowanych (specjalnie w tym celu tworzo-
nych i utrzymywanych) sił i S
rodków, jakimi są na przykład wojsko, policja, wy-
wiad, kontrwywiad, straż graniczna, straż pożarna, różne służby ochrony itp.
Na  bezpieczeństwo fizyczne składają się dwie główne dziedziny bezpieczeń-
stwa: bezpieczeństwo militarne i bezpieczeństwo publiczne (cywilne). Pierwsze
jest częS
cią bezpieczeństwa zewnętrznego, drugie  wewnętrznego. Bezpieczeń-
stwo militarne  czyli w wypadku państwa obronnoS
ć lub obrona narodowa 4 
obejmuje problematykę szeroko rozumianego radzenia sobie podmiotu (wykorzy-
stywania, zapobiegania, redukowania, reagowania, przeciwdziałania itp.) z zewnętrz-
nymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami polityczno-militarnymi, z wy-
korzystaniem całego zasobu sił i S
rodków, jakimi dysponuje podmiot (zarówno mi-
litarnych, jak i niemilitarnych, wyspecjalizowanych i ogólnych). Bezpieczeństwo
publiczne (ochrona narodowa? 5)  to z kolei podobne radzenie sobie z wewnętrz-
nymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami dla ładu i porządku publicz-
nego oraz wynikającymi z klęsk żywiołowych, a także związanymi z ochroną lud-
noS
ci przed skutkami działań zbrojnych.
Biorąc pod uwagę przedstawione spojrzenie na bezpieczeństwo (międzynaro-
dowe i narodowe), zauważamy, że kluczowymi kategoriami pojęciowymi w ich
obszarze są:
 interesy podmiotu (narodowe i międzynarodowe) oraz wynikające z nich
cele strategiczne i operacyjne w dziedzinie bezpieczeństwa;
 warunki bezpieczeństwa  czyli szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia dla
realizacji interesów oraz osiągania celów w dziedzinie bezpieczeństwa. Przy czym
zagrożenia występują w formie zjawisk okreS
lanych kryzysami i konfliktami;
 strategiczne (długofalowe) i polityczne (operacyjne, bieżące) koncepcje (za-
sady i sposoby) działań zmierzających do osiągnięcia przyjętych celów w danych
warunkach;
3
Taki podział bezpieczeństwa występuje np. w naszej Konstytucji.
4
W S
wietle polskiej praktyki ustawodawczej obydwa te terminy można traktować jako równo-
znaczne i posługiwać się nimi zamiennie.
5
Spotyka się propozycje wprowadzenia tego nowego terminu na oznaczenie całoS
ci problematyki
dotyczącej bezpieczeństwa publicznego i obrony cywilnej.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 7
 systemy bezpieczeństwa  czyli zasoby podmiotu wydzielone do realizacji
przyjętych koncepcji i zadań, odpowiednio do tych zadań zorganizowane i przy-
gotowane.
Zaprezentujemy teraz krótką charakterystykę tych kategorii.
Interesy danego podmiotu (społecznoS
ci międzynarodowej, narodu, grupy,
osoby itp.)  to wyraz jego tożsamoS
ci, wyznawanych wartoS
ci, historycznego
dorobku, tradycji, bieżących potrzeb oraz dążeń i aspiracji przyszłoS
ciowych. Roz-
różnia się interesy żywotne i drugorzędne. Pierwsze z nich to interesy dotyczące
istnienia podmiotu, przetrwania w danych warunkach. Drugie  to interesy zwią-
zane z jakoS
cią owego istnienia, trwania. Pierwsze odzwierciedlają wartoS
ci  zero
 jedynkowe , są niestopniowalne i nienegocjowalne. Drugie są stopniowalne,
w pewnym sensie pomocnicze, negocjowalne.
Interesy podmiotu stanowią punkt wyjS
cia do okreS
lenia celów strategicz-
nych w dziedzinie bezpieczeństwa. Najogólniej rzecz biorąc, cele strategiczne
w dziedzinie bezpieczeństwa to nic innego, jak sprakseologizowane interesy. Sprak-
seologizowane  to znaczy okreS
lone w języku potrzebnego działania, stosownie
do danych warunków, ujęte w okreS
lonym czasie i miejscu, z uwzględnieniem ze-
wnętrznych i wewnętrznych potrzeb i możliwoS
ci. O ile interesy (narodowe i mię-
dzynarodowe) odzwierciedlają immanentne, stałe (ponadczasowe, niezależne od
bieżących warunków) wartoS
ci, aspiracje i dążenia podmiotu, o tyle cele strate-
giczne odnoszą się do konkretnych warunków w danym okresie historycznym ist-
nienia podmiotu.
Cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa państwo lub inny podmiot mię-
dzynarodowy osiąga poprzez prowadzenie polityki bezpieczeństwa, jako bieżącej
działalnoS
ci tego podmiotu, jego organów kierowniczych. Dlatego dalszym uszcze-
gółowieniem celów strategicznych są cele polityczne (jako cele operacyjne), od-
noszące się do konkretnego działania w ramach całej strategii postępowania pod-
miotu w dziedzinie bezpieczeństwa.6
Na warunki realizacji interesów w dziedzinie bezpieczeństwa oraz osiągania
celów strategicznych i politycznych (operacyjnych) składają się szanse, wyzwa-
nia, ryzyka i zagrożenia. Szanse  to okolicznoS
ci sprzyjające realizacji interesów
oraz osiąganiu celów. Wyzwania  to z kolei dylematy, przed jakimi stoi podmiot
(społecznoS
ć międzynarodowa, państwo) w rozstrzyganiu spraw bezpieczeństwa.
Wyzwania mogą być podjęte lub zignorowane. W korzystnych warunkach mogą
6
Dotykamy tu problemu relacji między strategią i polityką. Z punktu widzenia prakseologii strate-
gia danego podmiotu (państwa, organizacji międzynarodowej) jest nadrzędną nad jego polityką. Jest to
relacja podobna w swej istocie do tej, jaka występuje np. w sztuce wojennej między strategią i sztuką
operacyjną. Często spotykane stanowisko odwrotne, tzn. wyznające prymat polityki nad strategią,
wynika z podejS
cia ograniczonego do analizowania zachowań podmiotu (państwa) wyłącznie jako działań
zdeterminowanych przez istniejące warunki, a nie jako działań wynikających przede wszystkim (choć
oczywiS
cie nie wyłącznie) z potrzeby realizacji własnych interesów (w wypadku państwa  interesów
narodowych). R
wiadomoS
ć interesów prowadzi do myS
lenia strategicznego, koncentrowanie się na tzw.
obiektywnych warunkach ogranicza podmiot do myS
lenia operacyjnego (jeS
li podmiotem jest państwo 
do myS
lenia politycznego właS
nie).
STANISŁAW KOZIEJ
8 4
stwarzać dodatkowe szanse, w niekorzystnych  rodzić dodatkowe zagrożenia.
Ryzyka to niepewnoS
ci związane z własnym działaniem, z jego skutkami, to nie-
bezpieczeństwo niepożądanych skutków własnego działania. Zagrożenia  to po-
S
rednie lub bezpoS
rednie grox
by destrukcyjnego oddziaływania na podmiot. Roz-
różnia się zagrożenia potencjalne i realne; subiektywne i obiektywne; zewnętrzne
i wewnętrzne; militarne i niemilitarne (polityczne, ekonomiczne, społeczne, infor-
macyjne, ekologiczne, przyrodnicze itp.); kryzysowe i wojenne, intencjonalne i przy-
padkowe (losowe). W opisie zagrożeń intencjonalnych można wyróżnić cztery ele-
menty: aktor, jego intencje, możliwoS
ci oraz czas na reakcję. Poziom zagrożenia
wzrasta wraz z narastaniem wrogoS
ci przeciwnika, rozwojem jego możliwoS
ci oraz
skracaniem się czasu na reakcję.7
Zagrożenia realne występują w postaci zjawisk okreS
lanych mianem kryzy-
sów lub konfliktów. Nie zawsze prawidłowo rozróżnia się te dwie kategorie po-
jęciowe. Kryzys  to pewien szczególny stan wewnętrzny podmiotu. Konflikt  to
szczególny (konfrontacyjny) typ relacji podmiotu z innym podmiotem. Kryzysy 
jako odbiegające od stanu normalnego, niezakłóconego, stany wewnętrzne  mogą
być powodowane zarówno czynnikami wewnętrznymi (np. własną nieudolnoS
cią),
jak i zewnętrznymi (np. konfliktem z innym podmiotem). Mogą być następst-
wem także zdarzeń losowych (przypadkowych), na przykład klęsk żywiołowych,
katastrof itp.
Zasady i sposoby osiągania celów strategicznych w danych warunkach
(z uwzględnieniem konkretnych szans, wyzwań, ryzyk i zagrożeń) są okreS
lane
w koncepcjach strategicznych, a celów politycznych (operacyjnych) w kon-
cepcjach politycznych (operacyjnych). Koncepcja strategiczna zawiera ogólne
zasady i myS
l przewodnią (zamiar) postępowania podmiotu w dziedzinie bezpie-
czeństwa oraz strategiczne zadania etapowe lub dziedzinowe, czyli cele polityczne
(operacyjne) podmiotu w różnych okresach i dziedzinach jego funkcjonowania.
Zadania te stanowią punkt wyjS
cia do opracowania planów operacyjnych funk-
cjonowania podmiotu i jego elementów składowych w różnych sytuacjach bezpie-
czeństwa, w których między innymi okreS
la się szczegółowe, wykonawcze kon-
cepcje polityczne i operacyjne. W wypadku Polski wykonawczymi dokumentami
operacyjnymi są: Polityczno-strategiczna dyrektywa obronna oraz opracowy-
wane na jej podstawie: narodowy Plan reagowania obronnego, plany operacyj-
ne funkcjonowania działów i centralnych organów administracji rządowej, woje-
wództw, powiatów, gmin, a także plany operacyjne sił zbrojnych oraz plany ochro-
ny obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa państwa.8
Ewolucja głównych uwarunkowań bezpieczeństwa. Problematyka bez-
pieczeństwa ma tak długą historię, jak długa jest historia ludzkoS
ci. Człowiek od
7
J. M. Fish, S. J. McCraw, Ch. J. Reddish: Fighting in the gray zone: a strategy to close the
preemption gap, US Army War College, Strategic Studies Institute, September 2004, s. 4.
8
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie warunków i trybu planowania
i finansowania zadań wykonywanych w ramach przygotowań obronnych państwa przez organy admini-
stracji rządowej i organy samorządu terytorialnego, DzU nr 152 z 2004 r., poz. 1599.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 9
zawsze miał swoje żywotne i mniej istotne potrzeby i interesy, które zderzały się
z potrzebami i interesami innych ludzi, którym to potrzebom i interesom zagrażały
także najzwyklejsze fizyczne siły natury (pożary, burze, powodzie, trzęsienia ziemi,
mrozy i inne tego typu kataklizmy). Można sobie wyobrazić, że oprócz tych czysto
zewnętrznych i fizycznych (materialnych) czynników człowieka trapiły już od sa-
mego początku również rozterki i strachy wewnętrzne, S
wiadomoS
ciowe, ducho-
we, psychologiczne. Od zarania dziejów stawał zatem w obliczu zagrożeń natural-
nych (fizycznych, materialnych) i duchowych (niematerialnych, irracjonalnych).
Do przedstawienia ewolucji problematyki bezpieczeństwa dobrze nadaje się
koncepcja A. Tofflera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyjnych w rozwoju ludzkoS
ci.9
Wyróżnia on trzy takie fale: agrarną, industrialną i informacyjną. Z punktu wi-
dzenia bezpieczeństwa istotne jest, jakie narzędzia i metody przemocy były stoso-
wane w każdym z tych okresów. W dobie rewolucji agrarnej, czyli w czasie pierw-
szej fali rewolucji cywilizacyjnej, podstawą przemocy była naturalna (biologiczna,
fizyczna i duchowa) siła człowieka. W epoce industrialnej (druga fala) jeden skład-
nik tej naturalnej siły, składnik fizyczny, został tak ogromnie spotęgowany przez
różnorodne sztuczne narzędzia i zasoby materialne, że można mówić o zdecydo-
wanej dominacji owej  sztucznej siły fizycznej w rozstrzyganiu wszelkich sporów,
konfliktów i kryzysów. Nastąpiło załamanie naturalnej, biologicznej harmonii
między materialnymi (fizycznymi, energetycznymi) i niematerialnymi (duchowymi,
informacyjnymi) składnikami siły poszczególnych podmiotów bezpieczeństwa.
W rozpoczynającej się obecnie trzeciej fali notujemy z kolei gwałtowny przyrost
niematerialnych (w tym głównie informacyjnych) czynników siły. Prowadzi to po-
nownie do równowagi (harmonii) między materialnymi i niematerialnymi oraz ener-
getycznymi i informacyjnymi składnikami sił bezpieczeństwa.
Taka ewolucja podstawowych S
rodków przemocy determinowała z kolei prze-
miany w treS
ci wszystkich pozostałych elementów bezpieczeństwa. Dotyczy to
zwłaszcza charakteru konfliktów i kryzysów (w tym w szczególnoS
ci wojen) oraz
sposobów działania w takich sytuacjach.
W czasach starożytnoS
ci i S
redniowiecza, według podejS
cia tofflerowskiego
w cywilizacji agrarnej, gdy panowała swego rodzaju harmonia energetyczno-infor-
macyjna na poziomie biologicznym, podstawową treS
cią zmagań wojennych (siło-
wego rozwiązywania konfliktów i kryzysów) była bezpoS
rednia walka człowieka
z człowiekiem, z wykorzystaniem prostych narzędzi walki. Podczas starć i bitew
toczonych w takich warunkach można było na bieżąco obserwować całe pole
starcia, przeciwnika i własne wojska, można było S
ledzić przebieg walki i rozwój
sytuacji oraz stosownie do potrzeb, na czas informacyjnie reagować na relatyw-
nie powolne jej zmiany. Tempo tych zmian było determinowane bowiem bio-
logiczną wydolnoS
cią ludzi i zwierząt, odpowiadającą zdolnoS
ciom natural-
nego postrzegania, oceniania sytuacji, decydowania i przekazywania zadań. Były
9
A. Toffler: Trzecia fala, Warszawa 1985. Także A. i H. Toffler: Wojna i antywojna, Warszawa
1997.
STANISŁAW KOZIEJ
10 4
to naturalne warunki walki zbrojnej i odpowiadały im klasyczne, ukształtowane
w starożytnoS
ci zasady jej prowadzenia.
Sztuka prowadzenia działań wojennych i rozstrzygania konfliktów w tych wa-
runkach była oparta głównie na takich czynnikach, jak: zaskoczenie, podstęp, for-
tel, maskowanie, manewr, a więc na wykorzystaniu przede wszystkim pozamate-
rialnych składników siły bojowej. W dawnych czasach nie było raczej krwawych,
wyniszczających do końca bitew. Dowódca mógł bowiem, widząc przygniatającą
przewagę przeciwnika, albo uchylić się od bitwy, albo, gdy spostrzegł, że bitwę
przegrywa, przerwać ją. W ostatecznoS
ci wojsko w obliczu zbliżającej się klęski
po prostu uciekało z pola bitwy. Klasyczna sztuka wojenna była zatem sztuką prze-
biegłoS
ci, chytroS
ci, intelektu; była sztuką uzyskiwania i wykorzystywania głównie
przewagi informacyjnej, zapewniającej panowanie nad materialnymi czynnikami
sił zbrojnych. Dobitnie S
wiadczy o tym jedna z najstarszych ze znanych nam
teorii wojen, wyłożona przez chińskiego teoretyka Sun Tzu w traktacie pt. Sztuka
wojny, spisanym ok. VI wieku p.n.e.10
Sytuacja radykalnie zmieniła się na przełomie XVIII i XIX wieku w czasie, gdy
trwała już druga industrialna fala cywilizacyjna. Nastąpiło to w wyniku pojawienia
się armii masowych, opartych na powszechnym poborze i wyposażonych w wielką
iloS
ć coraz skuteczniejszych S
rodków walki, o coraz większej sile rażenia. Gwał-
townie wzrósł potencjał energetyczny wojsk, natomiast możliwoS
ci w sferze infor-
macyjnej (S
rodki łącznoS
ci) zwiększyły się tylko nieznacznie. Rozpoczęła się era
dominacji czynnika masy, dominacji czynnika materialnego. Działanie wielkich mas
stało się trudne do sterowania informacyjnego. Tym oto jakoS
ciowo nowym wa-
runkom odpowiada powstała wówczas teoria sztuki wojennej najpełniej wyrażona
przez Clausewitza.11
Teoria ta odzwierciedla warunki, w których obydwie walczące strony (do-
wódcy strategiczni i operacyjni) straciły możliwoS
ć bezpoS
redniego sterowania,
w tzw. realnym czasie, przebiegiem masowego starcia. Prawo bezwładnoS
ci mas
zdominowało oddziaływania informacyjne. Jest to teoria fizycznego, bezpoS
rednie-
go starcia dwóch przeciwstawnych mas. Mówiąc obrazowo, walka zbrojna upo-
dabnia się do starcia w ciemnym pokoju dwóch mocarzy uzbrojonych w topory.
Jedynym i wyłącznym jej rozstrzygnięciem może być tylko S
mierć przeciwnika.
Nie ma stanów poS
rednich i nie można przestać walczyć, dopóki przeciwnik nie
zostanie zabity. Inaczej nie można z całą pewnoS
cią stwierdzić, że nie jest już
niebezpieczny.
W takiej samej sytuacji są już mniej więcej od dwóch stuleci dowódcy strate-
giczni. Z chwilą, gdy wojna wybuchła, bitwa się wywiązała, możliwoS
ć sterowania
nią okazała się znikoma. Zanim dowódca zebrał informacje z olbrzymich prze-
strzeni, zanim zorientował się w sytuacji i ją ocenił, na polu bitwy zachodziły już
zazwyczaj wydarzenia czyniące ewentualną decyzję nieadekwatną do nowych
10
Sun Tzu: Sztuka wojny, Warszawa 1994.
11
C. Clausewitz: O wojnie, Warszawa 1958 oraz Lublin 1995.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 11
warunków. Bitwa toczyła się więc niejako samoistnie, niemal wedle najzwyklej-
szych praw fizyki, aż do zniszczenia jednej ze stron. Bardzo skuteczne S
rodki raże-
nia, charakteryzujące się dużą siłą niszczenia w krótkim czasie, powodowały, że
wojny i bitwy stały się wyjątkowo krwawe i wyniszczające. Kulminacyjnym punk-
tem w ewolucji takiej właS
nie sztuki prowadzenia wojen okazała się hipotetyczna
wizja wojny jądrowej, prowadząca do wzajemnej samozagłady dwóch walczących
za pomocą takiej broni stron. W ten sposób sztuka wojenna znalazła się niejako
w S
lepym zaułku.
I oto teraz, na początku XXI wieku, sytuacja znów zdecydowanie się zmienia.
JesteS
my S
wiadkami gwałtownego, niezwykle przyspieszonego rozwoju potencja-
łu informacyjnego. Nowoczesne S
rodki rozpoznania, łącznoS
ci, walki radioelektro-
nicznej, zautomatyzowane i skomputeryzowane systemy dowodzenia itp. powo-
dują rewolucję w sztuce wojennej. Do owego ciemnego pokoju, w którym walczą
dwaj mocarze, wpada S
wiatło  S
wiatło informacji. Teraz mocarze widzą się,
a więc walczą w zupełnie innych warunkach. Już nie musi jeden koniecznie zabić
drugiego, aby zwyciężyć. Skuteczne wytrącenie topora może okazać się wystar-
czające do osiągnięcia celu, jakim jest podporządkowanie sobie przeciwnika.
Nie ulega wątpliwoS
ci, że dzisiejsza rewolucja informacyjna zmienia pole wal-
ki. Jego warunki w pewnym sensie wracają do klasycznej równowagi czy też
harmonii czynników energetycznego i informacyjnego. O ile jednak w ujęciu kla-
sycznym była to harmonia na poziomie biologicznym, o tyle teraz można mówić
o harmonii na poziomie informatycznym. Jej istota pozostaje jednak ta sama. Stąd
też wynika, jak sądzę, zasadnoS
ć wzmożonego zainteresowania klasycznymi, przed-
clausewitzowskimi teoriami działań zbrojnych. Odzyskiwanie zdolnoS
ci informa-
cyjnego panowania nad wymiarem energetycznym walki zbrojnej powoduje, że
znów coraz istotniejsze stają się  tak jak było w klasycznych warunkach starożyt-
noS
ci  zabiegi o uzyskanie przewagi niematerialnej przez zaskoczenie, wyprze-
dzanie, zastraszanie, maskowanie, dezinformację itp. W samym wymiarze energe-
tycznym z kolei  spoS
ród dwóch jego podstawowych składników: masy i ruchu 
na plan pierwszy wysuwa się zdecydowanie ten drugi.
Nowe warunki oznaczają koniecznoS
ć odchodzenia od teorii masowych, bez-
poS
rednich, wyniszczających walk i operacji zwartych zgrupowań wojsk na rzecz
bardziej wyrafinowanych koncepcyjnie i elastycznie prowadzonych działań poS
red-
nich (asymetrycznych) i manewrowych. Stwarza to zapotrzebowanie na rozwija-
nie teorii takich właS
nie działań, jako najbardziej odpowiadających warunkom roz-
poczynającej się w sztuce wojennej oraz teorii i praktyce bezpieczeństwa ery in-
formatycznej, która nadchodzi po erach biologicznej i mechanicznej. Znamienną
cechą tej nowej ery jest doprowadzanie do klasycznej względnej harmonii dwóch
wymiarów walki zbrojnej (i szerzej: działań w sferze bezpieczeństwa)  energe-
tycznego i informacyjnego.
Współczesne S
rodowisko bezpieczeństwa. Po krótkim przeglądzie histo-
rycznej ewolucji najważniejszych uwarunkowań bezpieczeństwa przejdx
my
teraz do rozpatrzenia jego głównych aspektów. Rozpocznijmy od syntetycznego
STANISŁAW KOZIEJ
12 4
spojrzenia na charakter współczesnych konfliktów i kryzysów. Determinowany on
jest przez wiele nowych zjawisk, jakie nasiliły się ze szczególną mocą na progu
XXI wieku. Należy do nich zaliczyć  oprócz wymienionej już wczeS
niej rewolucji
informacyjnej  takie zwłaszcza procesy, jak: globalizacja i rozpad S
wiata dwu-
biegunowego.12
Globalizacja  to obiektywny proces zastępowania autonomicznoS
ci podmio-
tów (osób, społecznoS
ci, państw, organizacji itp.) ich integracją w skali globalnej, to
proces przechodzenia od podziału do integralnoS
ci globalnej, od lux
nego zbioru ele-
mentów do całoS
ciowego systemu S
wiatowego.13 Wyraża się wzrostem wzajem-
nych wielostronnych (politycznych, ekonomicznych, finansowych, kulturowych,
informacyjnych, wojskowych itp.) powiązań i uzależnień. W skrajnej postaci może
doprowadzić do unifikacji w skali globalnej, przekształcenia zróżnicowanego S
wia-
ta w jedną  globalną wioskę .
Globalizacja jest napędzana w głównej mierze przez rewolucję informacyjną.
To właS
nie informacja umożliwia ekspansję lokalnych dotychczas zjawisk, proce-
sów, wartoS
ci itp. na cały glob. Swobodny i natychmiastowy przepływ informacji
ustanawia obiektywne związki, eliminuje różnice, redukuje przestrzeń, przyspiesza
czas. Informacja staje się współczeS
nie jednym z podstawowych czynników bez-
pieczeństwa, rodzącym nowe kategorie zagrożeń 14, ale też dającym nowe instru-
menty przeciwdziałania zagrożeniom.15
Z punktu widzenia bezpieczeństwa globalizacja prowadzi do rozprzestrzeniania
zjawisk zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych. Tworzy sprzyjające warunki
do przeciwstawiania się jednym zagrożeniom, ale równoczeS
nie rozsiewa po S
wie-
cie często dotychczas tylko lokalne zagrożenia i rodzi zupełnie nowe. Globalizacja
zmienia S
rodowisko bezpieczeństwa, ale nie eliminuje z niego zagrożeń  sporów,
konfliktów, kryzysów. Nadaje im jedynie nową jakoS
ć, inny charakter.
Globalizacja niewątpliwie zmniejsza grox
bę klasycznych konfliktów międzypań-
stwowych  i to zarówno w ich najbardziej dramatycznym wymiarze, jakim są
konflikty zbrojne, jak i w wymiarze pozazbrojnym (ekonomicznym, politycz-
nym, ideologicznym itp.). Zmniejsza przede wszystkim prawdopodobieństwo
wojny globalnej, S
wiatowej. Wzajemne powiązania i relacje między państwami,
12
Szerzej na ten temat S. Koziej: Współczesne problemy bezpieczeństwa międzynarodowego i naro-
dowego, Prywatna Wyższa Szkoła Businessu i Administracji, Warszawa 2003.
13
Szerzej na temat globalizacji m.in. B. Balcerowicz: Pokój i  nie-pokój na progu XXI wieku,
Warszawa 2002, s. 90 98; L. Zacher: Globalne problemy współczesnoS
ci, Lublin 1992; R. Kux
niar:
Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna,  Sprawy Międzynarodowe nr 1/2000; A. Bógdał-
-Brzezińska: Kategorie globalizacji w nauce o stosunkach międzynarodowych,  Sprawy Międzynaro-
dowe nr 1 2/2001.
14
A. Bógdał-Brzezińska, M. F. Gawrycki: Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa informacyjne-
go we współczesnym S
wiecie, Warszawa 2003; G. Weiman: Cyberterrorism. How Real is the Threat,
United States Institute of Peace, Washington, May 2004.
15
Informacja może okazać się szczególnie przydatna np. w zwalczaniu x
ródeł zagrożeń, w tym
w wyplenianiu korzeni terroryzmu  poprzez szerzenie obiektywnej wiedzy i pomoc w dialogu kultur.
S. P. Worden, R. R. Correll: Responsie Space and Strategic Information,  Defense Horizons , National
Defense University, Washington, April 2004.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 13
a zwłaszcza relacje i powiązania ponadpaństwowe, pozarządowe, transnarodowe
czynią taki sposób rozwiązywania ewentualnych sprzecznoS
ci nieracjonalnym
i nieefektywnym. Dlatego globalizacja chociaż nie eliminuje (przynajmniej do tej
pory nie wyeliminowała) grox
by wojen międzypaństwowych, to wyrax
nie redukuje
ich prawdopodobieństwo.
Procesy globalizacyjne powodują natomiast wzrost innych niebezpieczeństw.
Dotyczy to zwłaszcza umiędzynarodowienia niemal każdego lokalnego konfliktu,
którego skutki stają się teraz odczuwalne nawet w bardzo odległych miejscach
globu. Odnosi się to nie tylko do konfliktów zewnętrznych, międzypaństwowych,
międzynarodowych, ale także konfliktów i kryzysów wewnętrznych. Globalizacja
prowadzi ponadto do globalizowania również takich  często dotychczas raczej
lokalnych  plag społecznych, jak terroryzm lub przestępczoS
ć zorganizowana. To,
co było dotychczas zjawiskiem wewnątrzpaństwowym, narodowym, staje się glo-
balnym, transnarodowym. W S
wiecie zglobalizowanym wzrasta wreszcie zna-
czenie organizacji niepaństwowych, pozarządowych, wszelkich podmiotów pry-
watnych.
Jeszcze jednym niezmiernie istotnym efektem globalizacji jest zauważalne prze-
suwanie się punktu ciężkoS
ci bezpieczeństwa z bezpieczeństwa zbiorowoS
ci (państw
i narodów) na bezpieczeństwo jednostek (człowieka). Pod wpływem globalizacji
ewolucja bezpieczeństwa zakreS
la krąg. Granice stają się mniej istotne, obrona
państw, ich granic traci stopniowo sens. Za to w S
wietle zagrożeń globalnych no-
wego wymiaru nabiera bezpieczeństwo człowieka. Zauważono to już wyrax
nie
w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, gdy koncepcje bezpieczeństwa za-
częto definiować w coraz większym stopniu w kontekS
cie praw człowieka, ich
naruszeniami uzasadniając prawo do interwencji międzynarodowej w wewnętrzne
sprawy państw, a więc niejako ignorując ich granice. Dzisiaj konkretyzuje się to
podejS
cie mówiąc o bezpieczeństwie człowieka jako doktrynie, na której należało-
by opierać współczesne myS
lenie o sprawach bezpieczeństwa.16
Rozpad S
wiata dwubiegunowego  to kolejny czynnik istotnie warunkujący
charakter współczesnego S
rodowiska bezpieczeństwa. W czasach zimnej wojny
było ono bardziej jednoznaczne i przewidywalne. R
wiat był zdominowany przez
trwające nieustannie zmagania między dwoma przeciwstawnymi obozami  ko-
munizmu i demokracji. Zmagania te obejmowały wszystkie sfery życia ludzi i naro-
dów (ideologiczną, polityczną, ekonomiczną, wojskową, kulturową itp.). Mogły się
one łatwo przerodzić w wielką konfrontację zbrojną, z globalną wojną jądrową
włącznie. To był w zasadzie jedyny poważny rodzaj zagrożenia, który determino-
wał ówczesne S
rodowisko bezpieczeństwa.
Według Z. Brzezińskiego prawdziwym początkiem i x
ródłem zimnej wojny
oraz ukształtowania się S
wiata dwubiegunowego był spór między USA i ZSRR
16
Taką propozycję sformułowała np. grupa ekspertów europejskich w swoim raporcie dla J. Solany.
A Human Security Doctrine for Europe. The Barcelona Report of the Study Group on Europe s Security
Capabilities, 15.09.2004 r.
STANISŁAW KOZIEJ
14 4
o Europę.17 Rosjanie oczekiwali, że po zakończeniu wojny USA opuszczą Europę
Zachodnią i pozwolą im dominować na całym kontynencie, Amerykanie zaS
się do
tego nie kwapili. Potęga militarna obydwu mocarstw sprawiła, że spór ten szybko
przybrał rozmiary globalne. Nastała epoka dwubiegunowej rywalizacji między USA
i ZSRR o hegemonię w S
wiecie, aczkolwiek jego główną treS
cią była, jak ocenia
Z. Brzeziński, rywalizacja o panowanie nad Euroazją 18. Miała ona od samego po-
czątku dwa główne fronty bezpoS
rednie: zachodni w Europie i wschodni na obrze-
żach Azji (Japonia, Korea, Wietnam).
Obydwa mocarstwa w swej konfrontacji S
wiatowej wspierały się swoimi so-
jusznikami, organizując przeciwstawne bloki wojskowe. Najważniejsza linia kon-
frontacji przebiegała w Europie, gdzie naprzeciwko siebie powstały najpotężniej-
sze ze znanych w historii sojusze polityczno-militarne: NATO i Układ Warszawski.
Fakt dysponowania bronią jądrową spowodował, że niemożliwe stało się czysto
militarne rozstrzygnięcie konfrontacji. Nie mogło dojS
ć do wojny  gorącej . Wojna
koreańska pokazała wielkie ryzyko tego typu prób. Możliwe stały się tylko poS
red-
nie starcia w ramach inicjowania i wspierania tzw. ruchów narodowo-wyzwoleń-
czych w Afryce i Ameryce Południowej. Główne zmagania zimnowojenne rozgry-
wały się niejako na zastępczym, pozamilitarnym polu, nosiły charakter konfrontacji
polityczno-ideologicznej i ekonomicznej, cały czas jednak z psychologiczną grox
bą
użycia siły militarnej. Realnym wyrazem konfrontacji w sferze militarnej stał się
wyS
cig zbrojeń.
WyS
cig zbrojeń był niewątpliwie kluczowym czynnikiem zimnej wojny, w nim
zaS
główną rolę odgrywał wyS
cig zbrojeń nuklearnych. Rywalizacja między USA
i ZSRR w tej dziedzinie rozgrywała się na dwóch polach: ładunki nuklearne (bom-
by, pociski, miny, głowice) oraz S
rodki ich przenoszenia, w tym przede wszystkim
S
rodki rakietowe. Rosjanie szybko dopędzili i następnie przegonili Amerykanów,
jeS
li wex
mie się pod uwagę wielkoS
ć i siłę niszczenia potencjału nuklearnego.
WyS
cig przeniósł się na płaszczyznę jakoS
ciową i przybierał coraz to większe
tempo. Jego spektakularnym wyrazem była rywalizacja w kosmosie. Apogeum
stało się rzucenie przez USA na progu lat osiemdziesiątych wyzwania w postaci
tzw. gwiezdnych wojen. To było już ponad siły wyczerpanego wysiłkami militar-
nymi i ekspansjonizmem ideologicznym systemu radzieckiego. Próba sprostania
nowemu wyzwaniu przyspieszyła jego upadek i rozpad.
Motorem napędowym zimnej wojny na płaszczyx
nie polityczno-ideologicznej
była ekspansja ideologii komunistycznej, która znalazła swe organizacyjne ramy
w postaci międzynarodowej aktywnoS
ci państwowej ZSRR i w pewnym stopniu
Chin. Ideologia komunistyczna zmaterializowana w strukturach państwowych
i potencjale militarnym (w tym jądrowym) totalitarnego mocarstwa S
wiatowego,
obudowanego obozem państw socjalistycznych, okazała się głównym zagrożeniem
dla bezpieczeństwa globalnego.
17
Z. Brzeziński: Plan gry, Warszawa 1990, s. 23.
18
Tamże, s. 27.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 15
W celu powstrzymania ekspansji komunistycznej USA i państwa zachodnie
wykorzystywały z kolei swoją główną siłę  potęgę ekonomiczną. To właS
nie prze-
waga ekonomiczna doprowadziła w ostatecznym rachunku do wygrania zimnej
wojny przez Zachód. Rywalizacja ekonomiczna i kosztowny wyS
cig zbrojeń zała-
mały gospodarczo ZSRR. To zaS
skompromitowało w końcu ostatecznie ideologię
komunistyczną i doprowadziło do rozpadu radzieckiego systemu państwowego.
Na szczęS
cie nie doszło do wybuchu wojny nuklearnej.19
O wyniku zimnej wojny przesądziły ostatecznie czynniki pozamilitarne.  Ame-
ryka była po prostu znacznie bogatsza, znacznie bardziej zaawansowana technolo-
gicznie, bardziej prężna i innowacyjna w sferze militarnej, bardziej twórcza spo-
łecznie i atrakcyjna. Potencjał twórczy Związku Sowieckiego był krępowany przez
gorset ideologiczny; system stawał się coraz bardziej skostniały, gospodarka coraz
bardziej marnotrawna i mniej konkurencyjna pod względem technologicznym.
Dopóki nie wybuchła wzajemnie niszcząca wojna nuklearna, w długotrwałym współ-
zawodnictwie Ameryka tak czy owak musiała w końcu zwyciężyć .20
Zmagania zimnowojenne zakończyły się upadkiem komunizmu i rozpadem S
wiata
dwubiegunowego. Odeszło zdecydowanie na dalszy plan niebezpieczeństwo woj-
ny globalnej. Ale S
wiat bynajmniej nie stał się przez to bezpieczniejszy. Niemal
natychmiast pojawiły się bowiem nowe, inne zagrożenia (okazało się, że także
S
rodowisko bezpieczeństwa  nie znosi próżni ). Miejsce grox
by wielkiej wojny
powszechnej zajęły konflikty i kryzysy oraz zagrożenia o bardzo zmiennym i zróż-
nicowanym charakterze, wybuchające i trwające niemal bez przerwy w różnych
miejscach globu. Powołany ostatnio przez sekretarza generalnego ONZ między-
narodowy zespół ekspertów wysokiego szczebla wymienia następujący katalog
głównych współczeS
nie zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego: zagro-
żenia ekonomiczne i społeczne, w tym ubóstwo, choroby zakax
ne, zniszczenia S
ro-
dowiska; konflikty między państwami; konflikty wewnętrzne, w tym wojny domo-
we, ludobójstwo i inne okrucieństwa na dużą skalę; broń nuklearną, radiologiczną,
chemiczną i biologiczną; terroryzm; zorganizowaną przestępczoS
ć międzynaro-
dową.21 DoS
ć powszechnie za najgrox
niejsze wS
ród nich uznaje się terroryzm mię-
dzynarodowy oraz broń masowego rażenia.
Współczesne warunki, w tym między innymi globalizacja i rozlux
nienie rygorów
reżimu S
wiata zimnowojennego, stworzyły sprzyjające S
rodowisko do uaktyw-
nienia się terroryzmu międzynarodowego.22 Gwałtowna erupcja terroryzmu
międzynarodowego jest już dzisiaj faktem bezspornym. Co do samej jego istoty
trwają spory i występuje wiele nieporozumień. Nie wdając się w akademickie
19
To, że od czasu Hiroszimy i Nagasaki nie doszło do użycia broni nuklearnej można uznać za jeden
z największych cudów współczesnego S
wiata. R. Samuelson: Nuclear Nightmare,  Washington Post ,
October 20, 2004.
20
Z. Brzeziński: Wielka szachownica, Warszawa 1997, s. 9.
21
A more secure world: Our shared responsibility, Report of the High-level Panel on Threats,
Challenges and Change, United Nations, 2004, s. 2.
22
Na ten temat m.in.  D. Zimmermann: The Transformation of Terrorism,  Zurchier Beitrage zur
Sicherheitspolitik und Konfliktforschung nr 67/2003; Terroryzm we współczesnym S
wiecie (pod red.
STANISŁAW KOZIEJ
16 4
rozważania, proponuję na potrzeby tej publikacji przyjąć pragmatyczną konstatację
mówiącą, że istotą terroryzmu jest ostentacyjne i maksymalistyczne (masowe,
totalne, nieograniczone), celowe atakowanie niewinnych, postronnych (cy-
wilnych) osób i dóbr publicznych w celu poS
redniego (asymetrycznego,
poprzez opinię publiczną) oddziaływania na rzeczywistego przeciwnika po-
litycznego lub ideologicznego.23
Jak trafnie zauważa C. Powell, S
wiat cywilizowany przez ponad 1000 lat
próbował ograniczać destrukcyjnoS
ć wojen. Dążenie do odróżniania cywili od żoł-
nierzy (wojowników), aby inaczej ich traktować w konfliktach zbrojnych, było bar-
dzo istotnym elementem tego procesu. Współczesny terroryzm zmierza do zama-
zania tej właS
nie różnicy.24 I to jest niewątpliwie jego najbardziej charakterystyczną
i konstytutywną cechą.
Wydaje się, że w pojmowaniu i takim właS
nie traktowaniu współczesnego ter-
roryzmu międzynarodowego S
wiat jest coraz bliższy uzyskania konsensusu. Mo-
mentem przełomowym była być może akcja terrorystyczna na szkołę w Biesłanie.
Ukazała ona po raz kolejny, jak bezwzględny i bez żadnych granic jest dzisiejszy
terroryzm. Biesłan pogrzebał chyba ostatecznie filozofię relatywizmu w ocenie
terroryzmu międzynarodowego, postawę uznającą, że są być może dobrzy i x
li
terroryS
ci, że można metodami terrorystycznymi walczyć o słuszne cele.
W okresie pozimnowojennym utrzymywane uprzednio w różny sposób (S
wia-
domie lub podS
wiadomie) w ramach konfrontacji dwustronnej (dwublokowej)
i poprzez to niejako kontrolowane (kanalizowane) zjawisko terroryzmu nagle stało
się czymS
zupełnie samoistnym. Usamodzielnione, wypuszczone z  klatki pew-
nych ograniczeń warunków zimnowojennych, organizacje i grupy terrorystyczne
gwałtownie rozwinęły swoją aktywnoS
ć. Zaczęły stawać się samodzielnymi gra-
czami strategicznymi na arenie międzynarodowej.
J. Pawłowskiego), Warszawa 2001; Transnational Terrorism in the Word System Perspective, Warsaw
2002; T. Kox
luk: Terrorism and the Law,  Zeszyty Naukowo-Teoretyczne , Prywatna Wyższa Szkoła
Businessu i Administracji nr 4/2003, Warszawa; s. 11 24.
23
Inny nieco aspekt terroryzmu akcentuje C. Rutkowski, stwierdzając, że & terroryzm jest narzę-
dziem/S
rodkiem/strategią polityki, formą walki ludzi, wspólnot, organizacji o wartoS
ci, idee, zamiary,
interesy i cele, stosowaną w warunkach, gdy inne formy i narzędzia są niedostępne lub postrzegane jako
niecelowe, nieefektywne. C. Rutkowski: Terroryzm na zimno,  MyS
l Wojskowa nr 4/2004 (dodatek
specjalny), s. 17 18. W NATO terroryzm okreS
la się jako: The unlawful use or threatened use of force
or violence against individuals or property in an attempt to coerce or intimidate governments or societies
to achieve political, religious or ideological objective (AAP-6). Amerykański Departament Stanu przyj-
muje z kolei definicję następującą: The term terrorism means premeditated, politically motivated violen-
ce perpetrated against noncombatant targets by subnational groups or clandestine agents, usually
intended to influence an audience. Patterns of Global Terrorism 2003, US Department of States, April
2004. W ramach podejmowanych w tym zakresie prac w ONZ proponuje się z kolei definicję następującą:
any action, in addition to actions already specified by the existing conventions on aspects of terrorism,
the Geneva Conventions and Security Council resolution 1566 (2004), that is intended to cause death
or serious bodily harm to civilians or non-combatants, when the purpose of such act, by its nature or
context, is to intimidate a population, or to compel a Government or an international organization to do
or to abstain from doing any act. A more secure world: Our shared responsiblity, Report of the High-
-level Panel on Threats, Challenges and Change, United Nations, 2004, s. 52.
24
J. M. Fish, S. J. McCraw, Ch. J. Reddish: Fighting in the gray zone: a strategy to close the
preemption gap, US Army War College, Strategic Studies Institute, September 2004, s. 6.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 17
Sprzyjały temu procesowi zresztą nie tylko warunki polityczne, ale także inne
procesy współczesnego S
wiata. Upowszechnianie rewolucji informacyjnej i globa-
lizacja ułatwiają zarówno dostęp do skutecznych S
rodków, jak i potęgują, zwłasz-
cza w odbiorze publicznym, skutki działań terrorystycznych do rozmiarów global-
25
nych. Skutecznym orężem terrorystów są media oraz wszelkie S
rodki i działania
tzw. asymetryczne,  omijające niejako silne strony przeciwnika i wykorzystujące
jego wszelkie słaboS
ci w dziedzinie bezpieczeństwa, w tym związane z otwar-
toS
cią społeczeństw demokratycznych.26
Szczególne niebezpieczeństwo związane jest z grox
bą dostępu terrorystów do
S
rodków masowego rażenia 27, a zwłaszcza  co uznaje się za wysoce prawdopo-
dobne  użycie przez nich tzw. brudnej bomby.28 Ocenia się, że wiele tysięcy
różnorakich x
ródeł z materiałami radioaktywnymi (urządzenia, pojemniki, odpady
po materiałach wykorzystywanych w medycynie, przemyS
le, badaniach nauko-
wych itp.) zostało do tej pory skradzionych, zagubionych lub po prostu porzuco-
nych. Mogą stanowić łatwo dostępne dla terrorystów materiały do produkcji pro-
stej broni radioaktywnej ( brudnej bomby ).29
Nie wnikając w szczegóły, można stwierdzić, że te nowe warunki okazały się
szczególnie sprzyjające do rozpleniania się terroryzmu międzynarodowego.30 Gdy
obserwuje się ostatnio rozwój aktywnoS
ci terrorystycznej w S
wiecie, można stwier-
dzić, że coraz bardziej uprawnioną staje się teza, iż mamy do czynienia z prze-
myS
laną i odpowiednio skoordynowaną kampanią większej sieci organizacji terro-
rystycznych. Organizacje takie  o różnych motywacjach, wielkoS
ci, sile, zasięgu
działania  łączy, jeS
li nie wspólnota, to co najmniej podobieństwo celów. Dzięki
procesom globalizacji i zdobyczom współczesnej rewolucji informacyjnej mogą one
albo bezpoS
rednio, albo jedynie poS
rednio  na zasadzie choćby tylko informacyj-
nego  wyczuwania intencji  koordynować swoje działania. Dzięki temu ich
akcje, nawet nieplanowane wspólnie, składają się w sumie na skoordynowaną kam-
panię terrorystyczną o zasięgu globalnym.31
25
Terroryzm okreS
la się niekiedy jako połączenie wojny z teatrem, jako że jednym z podstawowych
aspektów akcji terrorystycznej jest jej jak największa  widowiskowoS
ć , zapewniana dzisiaj w wymiarze
globalnym przez media.
26
Na temat zagrożeń i działań asymetrycznych m.in.: P. Gawliczek, J. Pawłowski: Zagrożenia
asymetryczne, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Także M. Madej: Globalizacja zagrożeń
asymetrycznych,  Sprawy Międzynarodowe , styczeń marzec 2003; M. C. Meigs: Unorthodox Thoughts
about Asymmetric Warfare,  Parameters , US Army War College, Carlisle, Summer 2003.
27
V. Belous: Samye koszmarnye terakty eszcze vperedi,  Nezavisimoe Voennoe Obozrenie ,
3.09.2004 r. W tym wypadku mówi się także niekiedy o nowej jakoS
ciowo formie terroryzmu okreS
lanej
mianem  superterroryzmu lub  hiperterroryzmu .
28
P. D. Zimmerman, C. Loeb: Dirty Bombs: The Threat Revisited,  Horizons , Center for Techno-
logy and National Seurity Policy, National Defense University, Washington, January 2004.
29
W samej Rosji tylko w latach 1992 1995 odnotowano 52 przypadki kradzieży materiałów radio-
aktywnych (dane z lat następnych nie są już podawane do publicznej wiadomoS
ci). EkstremiS
ci czeczeń-
scy wykorzystali już w 1995 roku w Moskwie materiały radioaktywne (pojemnik z cezem 137) do
zademonstrowania swoich możliwoS
ci w tym względzie. V. Belous: Jadernyj terrorizm: popytki uże byli,
 Nezavisimoe Voennoe Obozrenie , 8.10.2004 r.
30
O kształtowaniu się współczesnego terroryzmu  patrz także: M. J. Morgan: The origins of the New
Terrorism,  Parameters , Spring 2004.
2  MyS
l Wojskowa nr 4
STANISŁAW KOZIEJ
18 4
W rezultacie powstaje globalna sieć terrorystyczna o ogromnych możliwoS
ciach
strategicznego oddziaływania. Na naszych oczach rodzi się nowe S
wiatowe mo-
carstwo ery informacyjnej.32 Mocarstwo nietypowe, inne od klasycznie pojmowa-
nych potęg państwowych, ale w istocie dysponujące siłą oddziaływania globalnego
porównywalną z siłą mocarstw nuklearnych w okresie zimnej wojny. Publiczny,
ostentacyjny i masowy terror jest  w erze informacyjnej  bronią rażenia o sile
odstraszania i zastraszania nie mniejszej niż broń nuklearna w czasie zimnej woj-
ny.33 Dzięki niemu współczesne mocarstwo terrorystyczne może wywierać bar-
dzo konkretny wpływ na decyzje polityczne dzisiejszych społeczeństw i może ste-
rować zachowaniem państw narodowych, które w dobie rewolucji informacyjnej
podejmują decyzje w coraz większym stopniu pod bezpoS
rednim wpływem, by nie
rzec wręcz  pod presją, bieżących nastrojów opinii publicznej. Nie trzeba chyba
udowadniać, że nie jest to sposób kierowania państwem, który mógłby zapewnić
racjonalne decyzje strategiczne.
Globalna sieć terrorystyczna może stawiać sobie i, jak pokazuje przykład Hisz-
panii, realizować zadania o międzynarodowym wymiarze polityczno-strategicznym.
Może dyktować państwom narodowym swoje warunki. Skłóca największe współ-
czesne mocarstwa i zmusza je do maksymalnego wysiłku. Dezorganizuje pracę
organizacji międzynarodowych. W efekcie rozbija tradycyjny demokratyczny ład
międzynarodowy.
Pierwszym i najbardziej spektakularnym krokiem ku globalnemu terroryzmowi
był atak na USA w 2001 roku. Rozpoczął on wojnę wypowiedzianą S
wiatowi za-
chodniemu przez al Kaidę i zapoczątkował proces tworzenia się globalnej sieci
terrorystycznej. Skutki tego ataku nie ograniczały się tylko do USA. Jak ocenia
Bank R
wiatowy, w następstwie ataków z 11 wrzeS
nia 2001 roku w całym S
wiecie
wzrosła o 10 milionów liczba ludzi żyjących w ubóstwie, a pełne straty w S
wiato-
wej ekonomii prawdopodobnie przewyższyły 80 miliardów dolarów.34 Al Kaida
jest pierwszą, ale z pewnoS
cią niestety nie ostatnią, zbrojną niepaństwową siecią
globalną o wyrafinowanych zdolnoS
ciach operacyjnych, która w ciągu ostatnich
5 lat zaatakowała 10 krajów na czterech kontynentach.35
R
wiatowego mocarstwa terrorystycznego nie można oczywiS
cie utożsamiać
tylko z al Kaidą, chociaż nazwa ta staje się stopniowo synonimem całej sieci
31
Piszą o tym m.in.: K. Mroziewicz: Szatańskie witryny,  Polityka z 31 lipca 2004 r. oraz
W. Rogacin: Kto grozi Polsce,  Newsweek z 26 lipca 2004 r.
32
Nieco szerzej na ten temat m.in. S. Koziej: Mocarstwo terrorystyczne,  Rzeczpospolita
z 26 marca 2004 r. oraz Globalna sieć terroryzmu,  Życie z 6 kwietnia 2004 r.
33
Sekretarz rosyjskiej Rady Bezpieczeństwa I. Iwanow twierdzi wręcz, że terroryzm stanowi obecnie
większe niebezpieczeństwo dla ludzkoS
ci niż broń nuklearna, ponieważ państwa mające taką broń znajdują
się pod kontrolą międzynarodową, podczas gdy terroryS
ci są  niewidoczni i nikt nie wie, gdzie i kiedy
mogą zaatakować. Russian security chief says terrorism poses greater threat than nuclear
weapons,  Russia Weekly , Center for Defense Information, July 16, 2004.
34
A more secure world: Our shared responsiblity, Report of the High-level Panel on Threats,
Challenges and Change, United Nations, 2004, s. 14.
35
Tamże, s. 47.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 19
terrorystycznej, jako że stanowi rzeczywiS
cie bazę, wokół której owo mocarstwo
się kształtuje. Efekt, jaki spowodował atak terrorystyczny na USA, a mianowicie
sprowokowanie kontruderzenia na Afganistan i Irak oraz rozbicie jednoS
ci S
wiata
zachodniego, ukazanie dramatycznej słaboS
ci systemu ONZ i ogromne skłócenie
sojuszników euroatlantyckich  stworzył sieci terrorystycznej dobre podstawy do
kolejnej fazy: kampanii terrorystycznej przeciw Europie.
Pierwszym jej celem stała się Hiszpania. Z wielu względów była ona obiektem
optymalnym strategicznie. Tu można było zadać najłatwiej najbardziej spektaku-
larny cios koalicji antyterrorystycznej zaangażowanej w Iraku. Można zakładać,
że operacja w Hiszpanii zapoczątkowała ofensywę terrorystyczną przeciw
Europie. Trwające od dłuższego czasu ataki informacyjne (dezinformacyjne) na
poszczególne państwa europejskie (z wyrax
nym położeniem nacisku na Włochy)
potwierdzają tę tezę.
Europa jest z punktu widzenia terrorystycznego tzw. miękkim obszarem i new-
ralgicznym składnikiem S
wiata zachodniego. Europa jest bardziej zróżnicowana od
USA. Ją łatwiej obezwładnić, zastraszając poszczególne elementy całoS
ci. CałoS
ci
jeszcze niezbyt zorganizowanej i wewnętrznie raczej skłóconej, niż scalonej. Unia
Europejska dopiero zaczyna się organizować przeciwko terroryzmowi. W dodatku
jest to organizowanie się bardziej na papierze, niż w wymiarze realnym.36
Drugim, oprócz terroryzmu, podstawowym współczeS
nie rodzajem zagrożeń
o wadze globalnej, są zagrożenia ze strony broni masowego rażenia. Niekontro-
lowana proliferacja tej broni, w tym nuklearnej, stwarza warunki, w których coraz
bardziej zasadne staje się mówienie obecnie o nowej, postklasycznej erze nu-
klearnej, w odróżnieniu od klasycznej nuklearnej ery z czasów zimnej wojny. Dzisiaj
grox
ba użycia broni nuklearnej jest o wiele bardziej prawdopodobna, i o wiele bar-
dziej realna, niż było to w okresie zimnej wojny. Potencjał nuklearny S
wiata jest
wciąż olbrzymi i ciągle doskonalony.37 Pojawiają się ponadto na coraz większą
skalę różnorodni nowi, w tym niepaństwowi, dysponenci tej broni; rozwija się czar-
ny rynek nuklearny; stary, poradziecki arsenał nuklearny staje się coraz bardziej
awaryjny i niebezpieczny,38 zwłaszcza systemy sterowania okazują się podatne na
zakłócenia; grox
ba nieautoryzowanych odpaleń rakietowych jawi się jako coraz
bardziej realna39 itp.
36
Rada Europejska przyjęła specjalną deklarację w tej sprawie. Declaration on combating terrorism,
Brussels, 25 March 2004. Ustanowiono także specjalnego koordynatora ds. walki z terroryzmem, ale
jego kompetencje i możliwoS
ci są raczej niewielkie, np. wypowiedx
na ten temat analityka Instytutu
Studiów Bezpieczeństwa Unii Europejskiej w: Assessing the Military Threats of the Future, Monthly
Roundtable, New Defence Agenda, Brussels, 26 April 2004. O słaboS
ciach implementacyjnych szczyt-
nych zamiarów w tym względzie patrz również A. Podolski: Bezpieczeństwo europejskie po Madrycie
z polskiej perspektywy, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2004.
37
Patrz  The World s Nuclear Arsenals,  Nuclear Issues , Center for Defense Information, July 8,
2004. Do tej pory na całym S
wiecie wyprodukowano ok. 125 tys. ładunków nuklearnych V. Belous:
Jadernyj terrorizm: popytki uże byli,  Nezavisimoe Voennoe Obozrenie , 8.10.2004 r. Szacuje się, że
obecnie jest ich ok. 20 tys. R. Samuelson: Nuclear Nightmare,  Washington Post , October 20, 2004.
38
Sponsorowany przez Amerykanów program poprawy bezpieczeństwa rosyjskich materiałów nu-
klearnych został zrealizowany tylko w 22%. M. Bunn, A. Wier: Securing the Bomb: An Agenda for
STANISŁAW KOZIEJ
20 4
Realna jest grox
ba zwiększania się liczby państw nuklearnych. Obecnie jest ich
osiem. Ale prawie 60 krajów posiada albo buduje siłownie nuklearne lub reaktory
do celów badawczych. SpoS
ród nich 40 dysponuje infrastrukturą naukową i prze-
mysłową, pozwalającą im, gdyby tylko na to się zdecydowały, na wyprodukowanie
broni nuklearnej w krótkim czasie.40
Bardzo prawdopodobne staje się uzyskanie dostępu do broni masowego raże-
nia, w tym broni nuklearnej przez organizacje terrorystyczne.41 W ostatniej deka-
dzie publicznie potwierdzono 20 prób dywersyjnego przejęcia materiałów nuklear-
nych oraz ponad 200 przypadków nielegalnego handlu takimi materiałami. Ocenia
się, że terroryS
ci mogą skonstruować proste urządzenie nuklearne, którego użycie
w dużym mieS
cie mogłoby spowodować S
mierć od dziesiątków tysięcy do ponad
miliona ludzi.42
Wszystko wskazuje na to, że obrona przed grox
bą terroryzmu z użyciem broni
masowego rażenia stawać się będzie coraz bardziej palącym i krytycznym proble-
mem bezpieczeństwa międzynarodowego w nadchodzących latach.43
Syntetyzując wnioski z tego bardzo krótkiego przeglądu współczesnych warun-
ków bezpieczeństwa międzynarodowego, warto podkreS
lić, że dziS
ich najbar-
dziej wyrazistą charakterystyką jest erupcja terroryzmu międzynarodowego
(w tym globalnego), połączonego z grox
bą użycia broni masowego rażenia (coS
, co
można okreS
lić  skrzyżowaniem terroryzmu z BMR ). Grox
ba ataków ter-
rorystycznych z użyciem takiej broni jest tym, czego S
wiat chyba najbardziej
dzisiaj się obawia.44 Uzasadnia to także tezę o kształtowaniu się współczeS
nie
nowego agresywnego, ekspansjonistycznego mocarstwa S
wiatowego w postaci
Action, Washington, D. C. Nuclear: Threat Initiative and the Project on Managing the Atom, Harvard
University, May 2004. Tych autorów  Preventing a Nuclear 9/11,  Washington Post , September 13,
2004. Amerykanie oceniają, że do końca 2003 roku jedynie 38% z 600 ton metrycznych rosyjskich
materiałów nuklearnych miało właS
ciwą ochronę. A. Rohrbach: Controlling Russian Weapons of Mass
Destruction: 21st Century Solutions to a 20th Century Problem,  Russia Weekly , Center for Defense
Information, 22.10.2004 r. SpecjaliS
ci przewidują, że potrzeba jeszcze wiele lat (od 4 do 13), aby zapew-
nić pełne bezpieczeństwo rosyjskich materiałów nuklearnych. Wywiad z Ch. D. Fergusonem, October 26,
2004, Ferguson: Three Nuclear Threats Put the United States in Peril, http://www.cfr.org/publication
39
Przypadkowe użycie broni nuklearnej, w tym rakietowe zagrożenie nuklearne uznaje się  oprócz
wejS
cia w jej posiadanie nowych, niestabilnych, niepewnych i awanturniczych państw  za bardzo realne
w przyszłoS
ci. G. C. Buchan, D. Matonick, C. Shipbaugh, R. Mesie: Future roles of US nuclear forces.
Implications for US strategy, RAND, Santa Monica 2003.
40
A more secure world: Our shared responsiblity, Report of the High-level Panel on Threats,
Challenges and Change, United Nations, 2004, s. 39.
41
Takie próby przejęcia broni nuklearnej już w historii bywały. Prawdopodobnie pierwszą z nich był
zamiar przejęcia francuskiego doS
wiadczalnego ładunku nuklearnego na Sacharze przez organizację OAS
w 1961 roku. V. S. Bielous: Jadernyj terrorizm: popytki uże byli,  Nezavisimoe Voennoe Obozrenie ,
8.10.2004 r. Istnieją przypuszczenia, że obecnie terroryS
ci już mogą dysponować bronią masowego
rażenia. V. Ivanov: Atomnyj topor Usamy możet opustitsja na golovy Amerykancov,  Nezavisimoe
Voennoe Obozrenie , 30.07.2004 r. Także V. Esin: Terroristy sposobny primenit radioaktivnye zarjady,
 Nezavisimaja Gazeta , 30.07.2004 r.
42
A more secure world: Our shared responsiblity, Report of the High-level Panel on Threats,
Challenges and Change, United Nations, 2004, s. 40.
43
B. Schaffer: If Iran is not checked, nuclear terror is next. America needs a plan,  International
Herald Tribune , August 10, 2004.
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 21
globalnej sieci terrorystycznej. Dlatego walka z tym zagrożeniem stała się obec-
nie bez wątpienia najważniejszym wyzwaniem dla społecznoS
ci międzynarodowej
w sferze bezpieczeństwa.
Koncepcje i systemy bezpieczeństwa. W koncepcjach związanych z bez-
pieczeństwem można dzisiaj wyróżnić trzy rodzaje działań strategicznych. Są nimi:
działania prewencyjno-stabilizacyjne; reagowanie kryzysowe; działania obronne
(wojenne).
Istotą działań prewencyjno-stabilizacyjnych jest zapobieganie pojawianiu się
zagrożeń oraz umacnianie stabilnoS
ci S
rodowiska bezpieczeństwa. Składa się na
nie przede wszystkim monitorowanie warunków bezpieczeństwa i prognozowanie
ich rozwoju; podejmowanie działań neutralizujących lub eliminujących x
ródła po-
tencjalnych zagrożeń; aktywne promowanie stabilnoS
ci oraz utrwalanie pozytyw-
nych trendów rozwoju S
rodowiska bezpieczeństwa; utrzymywanie i doskonalenie
systemów bezpieczeństwa stosownie do nowych wyzwań.
Znaczenie tego rodzaju działań we współczesnych strategiach bezpieczeństwa
wyrax
nie roS
nie. Należy zauważyć, że prewencja była zawsze nieodłącznym skład-
nikiem strategii bezpieczeństwa. Nie ulega jednak wątpliwoS
ci, że obecnie obser-
wujemy bardzo wyrax
ne przyspieszenie przenoszenia punktu ciężkoS
ci wysiłków
w dziedzinie bezpieczeństwa z przeciwstawiania się zagrożeniom (obrony przed
zagrożeniami) na zapobieganie ich wystąpieniu. Prewencja staje się obecnie zde-
cydowanie ważniejsza niż obrona. Tendencja ta jest następstwem zmian charakte-
ru zarówno współczesnych potrzeb, jak i możliwoS
ci. Obecnie wzrosły niepomier-
nie potencjalne koszty przeciwstawiania się zagrożeniom (prowadzenia działań
obronnych). Przesądza o tym przede wszystkim skutecznoS
ć nowoczesnych sys-
temów broni (np. broń masowego rażenia). Nawet wygrana kampania obronna
może pociągać za sobą tak dotkliwe straty, że stawia to pod znakiem zapytania
racjonalnoS
ć takiego postępowania. Zdecydowanie bardziej opłaca się podejmo-
wać profilaktycznie wysiłki prewencyjne, aby nie dopuS
cić do wystąpienia zagro-
żenia, niż zwalczać zagrożenie, gdy ono się już pojawi. To jest kontekst potrzeb
strategicznych.
WspółczeS
nie istnieją także o wiele większe niż kiedyS
możliwoS
ci zapobiega-
nia zagrożeniom. Nowoczesne systemy monitorowania i trafnego prognozowania
oraz skuteczne S
rodki różnorakiego oddziaływania poS
redniego (dostępne m.in.
dzięki procesom integracyjnym i globalizacyjnym) na inne podmioty zwiększają
efektywnoS
ć działań prewencyjnych i stabilizacyjnych.
Reagowanie kryzysowe to również dynamicznie rozwijający się rodzaj dzia-
łań strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Jego istotą jest skuteczne radze-
nie sobie z kryzysem w celu jego opanowania (wygaszenia), z jednoczesnym
44
Ch. Ferguson, W. C. Porter: The four faces of nuclear terrorism, Monterey 2004. Dokonuje się tu
szczegółowej analizy czterech możliwych przypadków terroryzmu z użyciem broni masowego rażenia 
kradzież i użycie oryginalnej broni nuklearnej, skonstruowanie i użycie prymitywnej broni jądrowej przez
terrorystów, atak na pokojowe urządzenia (reaktory) lub zasoby nuklearne, skonstruowanie i użycie tzw.
brudnej bomby.
STANISŁAW KOZIEJ
22 4
wyeliminowaniem (zredukowaniem) potencjalnych x
ródeł ewentualnego odnowie-
nia się kryzysu w przyszłoS
ci. Wzrost zainteresowania koncepcjami reagowania
kryzysowego wynika z gwałtownego rozprzestrzeniania się różnorakich zagrożeń
kryzysowych o charakterze międzynarodowym i wewnętrznym, militarnym i poza-
militarnym (cywilnym). Lokalne konflikty na tle etnicznym i religijnym oraz działal-
noS
ć organizacji terrorystycznych lub przestępczych stwarzają sytuacje kryzy-
sowe o różnym zasięgu międzynarodowym. Również kryzysy wewnętrzne (we-
wnątrzpaństwowe) promieniują na zewnątrz w o wiele większym stopniu, niż to
było kiedyS
.
Dlatego warto podkreS
lić, że współczesne strategie reagowania kryzysowego
są w zasadzie strategiami międzynarodowymi. Inna ważna tendencja w tej dzie-
dzinie to coraz bardziej zanikająca granica między militarnymi i pozamilitarnymi
(cywilnymi) zagrożeniami kryzysowymi. Pociąga to za sobą z kolei koniecznoS
ć
zintegrowanego, cywilno-wojskowego reagowania kryzysowego.
Działania obronne (wojenne) to najbardziej klasyczny rodzaj działań strate-
gicznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Mamy z nimi do czynienia, gdy dochodzi do
bezpoS
redniej agresji zewnętrznej na dany podmiot; innymi słowy  gdy w stosun-
ku do zagrożeń zewnętrznych nie powiodły się ani działania prewencyjno-stabiliza-
cyjne, ani też działania antykryzysowe. Istotą działań obronnych jest odparcie agresji
i doprowadzenie do sytuacji uniemożliwiającej (redukującej możliwoS
ć) jej wzno-
wienie przez agresora w przyszłoS
ci. Działania obronne (wojenne) obejmują dzia-
łania zbrojne i niezbrojne.
Działania zbrojne mogą składać się z operacji obronnych i zaczepnych na wła-
snym terytorium oraz operacji ekspedycyjnych poza własnym terytorium (w szcze-
gólnoS
ci w obronie zaatakowanego sojusznika). Działania pozazbrojne obejmują
aktywne oddziaływanie na przeciwnika S
rodkami niemilitarnymi (dyplomatyczny-
mi, ekonomicznymi, informacyjnymi itp.), mającymi na celu osłabienie jego poten-
cjału wojennego, oraz podtrzymywanie własnego potencjału obronnego poprzez
ochronę ludnoS
ci i struktur państwa, zapewnienie materialnych i niematerialnych
podstaw przetrwania w warunkach wojennych oraz wsparcie własnych i sojuszni-
czych sił zbrojnych.
Zasoby (siły i S
rodki) wydzielone do realizacji koncepcji bezpieczeństwa, zor-
ganizowane i przygotowane odpowiednio do charakteru zadań i warunków ich
wykonywania, stanowią systemy bezpieczeństwa. Składają się one z podsyste-
mu kierowania (organy władzy i administracji podmiotu wraz z infrastrukturą kie-
rowania) oraz podsystemów wykonawczych (wyspecjalizowane siły bezpieczeń-
stwa oraz pozostałe siły i S
rodki podmiotu dodatkowo przygotowywane do realiza-
cji zadań bezpieczeństwa w sytuacjach nadzwyczajnych).
Mówiąc o właS
ciwoS
ciach współczesnych systemów bezpieczeństwa, two-
rzonych do realizacji koncepcji strategicznych, należy podkreS
lić ich wielką różno-
rodnoS
ć. Można w istocie wskazać całą sieć systemów bezpieczeństwa 
indywidualnego i zbiorowego, narodowego i międzynarodowego, militarnego
i niemilitarnego. Tak jak cała problematyka bezpieczeństwa, również systemy
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE
4 23
bezpieczeństwa przeszły ewolucję, zmieniając się wraz z rozwojem ludzkoS
ci  od
form prostych do coraz bardziej złożonych; od pierwotnych systemów bezpieczeń-
stwa indywidualnego, rodowego, poprzez systemy bezpieczeństwa narodowego
do współczesnych systemów bezpieczeństwa międzynarodowego. WS
ród tych
ostatnich wyróżnić można trzy podstawowe formy: porozumienia (traktaty) dwu-
stronne i wielostronne, koalicje i sojusze.
Porozumienia są tzw. miękkimi systemami bezpieczeństwa, ustanawiają
jedynie pewne zasady współdziałania autonomicznych (oddzielnych) podmiotów
w dziedzinie bezpieczeństwa. Przykładami mogą być porozumienia Polski
z Francją i Wielką Brytanią w 1939 roku. Koalicje są bardziej zorganizowanymi
systemami bezpieczeństwa i obejmują nie tylko współdziałanie na poziomie
kierownictw podmiotów, ale także tworzenie wspólnych sił wykonawczych. Przy-
kładami mogą być koalicja USA i Wielkiej Brytanii w czasie drugiej wojny S
wia-
towej lub koalicja antyiracka podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku.
Najwyższą formą systemów bezpieczeństwa są współczeS
nie sojusze. Istnieją
w nich nie tylko wspólne siły wykonawcze, ale także wspólne kierownictwa od-
powiedzialne za bezpieczeństwo sojuszników. Przykładami sojuszów są Układ
Warszawski i NATO.
Zasady i sposoby funkcjonowania poszczególnych elementów systemów bezpie-
czeństwa są ujmowane w doktrynach. Najbardziej dotąd rozwiniętymi doktrynami są
doktryny militarne, dotyczące sposobów przygotowania i działania sił zbrojnych, jako
jednego z podstawowych, wyspecjalizowanych elementów systemu bezpieczeństwa.
Podobnymi elementami  tworzonymi i utrzymywanymi wyłącznie na potrzeby bez-
pieczeństwa  są: wywiad i kontrwywiad, policja, straż graniczna, siły ratownicze (np.
straż pożarna, pogotowie ratunkowe, formacje obrony cywilnej). One też powinny
mieć  i w zasadzie mają, choć nie zawsze tak nazwane  własne doktryny opera-
cyjne. Stosownie do przewidzianych w koncepcjach strategicznych zadań systemów
bezpieczeństwa każda doktryna musi zawierać procedury postępowania w odnie-
sieniu co najmniej do czterech podstawowych grup zadań, a mianowicie zadań przy-
gotowawczych, prewencyjnych, kryzysowych i obronnych.
Działania przygotowawcze obejmują przede wszystkim stanowienie prawa mię-
dzynarodowego i narodowego w dziedzinie bezpieczeństwa, opracowywanie i uak-
tualnianie koncepcji i doktryn bezpieczeństwa, bieżące utrzymywanie systemów
bezpieczeństwa (planowanie, programowanie, budżetowanie, rozwój organiza-
cyjno-techniczny i doskonalenie sprawnoS
ciowe, w tym szkolenie).
W odniesieniu do działań prewencyjnych doktryny prezentują sposoby wyko-
rzystania poszczególnych ogniw systemu bezpieczeństwa w ramach monitoro-
wania i prognozowania rozwoju sytuacji, aktywnoS
ci dyplomatycznej na polu bez-
pieczeństwa, międzynarodowego współdziałania wojskowego (np. wspólnych
ćwiczeń), promowania wartoS
ci i instytucji demokratycznych, umacniania między-
narodowych systemów bezpieczeństwa itp.
Doktrynalne ustalenia, dotyczące reagowania kryzysowego, obejmują pro-
cedury postępowania w ramach reagowania na zagrożenia cywilne i polityczno-
STANISŁAW KOZIEJ
24 4
-militarne, z uwzględnieniem zwłaszcza uruchamiania, podwyższania i redukowa-
nia gotowoS
ci oraz funkcjonowania sojuszniczych i narodowych systemów reago-
wania kryzysowego (pogotowia obronnego i ochronnego), stosownego do zmian
w natężeniu zagrożeń rozwijania i zwijania systemu bezpieczeństwa (w tym zwłasz-
cza jego podsystemu kierowania) i wreszcie  sposobów organizowania i prowa-
dzenia operacji kryzysowych.
Doktryny wojenne (obronne) w swej treS
ci odnoszą się do przygotowania
i prowadzenia zarówno zbrojnych, jak i niezbrojnych działań wojennych. Szczegól-
nie aktualną problematyką jest obecnie współpraca cywilno-wojskowa (CIMIC)
w wykonywaniu zadań w dziedzinie bezpieczeństwa.
*
* *
Na zakończenie rozważań na temat współczesnych podstaw bezpieczeństwa
interesujące byłoby zastanowienie się nad ich dalekosiężną prognozą. W tym wzglę-
dzie  jako jedna z wyjątkowo ciekawych kwestii  jawi się pytanie o przyszłoS
ć
kształtowania się relacji między energetycznym i informacyjnym wymiarem
zmagań zarówno zbrojnych, jak i niezbrojnych. Czy i jak długo będzie trwać zaczy-
nająca się obecnie era ich względnej równowagi? Czy może  po kończącej się
właS
nie epoce industrialnej i okresie dominacji czynnika energetycznego  dojdzie
z kolei do zdecydowanej dominacji czynnika informacyjnego, niematerialnego?
Jakie wówczas byłyby strategie, koncepcje, systemy i doktryny bezpieczeństwa?
Czy właS
ciwym modelem do opisu przyszłej rzeczywistoS
ci w tym zakresie byłaby
informacyjna, a może psychotroniczna teoria bezpieczeństwa? A może oznaczało
by to wręcz i po prostu ... kres ziemskich warunków życia człowieka w tym jego
bezpieczeństwa?