Tengwar dla języka polskiego
Ryszard Derdziński - tłumacz Dodatku D i E do Władcy Pierścieni
Wprowadzenie
W najstarszych polskich edycjach WÅ‚adcy
Pierścieni J.R.R. Tolkiena nie znajdziecie
dwóch ważnych tekstów objaśniających
rachuby czasu w Śródziemiu oraz szczegóły
elfickiej wymowy i ortografii: Dodatku D O
kalendarzach i Dodatku E zatytułowanego
Pisownia i rodzaje liter. Pani Maria
Skibniewska, pierwszy polski tłumacz
Tolkiena, napisała: W przekładzie polskim
pominięto dodatki o kalendarzach, alfabetach
i pismach, ponieważ szczegółowe rozważania
filologiczne, nawiązujące do języka
angielskiego, wydają się niemożliwe do
przeniesienia na język polski i byłyby dla
czytelnika mało zrozumiałe (Władca
Pierścieni. Powrót Króla, Czytelnik 1981, str.
504). Decyzja o opuszczeniu tych tak dla nas
ważnych tekstów podyktowana została
trudnościami translatorskimi. Kiedy Władca
pojawił się u nas w latach 60-tych, znajomość
angielskiego była w powijakach. A właśnie
znajomość rodzimego języka Tolkiena jest
niezbędna w zrozumieniu obydwu dodatków.
Kiedy w 1995 roku Wydawnictwo MUZA S.A. zwróciło się do mnie z prośbą o
udostępnienie dokonanego przeze mnie tłumaczenia tychże dodatków (wcześniej ukazały
się one w naszym klubowym piśmie Gwaihirzę), poczułem że niebo się przede mną
otwiera. To dla mnie prawdziwe wyróżnienie. Opublikowanie tekstu Dodatku E było
wyjątkową okazją dla polskiego tłumacza aby zaprezentować własny pomysł na
adaptację pisma Elfów dla potrzeb języka polskiego. Swoją koncepcję opublikowałem
jako notę pt. Od tłumacza "Dodatku E" na polski (Powrót Króla, str. 534). Zapraszam
Was do tej lektury.
Historia zewnętrzna pisma tengwar
Termin historia zewnętrzna to w tym artykule: dzieje powstawania pisma tengwar w
myśli samego Tolkiena. Wprowadzam ten termin dla odróżnienia historii zewnętrznej od
historii wewnętrznej - dziejów pisma tengwar w ramach legendarium J.R.R. Tolkiena
(legendarium to całokształt literackiej kreacji Profesora - wszystkie opowieści ze świata
Ardy). Pierwsza inskrypcja w piśmie, które przypomina bardzo póz
niejszy tengwar
Fëanora to napis z wielkiego dzbana w kryjówce Smauga na ilustracji Rozmowa ze
Smaugiem (Conversation with Smaug [w:] J.R.R. Tolkien: Artist and Illustrator W. G.
Hammonda i Ch. Scull, str. 140) oraz napis w języku arktycznym (będącym w
rzeczywistości odmianą quenya) w Listach od Świętego Mikołaja, list z 1937 roku).
Możemy przyjąć, że około roku 1937 Tolkien stworzył nowe pismo i od razu zaadoptował
je dla potrzeb swoich opowieści. Wcześniej posługiwał się Tolkien innymi alfabetami, z
których najbardziej znane to Pismo Rśmila i Nowy Alfabet Angielski (już wkrótce zajmę
się tymi pismami w Gwaith-i-Pheddain). Począwszy od 1937 Tolkien wykonał bardzo
wiele inskrypcji w tengwarze, z których najbardziej znane to te, które opublikował we
Władcy Pierścieni (patrz strony: 44, 78, 403; wydanie MUZY) i w książce Road Goes
Ever On (być może niedługo zobaczycie tę książkę w moim tłumaczeniu w Waszych
księgarniach).
Historia wewnętrzna pisma tengwar
Szczegółowe informacje na temat historii tego pisma znajdziecie w Dodatku E do Władcy
Pierścieni (szczególnie strony 521-529). Tutaj podam tylko, że pismo bazowało na
wcześniejszym, choć całkiem odmiennym Piśmie Rśmila (patrz Silmarillion, str. 70; jak
zobaczycie to już wkrótce, znakami Rśmila zwanymi sarati pisano w kierunku góra-dół).
W Silmarillionie czytamy, że [Fëanor] już za mÅ‚odu udoskonalajÄ…c dzieÅ‚o RÅ›mila obmyÅ›liÅ‚
pismo nazwane od jego imienia i używane przez Eldarów w ciągu wielu następnych
wieków (str. 71). Annały Amanu (w książce Morgoth's Ring pod red. Christophera
Tolkiena) podajÄ…, że stworzenie Tengwar Fëanáro (dosÅ‚. Liter Fëanora) miaÅ‚o miejsce w
1250 Roku Valarów. Pismo szybko wyparło wcześniejsze Sarati Rśmilo (dosł. Znaki
RÅ›mila), szczególnie wÅ›ród Noldorów, którzy pismo Fëanora przynieÅ›li do Åšródziemia. W
ten sposób liter Elfów nauczyły się też Elfy Szare i pradawni Edainowie w Beleriandzie.
Póz
niej przystosowali je dla potrzeb swojego języka Nśmenorejczycy - potomkowie
Edainów Pierwszej Ery. Po upadku NÅ›menoru litery Fëanora byÅ‚y oficjalnym pismem
Królestw na Wygnaniu i w ten sposób pisać tengwarem nauczyli się Hobbici i inne wolne
ludy Zachodu. W Trzeciej Erze pismem Fëanora zapisywano w Åšródziemiu jÄ™zyki:
quenya, sindarin (pierwotne Elfie runy cirth, służące zapisowi sindarinu, zostały jeszcze
w Pierwszej Erze zastąpione literami tengwar. Cirth przyjął się za to wśród Krasnoludów)
i WspólnÄ… MowÄ™. Jak zapisywano te jÄ™zyki literami Fëanora przeczytacie we WÅ‚adcy
Pierścieni. Teraz zajmijmy się zapisem polszczyzny.
Adaptacja dla języka polskiego
Przejdz
my do sprawy dla nas najważniejszej. Chcemy zapisać mowę polską literami
Elfów. Po co? Choćby dlatego, że język polski z chwilą przetłumaczenia Władcy Pierścieni
stał się odpowiednikiem języka westron (patrz Zasady przekładu, Powrót Króla, str.
545), a alfabetem westronu byÅ‚o pismo Fëanora (sÅ‚owo alfabet brzmiaÅ‚o w westronie
zapewne tópíchécá, bo tak odczytywano pierwsze 4 litery systemu: t, p, ch, c). Na
'alfabecie' westronu oparłem swoją adaptację liter tengwar dla polszczyzny. Zanim
przejdę do omówienia mojej koncepcji pragnę wspomnieć o bardzo interesującym
pomyśle zapisu języka polskiego, którą zaprezentował na swojej stronie Michał
ÅšwiÄ…tkiewicz.
Podstawową zasadą mojej koncepcji jest to, że nie respektuje ona zawiłości polskiej
ortografii (ucieszą się ci, co rzadko miewali szóstki z dyktanda). W ten sam sposób
zapisywał angielszczyznę sam Profesor Tolkien. Na przykład ż i rz zapisujemy za pomocą
tej samej litery (patrz wyżej). Polska ortografia to wynik ewolucji naszego języka, w
którym h brzmiało kiedyś inaczej niż ch, a ż inaczej niż rz itd. Mój zapis to
odzwierciedlenie dzisiejszej sytuacji fonetycznej.
Spółgłoski
Wszystkie polskie spółgłoski i litery Elfów je reprezentujące przedstawia powyższa
tabela. Litery zaznaczone kolorem szarym nie znalazły zastosowania w mojej koncepcji.
Głoski s i z posiadają dwa warianty. Te w których 'ogonek' opada w dół stosowane są,
gdy nad daną literą zaznaczyć należy tehta 'znak' samogłoski (gdy po s następuje
samogłoska, jak w słowie serce). Podobnie głoska r ma dwa warianty. Ten z 'ogonkiem'
skierowanym w dół stosujemy, gdy po r występuje samogłoska. Zmiękczenie spółgłosek
zapisujemy jak poniżej:
Samogłoski
Samogłoski zapisujemy w formie znaków nad spółgłoską (Elfy nazywały taki znak w
quenya tehta). Oto wszystkie samogłoski polskiego systemu fonetycznego:
Znaki specjalne
Przedstawiam teraz wszystkie znaki specjalne, które użyć możemy w zapisie języka
polskiego:
Cyfry
Oto cyfry Elfów obmyÅ›lone przez Fëanora. Christopher Tolkien zaprezentowaÅ‚ je po raz
pierwszy w piśmie Quettar.
Aby zapisać liczbę dwu- i więcej cyfrową pamiętajmy o ważnej zasadzie: najpierw
zapisujemy jedności, potem dziesiątki, setki itd (odwrotnie niż w naszym systemie
zapisu cyfr), np. 1973 to cyframi Elfów 3791.