AGRESJA U CZA
OWIEKA  JEJ CHARAK-
TER, ROLA JAK
ODGRYWA W ŻYCIU I
CZYNNIKI WPA
YWAJ
CE NA JEJ POZIOM
Świat, w którym żyjemy, często jest światem przemocy. Zamieszczane codziennie w gazetach opi-
sy morderstw, napaści, zamieszek i samobójstw stanowią bogaty materiał dowodowy, świadczący o roz-
miarach krzywd, jakie ludzie potrafią wyrządzić innym i sobie. Pojawiające się w telewizji obrazy okru-
cieństwa toczącej się wojny w Kosowie, to także przykład do czego może być zdolny człowiek u schył-
ku XX wieku. Jak można zdefiniować takie anormalne, niekiedy agresywne zachowania? Czy można je
opanować?
Psychologowie, zainteresowani tymi zagadnieniami skoncentrowali swe wysiłki na badaniu agre-
sji, którą można zdefiniować jako zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzyw-
dzenia lub zniszczenia. Dane empiryczne dotyczące agresji czerpie się z najróżniejszych z
ródeł  łącznie
z badaniami fizjologicznymi, obserwacjami klinicznymi oraz badaniem agresywnych interakcji zarówno
w laboratorium, jak i w  świecie realnym .
Jednym z pierwszych psychologów, którzy opracowali dokładniej ten pogląd i rozwinęli go w teo-
rię, był Zygmunt Freud. Przyjmował on, że od momentu narodzin człowiek posiada dwa przeciwstawne
instynkty: instynkt życia (Eros), który powoduje, że jednostka rozwija się i utrzymuje przy życiu, oraz
instynkt śmierci ( Tanatos), który działa w kierunku samozniszczenia danej jednostki. Sądził on, że in-
stynkt śmierci często zostaje skierowany na zewnątrz, przeciw otaczającemu światu, w postaci agresji
wobec innych.
Według Freuda, energia służąca instynktowi śmierci jest nieustannie generowana w organizmie.
Jeśli energia ta nie może wyładować się w małych dawkach i w jakiś sposób akceptowany społecznie, to
będzie się ona gromadzić i w końcu rozładuje się w skrajnej i nieakceptowanej społecznie postaci. Może
być jednak ona odprowadzana w różne  bezpieczne miejsca, włączając tu katharsis (greckie słowo
oznaczające  oczyszczenie ), w której emocje są wyrażane z pełną intensywnością za pomocą płaczu,
słów lub też innych środków symbolicznych.
Pewne poparcie eksperymentalne dla koncepcji wiążącej agresję z pojęciem katharsis można zna-
lez
ć w badaniu przeprowadzonym przez Roberta Searsa. Chłopcy, którzy byli bardzo agresywni w wie-
ku pięciu lat, byli także bardzo agresywni w wieku lat dwunastu. Niektórzy z nich byli nadal otwarcie i
antyspołecznie agresywni, jednakże inni, chociaż przejawiali agresję antyspołeczną w małym stopniu, to
jednocześnie wykazywali znaczną agresję prospołeczną (agresję służącą celom akceptowanym społecz-
nie, takim jak zmuszanie do przestrzegania prawa lub karanie za łamanie zasad). Przejawiali oni także
większą autoagresję (agresję przeciw samemu sobie) niż chłopcy, którzy pozostali antyspołecznie agre-
sywni.
Autorem innej teorii kładącej nacisk na wrodzony charakter agresji jest znany etolog Konrad Lo-
renz. Opierając się na badaniach przeprowadzonych na zwierzętach, wysunął on twierdzenie, że agresja
jest spontaniczną wrodzoną gotowością do walki, która jest niezbędna dla przetrwania organizmu. Jed-
nakże u innych gatunków akty agresji między osobnikami należącymi do tego samego gatunku rzadko
powodują ich rzeczywiste obrażenia lub śmierć, ponieważ jedno ze zwierząt w końcu  sygnalizuje pod-
danie czy uległość. W analogii między zwierzętami a ludz
mi istnieją jednak zasadnicze różnice. Po
pierwsze, ze względu na charakterystyczne dla ludzi zdolności pamiętania i oceniania, ich działania są
często reakcją na wspomnienia i wyobrażenia, a nie na aktualną sytuację; po drugie, ze względu na swą
umiejętność sporządzania narzędzi i zdolność planowania mogą oni rozmyślnie wyrządzać niemal nie-
ograniczone szkody i krzywdy, nawet nie przeżywając agresywnych uczuć i nie wchodząc w osobiste
interakcje ze swymi ofiarami.
Relacje między agresją a biologią są złożone i niejasne. Wspomnijmy tu tylko o roli mózgu oraz
znaczeniu czynników genetycznych i hormonalnych.
Podwzgórze i ciało migdałowate (oraz prawdopodobnie inne regiony mózgu) zdają się odgrywać
pewną rolę w niektórych zachowaniach agresywnych. O złożonej chemicznej i anatomicznej specyficz-
ności mechanizmów mózgowych kontrolujących agresję świadczy fakt, że pewien środek farmakolo-
giczny wstrzyknięty szczurom do bocznej części podwzgórza powodował, że osobniki zwykle samorzut-
nie zabijające myszy przestawały je zabijać, podczas gdy inny środek farmakologiczny wstrzykiwany w
dokładnie ten sam punkt mózgu pokojowo nastawionym szczurom, skłaniał je do zabijania myszy.
Padaczka występuje wśród przestępców dziesięć razy więcej niż u nieprzestępców, a nieprawidło-
we zapisy EEG również stwierdza się częściej u tych więz
niów, którzy są recydywistami. U pewnej kil-
kunastoletniej dziewczyny, która napastowała kilkakrotnie niemowlęta i w końcu zadusiła jedno z nich
na śmierć (ponieważ jego płacz denerwował ją) lekarze zlokalizowali specyficzne pole mózgu, którego
czynność bioelektryczna powstająca pod wpływem dz
więku płaczu niemowlęcia (a uwidoczniona w za-
pisie EEG) znacznie odbiegała od normy.
Niektóre typy agresywnego zachowania ludzi wiążą się często z zaburzeniami funkcjonowania
mózgu. Na przykład, schorzenie obejmujące układ limbiczny lub płat skroniowy stwierdza się niekiedy
u osób wykazujących tak zwany zespół braku kontroli, charakteryzujący się bezsensowną brutalnością,
patologicznym podnieceniem, napaściami seksualnymi lub wielokrotnym powodowaniem poważnych
wypadków samochodowych.
Guzy w mózgu mogą mieć również związek z agresywnym zachowaniem, na co wskazuje przypa-
dek wielokrotnego mordercy Charlesa Whitmana, który latem 1966 roku zabił swą żonę i matkę, a na-
stępnie wspiął się na szczyt wieży gmachu University of Texas. Uzbrojony w doskonałą strzelbę my-
śliwską z celownikiem optycznym postrzelił 38 ludzi  zabijając 14, zanim sam nie został zastrzelony.
Zarówno u ludzi jak i u zwierząt osobnicy płci męskiej są zazwyczaj bardziej agresywni niż osob-
nicy płci żeńskiej  wydaje się, że jest to po części wynikiem oddziaływania hormonów na mózg we
wczesnym okresie życia. Samice zwierząt, którym wstrzyknięto męskie hormony płciowe, często zaczy-
nają zachowywać się w sposób bardziej agresywny. Z drugiej strony, podłożem różnych rodzajów agre-
sji są różne mechanizmy fizjologiczne. Moyer (1968) wyróżnił siedem rozmaitych mechanizmów neuro-
nowych i hormonalnych, w zależności od tego, czy agresywność wiązała się z polowaniem (u drapieżni-
ków), rywalizacją między samcami, obroną terytorium, funkcjami macierzyńskimi, czy była wywołana
przez strach, podrażnienie, czy też miała charakter instrumentalny. Wyniki te jeszcze bardziej uwypu-
klają złożoność relacji między czynnikami fizjologicznymi i agresją, w których to relacjach na ogół
wchodzą w grę także czynniki wyuczone i sytuacyjne.
Po upływie 20 lat od chwili, gdy Freud postawił tezę o istnieniu instynktu śmierci, grupa psycholo-
gów z Yale University przedstawiła formalnie alternatywną koncepcję agresji zwaną hipotezą frustracji
 agresji.
Agresja, stwierdzili oni jest popędem nabytym, będącym reakcją na frustrację, którą określa się
jako stan, występujący wtedy, gdy pewna aktywność ukierunkowana na cel zostaje zablokowana, przy
czym intensywność frustracji jest funkcją trzech czynników: a) siły motywacji do tej czynności, b) stop-
nia jej zakłócenia, c) liczby zakłóconych uprzednio sekwencji aktywności ukierunkowanej na cel. Im
większa frustracja, tym silniejsza wynikająca z niej agresywna reakcja.
Wkrótce jednak okazało się, że nie każdy akt agresji jest poprzedzony przez frustrację i że nie każ-
da frustracja prowadzi do agresji. Pierwotną hipotezę frustracji  agresji przeformułowano w ten sposób,
że każda frustracja pobudza do agresji, lecz że pobudzenie to może być zbyt słabe, aby wywołać rzeczy-
wiste agresywne zachowanie. Autorzy tej koncepcji zgadzali się z Freudem, że popęd agresji będzie
wzrastał, jeśli nie zostanie wyrażony (jeśli frustracja trwa nadal), lecz z
ródła agresywnego zachowania
upatrywali raczej w czynnikach zewnętrznych (nagromadzonych frustrujących doznaniach), a nie w
czynnikach wewnętrznych ( instynkcie agresji).
Gdy wystąpi frustracja, wówczas pierwszy i zarazem najsilniejszy wybuch agresji jest skierowany
przeciw jej z
ródłu. Na przykład dziecko widzi cukierek, lecz mama nie pozwala mu go zjeść, wówczas
dziecko to jest silnie motywowane, aby zachować się agresywnie w stosunku do niej. Taka jednak agre-
sja może zostać zahamowana pod groz
bą kary. Zgodnie z teorią frustracji  agresji dziecko to przemieści
więc tę agresję na pewien obiekt  inny niż pierwotne z
ródło frustracji. Tę skłonność do wyładowywania
wrogich uczuć na  bezpiecznym obiekcie ilustruje przykład mężczyzny, który zwymyślany przez swe-
go szefa idzie do domu i tam krzyczy na żonę, daje klapsa dziecku i kopie psa. Zgodnie z tą teorią im
mniej podobny jest ów obiekt do z
ródła frustracji, tym słabsza jest przemieszczona agresja i mniej pełny
jest jej efekt.
Stosunkowo niedawno teorię frustracji  agresji poddano rewizji, kładąc nacisk na doniosłe zna-
czenie zarówno czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Według Berkowitza, prawdopodobień-
stwo, że ludzie dopuszczą się agresji zależy od ich wewnętrznej gotowości do agresji oraz sygnałów ze-
wnętrznych, które wzbudzają ich agresję i dostarczają jej obiektu. Oddziaływania tych dwóch czynni-
ków  wewnętrznego i zewnętrznego  mogą się sumować lub nawet zwielokrotniać wzajemnie. Jeśli je-
den z nich jest słaby, to drugi musi być silny, aby wywołać agresję. Osoba nawykowo agresywna wyka-
zuje dużą gotowość do przejawiania agresji i potrzebuje do tego jedynie niewielkiej prowokacji ze-
wnętrznej, lecz nawet jednostka łagodnych obyczajów może stać się agresywna, jeśli podlega silnej i po-
wtarzającej się frustracji oraz jest przedmiotem drastycznych prowokacji.
Dużą rolę odgrywają także bodz
ce wyzwalające, którymi posłużono się w celu wyjaśnienia, dla-
czego np. grupy mniejszościowe są stale obierane jako obiekt agresji i uprzedzeń. Ponieważ grupy te
były uprzednio atakowane, zatem skojarzyły się one z wrogością oraz atakami przemocy i z tego powo-
du stały się bodz
cami wyzwalającymi dalszą agresję przeciw sobie. Innymi słowy, zostały skojarzone z
aktami przemocy, ponieważ w przeszłości były przedmiotem agresji.
Na pytanie dotyczące podłoża agresji można odpowiedzieć też inaczej: że jest ona wyuczona  po-
dobnie jak wiele innych rodzajów zachowania, że nie wynika z jakiegoś instynktu czy popędu, lecz jest
rezultatem norm, nagród, kar oraz modeli, z którymi zetknęła się dana jednostka. Według tego podej-
ścia, określanego jako teoria uczenia się społecznego, agresja może być wynikiem a) awersyjnych (przy-
krych) doświadczeń i (lub) b) przewidywanych korzyści, czyli podniet (incentives). Wszelkiego rodzaju
awersyjne doświadczenia (nie tylko frustracja) wytwarzają ogólny stan pobudzenia emocjonalnego. Po-
budzenie to może następnie prowadzić do pewnej liczby różnych zachowań, zależnie od tego, jak dana
jednostka nauczyła się radzić sobie ze stresem. Niektórzy ludzie, gdy są wzburzeni, to stają się agresyw-
ni, niektórzy wycofują się, niektórzy zwracają do innych o pomoc, niektórzy zaś angażują się w kon-
struktywne rozwiązywanie danego problemu. Agresja, podobnie jak inne reakcje, może także występo-
wać pod nieobecność pobudzenia emocjonalnego, jeśli dana jednostka sądzi, że takie jej zachowanie do-
prowadzi do pewnego pożądanego rezultatu (na przykład, gdy jedno dziecko bije inne młodsze od sie-
bie, aby zabrać mu zabawkę).
Jednym z podstawowych sposobów, za pomocą których ludzie uczą się nowych zachowań, jest ob-
serwowanie innych ludzi. Badania wykazały, że agresywne modele są zdolne wywoływać agresywne za-
chowanie np. dzieci, które obserwując agresywne zachowanie się modela, przejawiały wiele agresyw-
nych reakcji; natomiast dzieci, które nie obserwowały modela, nie były prawie wcale agresywne.
Czy jednak obserwacje takie wpływają na uczenie się agresji, czy tylko na wykonywanie agresyw-
nych czynności. Póz
niejsze badania wykazały, że dzieci pobudzone emocjonalnie (np. gdy same biorą
udział w rywalizacyjnych grach) są bardziej skłonne do naśladowania zachowania modela, niezależnie
od tego, czy model demonstruje zachowanie agresywne, czy też nieagresywne. Wiele eksperymentów
wykazało, że niektóre modele skuteczniej niż inne skłaniają do naśladowania. Najbardziej efektywnymi
modelami są opiekuńcze osoby dorosłe o wysokim statusie, które dysponują możliwością nagradzania.
Najbardziej podatne na wpływ modeli są te osoby, które odznaczają się zależnością, są umiarkowanie
pobudzone i które poprzednio były nagradzane za przejawianie naśladowczych reakcji. Takimi modela-
mi są często rodzice, którzy opiekowali się dzieckiem od długiego czasu i często nagradzali je za naśla-
dowanie ich postaw, zachowań przekonań. Rodzice mają ponadto pod swą kontrolą większość dostęp-
nych nagród (przywileje, pochwały, uczucie, słodycze itd.), a zatem są całkiem  potężni . I wreszcie,
aby uczynić tę sytuację naprawdę  idealną , rodzice powinni być nagradzani za swe agresywne zacho-
wanie osiągnięciem swego bezpośredniego celu  uzyskaniem posłuszeństwa ze strony dzieci. Biorąc to
wszystko pod uwagę, trudno byłoby zaprogramować środowisko bardziej sprzyjające uczeniu się agresji
niż to, jakie istnieje w domu Przeciętnego Karzącego Ojca i Przeciętnej Karcącej Matki. Oczywiście, je-
śli rodzice zawsze karzą dziecko za agresywne zachowanie, gdy tylko je zauważą, to dziecko wkrótce
nauczy się hamować agresję w obecności rodziców.
Rodzice mogą także uczyć agresji w inny sposób. Mówiąc swemu synkowi, aby  był mężczyzną ,
aby zawsze  oddawał i  umiał zrobić użytek ze swoich pięści , rodzice jawnie uczą go i zachęcają do
tego, aby był agresywny w stosunku do innych ludzi. Tacy rodzice nie tylko wybaczają agresywne za-
chowanie  oni wymagają go i nagradzają za nie.
Szersze środowisko kulturowe może zachęcać do aktów przemocy. Dostarczając wiele agresyw-
nych modeli oraz darząc aprobatą i prestiżem akty przemocy, społeczeństwo, może wywierać duży na-
cisk na jednostki  zwłaszcza młode  aby dostosowały się do normy agresywności.
Ponieważ teoria uczenia się społecznego nie postuluje żadnego popędu czy instynktu agresji, od-
rzuca ona zatem pojęcie katharsis  zgodnie z którym wyrażenie agresywnych uczuć zmniejsza skłon-
ność do agresywnych działań. W istocie teoria ta przewiduje wręcz przeciwny rezultat: wyrażenie agre-
sywnych impulsów czy też obserwowanie agresywności innych zwiększy prawdopodobieństwo przy-
szłej agresji.
Te i inne wyniki badań nie tylko są sprzeczne z teoriami agresji opartymi na pojęciu instynktu lub
popędu, lecz zdają się także podważać zdroworozsądkową koncepcję, że dobrze jest  wyładować się i
 zrzucić wszystko z serca . Być może łatwiej nam będzie zrozumieć tę sprzeczność, jeśli przeprowadzi-
my rozróżnienie pomiędzy wyrażaniem emocji a agresywnym działaniem. Jedną z najbardziej podsta-
wowych i ważnych relacji społecznych jest stosunek istniejący między rodzicami a dzieckiem. Stosunek
ten nie zawsze jest normalny, zdrowy, ponieważ niektórzy rodzice nie dbają o swoje dzieci, nie zapew-
niają im wystarczającej opieki i nie okazują im uczuć miłości. Co więcej, w ostatnich latach stwierdzono
w sposób jednoznaczny, że niektórzy rodzice maltretują fizycznie swoje dzieci, a nawet zamęczają je na
śmierć.
Dlaczego zdarzają się takie przypadki? Badania nad tymi zagadnieniami wykazały, że w rodzinach
maltretujących dzieci występuje pewien specyficzny układ warunków, lecz że rodziców tych rzadko
można uznać za patologicznych  dewiantów . Dzieci maltretowane są częściej w tych rodzinach, w któ-
rych występuje napięcie między rodzicami (jak również inne problemy emocjonalne), które mają stosun-
kowo niski poziom dochodu oraz w których kary fizyczne są zasadniczym środkiem służącym do utrzy-
mywania dyscypliny i sprawowania kontroli. Maltretowanie często dotyczy tylko jednego dziecka, a nie
wszystkich i zdaje się wiązać z tym, że dziecko to urodziło się w wyniku niechcianej ciąży. Niełatwo
jest znalez
ć rozwiązanie tego problemy społecznego, lecz społeczeństwo musi podjąć energiczne działa-
nie, jeśli chce zapobiec niszczeniu swej młodzieży przez te właśnie osoby, którym powierzono opiekę
nad nią.
W przypadku agresji interpersonalnej rzadko się zdarza, aby jedna osoba była zupełnie winna, dru-
ga zaś całkowicie niewinna. Częściej obie osoby biorą udział w eskalacji przemocy aż do punktu, w któ-
rym dochodzi do napaści. Schemat ten występuje w interakcjach między funkcjonariuszami policji a
osobami aresztowanymi. Agresja interpersonalna nie jest zwykle jednostronna, lecz polega na wzajem-
nej prowokacji, eskalacji i konfrontacji. Większość ofiar gwałtownych przestępstw zna osobiście napast-
ników lub nawet jest z nimi spokrewniona
Przeludnienie jest często przyczyną patologicznych warunków życia w naszych miastach. Przy-
padkowi świadkowie mogą biernie powstrzymywać się od interwencji w sytuacjach zagrożenia i nagłej
potrzeby, zwłaszcza wtedy, gdy obecnych jest wielu innych ludzi lub gdy się spieszą. Badania wykazały,
że nadmierne zagęszczenie zwierząt może prowadzić do poważnej patologii społecznej i indywidualnej.
Anonimowość życia miejskiego pozbawia jednostkę poczucia tożsamości. Takie zdezindywiduali-
zowane osoby, bardziej niż osoby w warunkach sprzyjających indywidualizacji skłonne są do przejawia-
nia agresji i innych antyspołecznych zachowań.
Innym rodzajem agresji fest wandalizm, który definiuje się jako niszczenie dla samego niszczenia.
Może służyć jako z
ródło podniecenia lub samopotwierdzenia dla członków grup kontrkulturowych, acz-
kolwiek sprawcy takich czynów wywodzą się ze wszystkich poziomów społeczno  ekonomicznych.
Wandalizm nie musi być bezcelowy z punktu widzenia sprawcy; akty wandalizmu mogą być dokonywa-
ne dla zysku, ze względów taktycznych, ideologicznych, z zemsty, ze złośliwości lub też mogą stanowić
rodzaj zabawy.
Przedstawione powyżej problemy kierują naszą uwagę na pewne procesy psychiczne, które wystę-
pują wtedy, gdy ludzie  schodzą z właściwej drogi . Wielorakie oddziaływania czynników społecznych,
politycznych i ekonomicznych na nasze zachowanie powodują, że rywalizujemy zamiast współdziałać,
walczymy zamiast kochać tłumimy i niszczymy zamiast tworzyć. Jedynie dysponując wiedzą o przyczy-
nach i mechanizmach powstawania agresji, degeneracji oraz wypaczeń będziemy mogli przekształcić
nasze sposoby wzajemnego odnoszenia się do siebie i stworzyć instytucje społeczne lepiej służące peł-
nej realizacji życia każdej jednostki ludzkiej, każdego z nas.
LITERATURA
R. M. Kalina,  Przeciwdziałanie agresji , Warszawa 1991
M. Kosewski,  Agresywni przestępcy , Warszawa 1977
R. H. Walters,  Agresja w okresie dorastania , Warszawa 1968