�ż
Marian Filipiak
OD SUBKULTURY
DO KULTURY ALTERNATYWNEJ
WPROWADZENIE
DO SUBKULTUR
MŁODZIEŻOWYCH
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ
LUBLIN 1999
Dwudziesta dziewiąta pozycja wydawnicza z serii �śWykłady Otwarte UMCS"
RADA PROGRAMOWA
Jerzy Bartmiński (przewodniczący), Antoni Dudek, Marek Jędrych, Andrzej Peciak, Józef Szymański, Stefan Symotiuk, Wiesław Śladkowski, Wojciech Witkowski
CZYJ. F/2.
RECENZENT Prof. dr hab. Władysław Pałubicki
REDAKCJA Jolanta Jędrak
PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Jerzy Durakiewicz
REDAKCJA TECHNICZNA Antoni Dudek

© Wydawnictwo UMCS 1999
ISBN 83-227-1372-X
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
Pl. Marii Curie-Sklodowskiej 5, 20-031 Lublin
tel. [phone]
----i. T~i-i�ś. //�ś�ś�ś�ś�ś ,,.
J.,Klin ni
Spis treści
Wprowadzenie .........................................................7
Podstawowe pojęcia ...................................................13
1. Subkultura-kontrkultura-antykultura-kultura alternatywna ..............13
2. Kontestacja �" pojęcie i rodzaje .......................................17
3. Alternatywność jako element współczesnej kultury......................21
4. Młodzież jako kategoria społeczna i czynnik zmian społecznych..........24
Stany Zjednoczone �" ojczyzna kontrkultury...........................34
1. Krótki rys historyczny rewolucji młodzieżowej (1950-1970).............34
2. Charakterystyka głównych grup subkulturowych........................40
Subkultury �śmotocyklowe" ...........................................40
Subkultury prehipisowskie............................................42
Hipisi...............................................................44
Subkultury posthipisowskie...........................................48
Europa...............................................................50
1. Krótki rys historyczny kontrkultury w Europie..........................50
2. Charakterystyka głównych subkultur...................................56
Sytuacjoniści ........................................................56
Provosi .............................................................57
Skinheadzi ..........................................................58
Punk................................................................60
Polska ................................................................63
1. Ogólna charakterystyka genezy subkultur...............................63
2. Subkultury młodzieżowe w trzydziestoleciu 1950-1980 .................65
Bikiniarze...........................................................65
Chuligani ...........................................................66
Gitowcy.............................................................67
Hipisi...............................................................68
Punk................................................................69
Pomarańczowa Alternatywa...........................................71
3. Subkultury młodzieżowe w latach 1980-1990...........................72
Anarchiści ..........................................................73
Skinheadzi ..........................................................75
Rastafarianie ........................................................76
Metalowcy ..........................................................78
Yuppies.............................................................80
Szalikowcy..........................................................82
Raperzy.............................................................86
Idee, dążenia i działalność twórcza subkultur...........................90
1. Podstawowe cele kontrkultury.........................................91
2. Kultura alternatywna i jej osiągnięcia ..................................95
Wielkość subkultur: próba systematyzacji..............................99
1. Założenia ideologiczne subkultur ......................................99
2. Sfera obyczajowości subkultur ...................................... 100
3. Image ............................................................. 101
4. Aktywność twórcza ................................................ 102
Dziedzictwo subkultur: próba oceny ................................. 103
Bibliografia w wyborze .............................................. 106
Wprowadzenie
Problem adaptacji jednostki do społeczeństwa istniał od zawsze. Od momentu, w którym człowiek przychodzi na świat, poddany jest presji przyjętych zwyczajów i procedur i tak też pozostaje do końca jego życia. Niektórzy bez większych kłopotów akceptują ten stan i trwają w uznawanym za standardowe życiu, inni przez cały czas czują się jak niedopasowany klocek w społecznej układance. Żyją w permanentnej niezgodzie z otaczającym ich światem. Ci �śniepokorni", nonkonformiści, pojawili się w każdym typie społeczeństw, zgłaszali sprzeciw i próbowali zmieniać świat.
Sprzeciw wobec istniejącego status quo był motorem napędowym wielu ruchów i organizacji w każdej niemal epoce, dopiero jednak w wieku XX, a ściślej w latach sześćdziesiątych, ów sprzeciw o kontrkulturowym charakterze, zgłoszony przez młodzież, nabrał takich rozmiarów, że nazwano go �śrewolucją".
Wojciech Bockenheim w artykule Kontestacja i Nowa Era1 wyraził pogląd, że ruchy kontrkulturowe drugiej połowy wieku XX posiadały swoje prefiguracje już w okresie przełomu romantycznego, kiedy to po raz pierwszy na szerszą skalę niektóre jednostki zaczęły buntować się przeciw obowiązującym normom i wzorom zachowań społecznych. Wtedy to po raz pierwszy, zdaniem tego autora, �śpojawia się jasno wyrażone żądanie, aby przyznać człowiekowi prawo do samodzielnego decydowania o swoim stosunku do zbiorowości i obowiązkach względem tej ostatniej".2 W tamtych czasach na takie wystąpienia pozwalali sobie jednak tylko nieliczni, najczęściej reformatorzy religijni, myśliciele i artyści, którzy miel' odwagę wyłamywać się z przyjętych przez ówczesne społeczeństwa konwencji i rytuałów.
Dopiero jednak w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego stulecia to pragnienie jednostki wydostania się spod presji norm kulturowych zostało wyrażone z niespotykaną dotychczas siłą i zyskało zaskakująco szeroki oddźwięk wśród ludzi młodych/
1 W. Bockenheim, Kontestacja i Nowa Era, �śPiątek wieczorem", październik 1992.
2 Md., s. 5.
' B. Dobroczyński, Nowe zjawiska kulturowe �" szansa czy zagrożenie dla Kościoła"} �śEthos" 1993, nr 23, s. 115.
Wybuch kontrkultury lat sześćdziesiątych zaskoczył nie tylko opinię publiczną, ale również teoretyków zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie. W Paryżu jeszcze na początku maja 1968 roku komentator �śLe Monde" pisał, że �śFrancja się nudzi". Tymczasem studencka Francja wcale nie tonęła w nudzie; już od stycznia tego roku działały studenckie grupy anarchistów, trockistów, maoistów, aktywnie rozwijał się Ruch 22 Marca, odbywały się rewolucyjne seminaria. W Stanach Zjednoczonych tak subtelny analityk jak Talcott Parsons w publikacji z roku 1963 oczekiwał w przyszłości tylko �śobjawów nieznacznego niezadowolenia" ze strony młodzieży i twierdził, że jej głównym dążeniem będzie �śprzystosowanie i współpraca z systemem".4
Twierdzenie to nie wykazało szczególnej mocy prognostycznej, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że gdy pisał te słowa, masowa rewolta młodzieżowa wisiała już w powietrzu. Wprawdzie już w roku 1934 ukazała się książka W. F. Whyte'a Street Corner Society (wydanej w Chicago), w której autor zwracał uwagę na to, że młodzież jest coraz bardziej nieprzystosowana do kultury i ładu społecznego społeczeństwa kapitalistycznego, ale uwagę socjologów przyciągało wówczas inne, niepokojące wszystkich, zjawisko totalitaryzmu faszystowskiego i komunistycznego, a potem wybuch drugiej wojny światowej. Dopiero po wojnie, w latach pięćdziesiątych, pojawiły się prace T. Adorno, A. Cohena, D. Riesmana, E. Fromma, R. K. Mertona5 oraz innych socjologów, filozofów i psychologów, zawierające prognozy zbliżającego się kryzysu kultury. Rozmiary oraz gwałtowność buntu zaskoczyły jednak wszystkich teoretyków. Zdecydowana większość prac poświęconych ruchom kontestacyjnym opublikowana została w latach siedemdziesiątych, kiedy kontrkulturowe trzęsienie ziemi miało się ku końcowi.6 Refleksja teoretyczna była więc mocno spóźniona.
Młodzieżowa kontrkultura rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych, ale szybko przeniosła się na Stary Kontynent. W USA i Europie zaczęły powstawać spontanicznie liczne mniej lub bardziej sformalizowane grupy młodzieżowe
4 T. Parsons, Youth in Context of American Society [w :] E. H. Erikson (red.), The Challenge ofYouth, Garden City 1963, s. 140.
5 T. Adorno, The Autoritarian Personality, New York 1950; A. Cohen, Delinąuent Boys, Glencoe 1955; D. Riesman, The Lonely Crowd: The Study ofthe Changing American Charakter, New York 1950 (tłumaczenie polskie: Samotny tłum. Warszawa 1971); E. Fromm, Escape from the Freedom (tłumaczenie polskie: Ucieczka od wolności, Warszawa 1978); R. K. Merton, Social Theory and Social Structure, New York 1949 (tłumaczenie polskie: Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982).
6 F. Davis, On the Youth Subcultures, New York 1971; R. Flacks, Social and Cultural Meanings of Student Revolt. Some informal comparative Observations [w:] P. K. Manning, M. Truzzi (red.), Youth and Sociology, Englewood Cliffs 1972; P. Ribes, Quelques aspects de la crise des generations: lesjeunes et la deraison [w:] A. Abdel-Malek (red.) Culture and Thought, London 1983. Stosunkowo najwcześniej na zjawisko kontrkultury w tak masowej skali zareagowała socjologia amerykańska; zob. Th. Roszak, The Making ofCounter-Culture, New York 1969.
propagujące odmienną od obowiązującej w zastanej kulturze wizję świata oraz model stylu życia kolidujący z aktualnie aprobowanymi wzorami zachowań społecznych. Kontrkultura zwracała się ku chwili obecnej �" centralnym punktem jej zainteresowania była jednostka ludzka i jej codzienność. Za wartości najwyższe uznała prawo jednostki do autonomii, pełnej wolności i realizowania jej we własny, niczym nie krępowany sposób. Aby ten cel osiągnąć, należy podważyć podstawy i nienaruszalne dotąd dogmaty cywilizacji współczesnej uzasadniające trwałość i sensowność istniejącego stanu rzeczy. Wychodząc z tego założenia, młodzieżowy ruch kontrkulturowy zakwestionował rzeczywiste i pozorne świętości Zachodu, a więc naukę, sztukę, religię, edukację, ideę postępu i konsumpcjonizm, dominację zbiorowości nad jednostką, normy obyczajowe, przede wszystkim w sferze seksualnej. Jednym z zawołań tego okresu stało się słynne hasło: �śZabrania się zabraniać". Konieczność dostosowania się do określonych w danych warunkach wzorów zachowań została potraktowana przez młodzież jako przejaw represyjnie nastawionego wobec nich systemu kulturowego świata dorosłych, nie zaś jako fakt uzasadniony głębszymi społecznymi względami.
Wnet okazało się, że ruchy młodzieżowe oraz ich kontrkulturowe przesłanie nie są osamotnione: ich zwolennikami, a często �śideologami" okazali się ludzie wybitni, luminarze ówczesnej humanistyki amerykańskiej i europejskiej, w tym nauki, literatury i sztuki.
Ruch kontrkultury nie wytworzył jednolitej sformalizowanej struktury. Mieściły się w nim różne formy i przejawy buntu, różne poziomy organizacji. Jak podkreśliła Aldona Jawłowska, kontrkultura była �śruchem złożonym z wielu grup o bardzo różnym stopniu integracji i poziomie zorganizowania. Mieściły się w tym ruchu grupy tak silnie zintegrowane i obejmujące całość aktywności życiowej jak komuny, wyraźnie ustrukturowane stowarzyszenia i związki, zespoły artystyczne, a także grupy powstające w wyniku nastroju chwili lub w celu załatwienia jakichś konkretnych spraw".7 Na ruch kontrkultury składały się zbiorowe dążenia i działania w części spontaniczne, w części zorganizowane, zmierzające do przekształcenia rzeczywistości społecznej i kulturowej. Poszczególne subkultury wytworzyły własne formy organizacyjne, miały swoich przywódców, którzy reprezentowali koncepcje i dążenia danej subkultury.
W historii interpretacji genezy subkultur młodzieżowych wyróżnić można dwa zasadnicze podejścia teoretyczne.8 Pierwsze z nich, podejście konfliktowe,
7 A. Jawłowslća, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975, s. 71.
8 A. Jawłowska (ibid.) wyróżnia trzy podejścia do zjawisk kontestacji młodzieżowej: pierwsze traktuje subkultury jako następstwo kryzysu cywilizacji zachodniej; drugie jako konsekwencję dysfunkcjonalizmu instytucji i organizacji społecznych, trzecie jako reakcję na zbyt wolne przemiany kultury. Z kolei Tadeusz Paleczny (Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �"
wyjaśnia subkultury w kategoriach konfliktu międzypokoleniowego lub klasowego. Drugie, strukturalne, uważa subkultury za następstwo kryzysu organizacji i instytucji społecznych i kulturowych i wynikającą z tego dysfunkcjonalność norm i wartości kulturowych. W takim rozumieniu subkultury byłyby reakcją na skostnienie systemu społecznego i kulturowego, i jego strukturalną niezdolność zaspokojenia potrzeb młodego pokolenia, względnie reakcję na zbyt wolne tempo przemian tego systemu. Inaczej mówiąc: interpretacja strukturalna przyjmuje, że subkultury są następstwem kryzysu cywilizacji zachodniej niezdolnej do zaspokojenia potrzeb pokolenia wchodzącego w dorosłe życie. Subkultury powstają po to, aby stworzyć warunki umożliwiające zaspokojenie tych potrzeb. Prace socjologiczne, które zajmowały się interpretacją zjawisk subkultur młodzieżowych, łączyły zwykle elementy tych dwóch podejść, częściej jednak podkreślały czynniki strukturalne. Jednym z nich były procesy demograficzne. W wyniku II wojny światowej i następującej po niej �śeksplozji populacji" społeczeństwa bardzo się odmłodziły, a grupy ludności w wieku do 15 lat i od 15 do 30 lat stały się w wielu krajach najliczniejsze. Duży procent młodzieży, kontynuując naukę w szkołach średnich i wyższych, odsuwa na wiele lat moment wchodzenia w dorosłe życie. Tym samym ogromna liczba młodzieży znajduje się w coraz dłuższym etapie pośrednim między dzieciństwem i dorosłością, a wykształcenie zapewnia jej uzyskanie lepszej wyjściowej pozycji ekonomicznej i społecznej. Młodość uzyskała status wartości autotelicznej, ważnej samej w sobie, niezależnie od funkcji, jaką ma do spełnienia w społeczeństwie zastanym i przyszłym.
Równie ważne znaczenie miały czynniki społeczne i kulturowe. Bezpośrednim skutkiem nakreślonej wyżej sytuacji demograficznej było to, że przeciążone instytucje wychowawcze i socjalizacyjne, szczególnie rodzina i szkoła, nie mogły efektywnie spełniać swoich funkcji. Przyjęły je grupy rówieśnicze, za sprawą których łatwiejsze stało się wyzwolenie młodej generacji spod nacisku panujących norm moralnych i wzorów zachowań społecznych.9 Wszystko to sprawiło, że młodzież uzyskała świadomość własnej specyficznej sytuacji społecznej, odrębności i znaczenia w społeczeństwie globalnym, a co za tym idzie
propozycje teoretyczne �śKultura i społeczeństwo" 1993, nr 3, s. 179-190) wymienia również trzy podejścia teoretyczne, nieco modyfikując typologię zaproponowaną przez A. Jawłowską; wyróżnia on: podejście konfliktowe [...] �śktóre postrzega subkultury młodzieżowe w kategoriach sprzeczności strukturalnej prowadzącej do trwałego konfliktu społecznego. Najczęściej wchodzi w grę konflikt międzypokoleniowy lub klasowy"), strukturalne (subkultury stanowią �śnaturalny twór restruktura-lizacji, polegający na przyspieszonej środowiskowej modyfikacji systemu kulturowego"), funkcjonalne (�śposzukujące wyjaśnień poprzez przyjęcie kategorii funkcji i dysfunkcji w odniesieniu do roli określonych elementów kultury").
9 J. Wertenstein-Żuławski, To tylko rock and roli, Warszawa 1990, s. 20 i n.
10
�" możliwość przemawiania własnym głosem, tworzenia własnej kultury odpowiadającej jej potrzebom i aspiracjom.
Czy dziś warto jeszcze wracać do wydarzeń, które miały miejsce ponad trzydzieści lat temu? Dla mnie nie ulega wątpliwości że warto, i to przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, ruchy kontrkulturowe, kontestacja młodzieżowa nie są jedynie wytworem określonego systemu społecznego czy szczególnego okresu historycznego. Są one zjawiskiem uniwersalnym występującym w każdym typie społeczeństw, chociaż różne pozostaje natężenie i aktywność kontestacji.10 Wynika ona z prostego faktu, że młodzież jest wyposażona w �śinstynkt zmiany". Młodzież końca wieku XX jest nadal młodzieżą kontestującą, tyle że w nowych warunkach i w nowej formie. Warto więc jeszcze raz wrócić do wydarzeń z tamtych lat, aby lepiej zrozumieć to, co się dzieje z młodzieżą na naszych oczach w Polsce i w świecie." Czy nowe subkultury to groźny przejaw �śrozpasanej pąjdokracji", jak chcą niektórzy, czy raczej ozdrowieńczy ruch, który ma szansę życie na ziemi uczynić bardziej autentycznym, spontanicznym i szczerym? Gdy dziś coraz bardziej dokonuje się �śuziemienie duszy polskiej", warto jeszcze raz powrócić do ideałów kontrkultury.
Po wtóre, mówiąc o ruchu kontrkultury, mamy na myśli przede wszystkim zdarzenia z przeszłości i w ich świetle chcemy analizować zjawiska kontestacji współczesnej. Zapominamy o przyszłości, o tym, że czeka nas rewolucja nowego pokolenia. Uczestnik Majowej Rewolucji we Francji w roku 1968 Bernard Guetta w trzydziestą rocznicę tego wydarzenia tak pisał o potrzebie kontrkultury na łamach �śLe Nouvel Observateur":
W ciągu trzydziestu lat świat gruntownie się zmienił, ale był to oczywiście tylko początek, wieczne rozpoczynanie. Niesprawiedliwości i niedola tylko zmieniły charakter. Walka nie jest kontynuowana. Trzeba ją zacząć na nowo.12
Jedno z haseł Paryskiego Maja 1968 brzmiało: �śBarykada zamyka ulicę, ale otwiera drogę". Nawiązując do tego hasła, Mirosław Pęczak tak kończy swój artykuł na temat paryskiej rewolucji:
Po 1968 roku zmieniła się skóra świata i teraz, gdy zupełnie nowe pokolenie puka do drzwi, warto zapytać: czy dla niego droga jest otwarta, czy też trzeba będzie ją sobie przetrzeć budując barykady? Zwolennicy Nowej Ery wierzą, że przyszłość należy do harmonii, nie do konfliktu. Ale to wcale nie oznacza, że raz na zawsze pożegnaliśmy się z międzygeneracyjnymi barierami.13
10 G. Balandier, Ład tradycyjny i kontestacja [w:] J. Kurczewska i J. Szacki (red.), Tradycja i nowoczesność, Warszawa 1984, s. 202.
11 M. Filipiak, Młodzież w okresie transformacji, �śPrzegląd Powszechny" 1997, nr 9, s. 200-215.
12 Cyt. za: �śForum" 1998, nr 19 (10.05.1998).
13 M. Pęczak, Kiedy świat się zazielenił: maj 1968 �" bunt kwiatów przeciw korzeniom, �śPolityka" 1998, nr 19 (9.05.1998).
11
Niniejszą pracę poświęcam tym wszystkim, którzy nowej kontestacji oczekują z nadzieją, a gdy się zjawi, powitają ją z entuzjazmem. Być może, o tej polskiej kontrkulturze będzie można powiedzieć �" mutatis mutandis �" to samo, co Charles Reich napisał o kontrkulturze sprzed trzydziestu lat:
Nadchodzi rewolucja. Nie będzie podobna do rewolucji w przeszłości. Obejmie najpierw jednostkę i kulturę, a dopiero jako ostatnie swoje dzieło zmieni strukturę polityczną. Nie będzie potrzebowała przemocy, aby zwyciężyć, ani też przemoc nie będzie mogła jej powstrzymać. Rozprzestrzenia się obecnie ze zdumiewającą szybkością i już teraz powoduje zmiany w naszych ustawach, instytucjach i w strukturze społecznej [...] Jest to rewolucja nowego pokolenia. Jego protest i bunt, jego kultura, ubiór, muzyka, sposób myślenia i wyzwolony styl życia nie są przejściowym kaprysem czy tylko formą zwątpienia i negacji, nie są też w żaden sposób irracjonalne".14
14 Ch. Reich, Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976, s. 21-22 (tytuł oryginału angielskiego: The Greeninh of America, New York 1969, tłum. Daniel Passent).
Podstawowe pojęcia
1. Subkultura �" kontrkultura �" antykultura �" kultura alternatywna
Pojęcie �śsubkultura" w potocznym rozumieniu stawiane jest w jednym szeregu z takimi określeniami jak �śnieprzystosowanie społeczne", �śpatologia społeczna" i kojarzy się z negacją obowiązujących wzorów kulturowych, z rewoltą i buntem �" ma więc wydźwięk jednoznacznie pejoratywny. Takie rozumienie, całkowicie nie wystarczające w analizie naukowej, nie uwzględnia ani wielości subkulturo wy ch odmian, ani ich kontekstu historycznego. Dokonajmy zatem �śneutralnej" analizy pojęcia �śsubkultura" i związanych z nim terminów �śkontrkultura" i �śkultura alternatywna".
Subkultura w ujęciu opisowym określa wyodrębniony według jakiegoś kryterium (etnicznego, zawodowego, religijnego, demograficznego) segment życia społecznego i jego kulturę. Można więc mówić na przykład o subkulturze jakiejś grupy etnicznej (np. amerykańskich Murzynów), zawodowej (lekarzy, inżynierów, księży) czy religijnej (np. świadków Jehowy). Można też mówić
0 subkulturze żołnierzy, policjantów, bezrobotnych, kobiet itp. W takim ujęciu subkultura jest segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu na zjawiska kulturowe wyższe, niższe, gorsze, lepsze. Przykładem opisowego rozumienia subkultury może być następująca definicja R. Dyoniziaka:
Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań
1 dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, to pewna całość tych norm, wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości.15
Podobnie neutralny charakter ma definicja Cz. Czapowa, która określa subkulturę jako �śpewien układ wzorów kulturowych, odpowiednio wyselekcjonowanych ze względu na charakterystyczne cechy określonego, partykularnego środowiska społecznego i ze względu na cechy ról społecznych, które dla tego środowiska są charakterystyczne".16 Cz. Matusewicz, ujmując ten fenomen z punktu widzenia psychologicznego, wymienia cztery elementy każdej pod-kultury: swoisty język, swoista tonacja uczuciowo-emocjonalna, specyficzne
15 R. Dyoniziak, Młodzieżowa podkultura, Warszawa 1965, s.
16 Cz. Czapów, �śGrypserd" jako podkultura w/orfzi'eżoway^Wi^"«19J75v^jr 7-8, s. 43.
formy zachowania, specyficzny system wartości.17 Pierwszy etap formowania się kultury młodzieżowej to właśnie okres tak rozumianej subkultury. Etap ten charakteryzują wzory kulturowe wyróżniające grupy młodzieżowe od reszty społeczeństwa. Jest to czas obecności wielu konkurujących ze sobą grup rówieśniczych (które nierzadko miały charakter gangów!). Elementy podkreślające ich wzajemną odrębność, takie jak wygląd, styl zabawy, słownictwo, sposób spędzania wolnego czasu, postawy �" stanowiły wyróżniki zewnętrzne.
Proponowane przez subkultury zespoły wzorów, ograniczając się do niektórych sfer aktywności kulturowej człowieka nie stanowią autonomicznej całości. Ich niezbędnym uzupełnieniem są wzory dominujące w danym społeczeństwie.18
Termin �śsubkultura" zaczął być z czasem używany w znaczeniu wartościującym (być może również z racji swojej etymologii: �śsub", czyli coś, co jest �śpod" kulturą, co jest od niej niższe, gorsze). W ujęciu wartościującym termin �śsubkultura" zaczęto wiązać z jakąś formą patologii społecznej lub z prymitywizmem, niską jakością uczestnictwa w kulturze. Mówiło się więc o subkulturze narkomanów, pijaków, złodziei kieszonkowych itp. W takim właśnie znaczeniu terminu tego używało się nieraz pierwotnie w naukach społecznych: określano nim różne grupy patologiczne, pozostające w konflikcie ze społeczeństwem.
W latach sześćdziesiątych termin �śsubkultura" (w znaczeniu wartościującym) zastosowano do określenia zjawiska kontestacji młodzieżowej. Pojawiły się jednak komplikacje związane z tym terminem, niektóre bowiem grupy, na przykład hipisi, nie pasowali do wizerunku młodocianych przestępców ani też nie tworzyli jakiejś grupy społecznej, tak jak na przykład lekarze czy inżynierowie.19 I wtedy w celu określenia zjawiska kontestacji �" zakwestionowania zastanej kultury przez zbuntowaną młodzież użyto terminu �śkontrkultura". Termin ten pojawił się i upowszechnił w roku 1969. Jego twórcą był amerykański historyk i teoretyk kultury Theodore Roszak.20 W jego rozumieniu kontrkultura wyraża się zarówno w sprzeciwie wobec kultury zastanej, jak i w próbach tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość kulturową. Podobne znaczenie terminowi �śkontrkultura" przypisuje Antonina Kłoskowska. Pisze ona:
Kontrkultura stanowi przejaw działania ludzi młodych, powiązanych w grupy rówieśnicze i uczestniczących okazjonalnie w zbiorowych publicznych wystąpieniach stanowiących okazję do silnej ekspresji postaw. W tym określeniu wyczerpują się elementy wspólne dla kompleksu zjawisk objętych tą nazwą.
17 Cz. Matusewicz, Psychologia wartości, Warszawa�"Poznań 1975, s. 146.
18 M. Gwozda, E. Krawczak, Subkultury młodzieżowe. Pomiędzy spontanicznością a uniwersalizmem [w:] M. Filipiak (red.), Socjologia kultury, Lublin 1996, s. 164.
19 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 3.
20 T. Roszak, The Making ofa Counter-Culture: Reflection on the Technocratic Society and Its Youthful Opposition, New York 1969.
14
Nieco dalej autorka dodaje:
Kontrkultura zwraca się przeciw ustanowionemu porządkowi, aby w jego miejsce postawić własne, opozycyjne w stosunku do niego zasady i wartości.21
Pojęcie �śkontrkultura" ma w pewnym sensie wydźwięk ideologiczny, oznacza bowiem spontaniczne odrzucenie tego, co w kulturze zastanej jest już utrwalone, ale przez młodzież uznane za niegodne kontynuowania. Zakłada to, że młodzież zna te wartości i podaje je ocenie.
Termin �śkontrkultura" dobrze oddawał sens konfliktów lat sześćdziesiątych: młodzież wystąpiła przeciw (kontra) kulturze. W obrębie kontrkultury pojawiały się grupy radykalne, które odrzucały kulturę zastaną, zarzucając jej dysfunkcjonalność, i na tym akcie negacji zatrzymywały się. W związku z tym w literaturze przedmiotu obok terminu �śkontrkultura" pojawił się termin �śantykultura". Od kontrkultury różni się tym, że �śzatrzymuje się na samej negacji, wyczerpuje się w akcie odrzucenia".22
Główny nurt kontrkultury, odrzucając kulturę zastaną, proponował w jej miejsce nowe formy kulturowe. Tym samym zaczyna się tworzyć kultura alternatywna. W subkulturze mamy zatem do czynienia z przechodzeniem przez trzy zasadnicze fazy: subkultura jest wstępna fazą procesu, którego wynikiem jest kultura alternatywna, fazą pośrednią jest kontrkultura. Proces przebiegał więc następująco: subkultura �" kontrkultura �" kultura alternatywna.
Proces rozwojowy spontanicznej kultury młodzieżowej od stadium subkultury przez fazę kontrkultury do kultury alternatywnej łatwo zaobserwować na przykład na historii ruchu hipisowskiego. W latach 1964-1966 hipisi tworzyli luźno ze sobą związane mikrospołeczności wyrażające swoją odrębność poprzez wygląd zewnętrzny i opozycję (oddawaną między innymi przez ten wygląd) wobec �śfałszywej moralności mieszczańskiej". Owe mikrospołeczności to grupy subkulturowe. Rok 1967 zapoczątkował proces radykalizacji ruchu. W tekstach firmowanych przez ten ruch (manifestach, piosenkach, publicystyce) pojawia się ostra krytyka zastanego ładu społecznego. Ruch hipisowski nabiera cech kontrkultury �" okres ten trwa do początku dekady lat siedemdziesiątych. W roku 1968 hipisi amerykańscy tworzą YIP �" Youth International Party (yuppies), która stawia sobie cele polityczne o wymowie anarchistycznej. W Europie ruch hipisowski niemal od początku posiadał dwa oblicza: polityczne i kulturowe. W roku 1970 zorientowany radykalnie polityczny nurt hipisowski przerodził się w działalność terrorystyczną, zaś nurt kulturowy starał się realizować alternatywne formy kultury i życia społecznego.
21 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 547.
22 Md., s. 547-548.
15
Stajemy oto przed następującym problemem: czy można przyjąć jeden termin wspólny, który obejmowałby zarówno zjawiska �śkontrkulturowe" i �śanty-kulturowe", jak i inne, wyrażające się w propozycjach kultury alternatywnej istniejącej bardziej �śobok" niż przeciwko tej kulturze, którą się kwestionuje, zarzucając dysfunkcjonalność całemu systemowi kulturowemu lub tylko niektórym jego elementom? Jest to możliwe, ale pod warunkiem, że znajdzie się jakąś zasadniczą cechę wspólną, łączącą te pod wieloma względami zróżnicowane grupy społeczne i sposoby uczestnictwa w kulturze (na przykład tak zróżnicowane jak młodociani kibice sportowi i ruchy parareligijne). Terminem tym może być właśnie słowo �śsubkultura", obejmujące zarówno kontrkulturę (z całym zróżnicowaniem ekspresji postaw), jak i kulturę alternatywną. W literaturze przedmiotu obok terminu �śsubkultura" pojawia się też termin �śpodkultura",23 który wywodzi się z anglojęzycznego pojęcia subculture i ma właściwie to samo znaczenie. Słowo �śpodkultura" w języku polskim jest jednak obciążone pewnym wartościowaniem (zakłada implicite istnienie jakiejś realizacji nad-i podrzędności). Termin �śsubkultura" sam w sobie zawiera to samo znaczenie co słowo �śpodkultura", pozostaje jednak na gruncie języka polskiego neutralne emocjonalnie oraz wolne od wartościowania. Opowiadając się za tym właśnie terminem �śsubkultura", unikamy w ten sposób wielości i niejednoznaczności terminów: �śpodkultura", �śantykultura", �śkultura spontaniczna",24 �śgrupy rówieśnicze".25
Jak bliżej określić grupę subkulturową? Mirosław Pęczak określa ją następująco:
Subkultura to względnie spójna grupa społeczna pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury.26
Definicja ta przeakcentowuje negację wzorów kultury zawartą w subkulturach, zakładając niejako, że za �śnegacją" i �śpodważaniem" następują kulturowe wzorce alternatywne. Z kolei Tadeusz Paleczny przez grupę subkulturową proponuje rozumieć �śtaką część grupy kulturowej, która neguje bądź odrzuca pojedyncze normy i wartości albo usiłuje zakwestionować funkcjonalność całego systemu norm i wzorów kulturowych, którym podlega i jest zmuszona się pod-
23 Zob. R. Dyoniziak, op. cit.: T. Miiller, Młodzieżowepodkultwy, Warszawa 1987; J. Wójcik, Podkultury młodzieżowe lat osiemdziesiątych, Warszawa 1989.
24 Zob. J. Wertenstein-Żuławski, M. Pęczak (red.), Spontaniczna kultura młodzieżowa, Wrocław 1991.
25 R. Misztal, Grupy rówieśnicze młodzieży, Warszawa 1974.
16 M. Pęczak, Mały słownik.., s. 4; zob. A. Jawłowska, Kontrkultura [w;] A. Kłoskowska (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Wrocław 1991, s. 63-85; A. Jawłowska, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975.
16
porządkować. Grupa subkulturowa nie powstaje i nie działa w próżni kulturowej czy społecznej, określa przy tym swoje cele, wartości i normy na podstawie stosunku opozycji względem kultury, z której się wywodzi i którą neguje".27
Definicja ta próbuje ująć wszystkie aspekty całego pojęcia oznaczonego terminem �śgrupa subkulturowa". Czy jednak jest to możliwe w sytuacji, gdy w ramach istniejących już określonych subkultur powstają coraz to inne, nowe ich odmiany, �śsub-subkultury"? Pozostaje więc przyjąć, że poszukiwanie adekwatnej definicji do tak złożonego zjawiska, jakim są subkultury, jest w naukach społecznych ciągle aktualne. W każdym razie wydaje się, że niezależnie od sposobu definiowania subkultury w jej skład wchodzą następujące elementy:
a) względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń, a nieraz również norm, wartości i wzorów odpowiadających członkom grupy i ich obowiązujących, wytwarzają się dość trwałe więzi między jej członkami;
b) grupa wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie całego systemu kulturowego lub niektórych jego elementów (to jest wartości stanowiących podstawę tej kultury oraz całego zespołu instytucji na nich opartych), lub też poprzez zanegowanie oraz propozycje kultury alternatywnej, które sytuują się równolegle obok kultury dominującej;
c) grupa subkulturowa �" z racji swojej odrębności pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego.
W tak rozumianej subkulturze mieszczą się zarówno zjawiska, którym odpowiada termin �śkontrkultura" i termin �śantykultura", to jest wyrażające się w negacji podstawowego etosu kultury globalnej, jak i propozycje kultury alternatywnej, której tendencją podstawową nie jest zniszczenie kultury zastanej, lecz jej ulepszenie. W tym właśnie szerokim rozumieniu będę stosował termin �śsubkultura" w niniejszej pracy.
2. Kontestacja �" pojęcie i rodzaje
Termin �śkontestacja" (od łac. contestari �" protestować, przeczyć, kwestionować) w najogólniejszym rozumieniu oznacza wyrażanie protestu, kwestionowanie czegoś, manifestowanie w zróżnicowany sposób swojego sprzeciwu. Przedmiotem sprzeciwu może być jakiś obowiązek społeczny (na przykład kontestowanie obowiązku służby wojskowej), instytucja (na przykład kontestowanie monopolistycznych praktyk telekomunikacji, kolei itp.), ustrój lub cała rzeczywistość społeczna. Odnosząc termin �śkontestacja" do kultury, można
27 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, t. 37, nr 3, s. 179-190.
17
powiedzieć, że kontestacja kultury jest wyrażeniem protestu przeciwko normom i wartościom zastanej kultury oraz instytucji, które na tych normach i wartościach są oparte. Motywem protestu jest odczuwana dysfunkcjonalność tejże kultury wobec potrzeb młodego wstępującego w życie pokolenia. Subkultury młodzieżowe powstają po to, aby umożliwić realizację tych potrzeb młodzieży, które kultura zinstytucjonalizowana lekceważy lub wręcz represjonuje. Drogą do spełnienia tego postulatu jest zmiana kultury, przy czym owa zmiana bywa różnie rozumiana, zależnie od stopnia radykalizacji poszczególnych grup sub-kulturowych (ulepszenie, uzupełnienie lub zniszczenie kultury). Z tej samej racji różne są przejawy kontestacji, czyli formy jakie ona przybiera.
Aldona Jawłowska, precyzując szczegółowiej sam proces kontestacji kultury, stwierdza, że polega on na odrzuceniu �" reinterpretacji �" i tworzeniu nowych form ekspresji kulturowej. Autorka pisze:
Kontestacja kultury jest jednocześnie jej odrzuceniem i reinterpretacją, a także tworzeniem nowego, wykraczającego poza zastane systemy komunikacji rodzaju ekspresji.28
Tadeusz Paleczny z kolei podkreśla społeczny odbiór kontestacji w ramach społeczeństwa globalnego. Pisze on:
Kontestacja jest zjawiskiem uniwersalnym, skierowanym na zmianę kultury oraz wyrażającym protest przeciw zastanym normom i wartościom. Kontestacja lokowana bywa w tym samym obszarze znaczeniowym co patologia, anomia czy nieprzystosowanie. Z natury rzeczy bywa więc także negatywnie sankcjonowana przez kulturę globalnąjako czynnik dysfunkcjonalny wobec ładu społecznego i wewnętrznej integracji systemu aksjonormatywnego. Dlatego kontestacja bywa represjonowana.29
Kontestacja przybiera różne formy. Tadeusz Paleczny zaproponował następującą typologię form kontestacji:30
1. Kontestacja bierna i czynna
Kontestacja bierna polega na ignorowaniu i nieprzestrzeganiu wzorów kulturowych, a nie na ich niszczeniu: jest brakiem uczestnictwa. Taką formę kontestacji stosowali amerykańscy hipisi, nazywając to �śodpadnięciem": nie stosowali się do norm i przepisów, ról, których społeczeństwo od młodzieży
28 A. Jawłowska, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975, s. 7. Na s. 296 Jawłowska pisze: �śKontestacja jest więc zjawiskiem społecznym, które choć nowe w swej treści należy do zjawisk powtarzalnych, dających się wytłumaczyć w ramach już istniejących teorii opisujących pewne prawidłowości społecznych zachowań".
29 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3, s. 183.
30lbid.,s. 183-185.
18
oczekiwało. Kontestacja bierna przejawia się bardziej w stylu życia niż w grupowych formach protestu. Formy biernego oporu mieściły się zazwyczaj w ra-niach zachowań nierepresjonowanych przez prawo. Przykładem kontestacji biernej mogą być festiwale kultury hipisów w Chicago i Woodstock31 oraz religijne grupy kontestacyjne, które miały przeważnie formę komun-wspólnot. Najczęściej grupy te ulegały fascynacji filozoficznej i religijnej myśli kultury Wschodu.32 Formę kontestacji biernej stosowali polscy bikiniarze i brytyjscy teddy boys stylem bycia i ubierania się odbiegającym od wzoru dominującego. Kontestacja bierna może też przybrać formę autoagresji (narkotyki, alkohol, samobójstwa).
Kontestacja czynna �śpolega na aktywnym, celowym przeciwstawianiu się kulturze tradycyjnej poprzez niszczenie jej elementów oraz poprzez destruktywny, dysfunkcjonalny stosunek do jej wytworów �" w tym zwłaszcza do instytucji. Polega na czynnych wystąpieniach przeciwko strażnikom kultury represyjnej (policjantom, nauczycielom, dziennikarzom, prawnikom, politykom), jak również instytucjom (w tym policji, szkołom, mass mediom). Przykładem może być cała gama zróżnicowanych wystąpień od publicznego palenia flagi narodowej po akty terrorystyczne. Kontestacja czynna charakteryzuje subkultury agresywne.
2. Kontestacja indywidualna i grupowa
Kontestacja indywidualna jest wcześniejsza od grupowej i ją zwykle poprzedza. Tak było w wypadku pojawienia się ruchu hipisowskiego w Polsce. Latem roku 1967 na warszawskim Nowym Świecie odbyła się swoista manifestacja dwóch młodych długowłosych ludzi. Jeden z nich, niski i kulawy, miał na plecach kurtki wymalowaną niebieską gwiazdę Dawida, drugi �" czerwony młot i sierp. Działo się to w parę miesięcy po czerwcowej wojnie Izraela z państwami arabskimi, po której Polska zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem. �śTa niejasna w swych intencjach demonstracja pojednania (?) była pierwszym znanym nam wystąpieniem hipisów, jeszcze zanim w Polsce pojawiła się ta nazwa".33
31 Festiwal w Chicago (w sierpniu 1968) odbywał się w dniach konwencji Partii Demokratycznej i stal się wielkim widowiskiem teatralnym, na które złożyły się koncerty, przedstawienia i dyskusje. Kontrkandydatem Partii okazał się prosiak Pigasus, który uzyskał kilkadziesiąt tysięcy głosów. To, co młodzież traktowała jako zabawę, władza potraktowała na serio: policja użyła broni, wiele osób aresztowano. Festiwal w Woodstock z kolei miał miejsce w październiku 1969 roku i zgromadził ponad pół miliona hipisów. Był szczytowym momentem rozwoju niekomercjo-nalnego rocka.
32 Zob. S. Tokarski, Orient i kontrkultury, Warszawa 1984.
33 Z. Barski, Zarys wstępny, �śRuch" 1981, nr 1, czerwiec. (�śRuch" �" nieregularne pismo społeczno-kulturalne ukazujące się w Krakowie).
19
3. Kontestacja innowacyjna i konserwatywna
Kontensacja innowacyjna wyróżnia się negatywnym stosunkiem do konkretnej kultury, a nie do kultury w ogóle. Charakteryzuje ją orientacja na zmianę kultury, jej modyfikację i reorientację, a nie na jej totalną negację. Kontestacja konserwatywna natomiast stanowi �śreakcję wtórną na kontestację innowacyjną i powstaje niejako w opozycji do kontrkultury. Można ją określić mianem �kontrkontestacji«. Przykładem mogą być skinheadzi, którzy przeciwstawiają się radykalnym zmianom kultury tradycyjnej". Na kontestacji konserwatywnej, jak pisze T. Paleczny, �śopierają swoje programy także ugrupowania neofaszystowskie".
4. Kontestacja spontaniczna i celowa
Kontestacja celowa, czyli zorganizowana, jest rezultatem już istniejącego ruchu reprezentującego jakiś program lub ideologię. Przykładem mogą być komuny-wspólnoty hipisów czy Partia Krasnoludków w Holandii.
Kontestacja spontaniczna, czyli sytuacyjna, wyraża indywidualne lub grupowe spontaniczne reakcje, takie jak na przykład odmowa służby w wojsku, noszenie długich włosów, słuchanie określonego rodzaju muzyki, zażywanie narkotyków itd.
5. Kontestacja radykalna i umiarkowana
To rozróżnienie opiera się na stopniowaniu środków, które stosuje się do realizacji zakładanych celów: owe środki mogą być właśnie radykalne lub umiarkowane. Z tym podziałem związany jest podział następny.
6. Kontestacja częściowa i totalna
Kontestacja totalna, najbardziej radykalna, skierowana jest �śnie przeciwko jednej wartości, normie czy instytucji, lecz ma na celu negację całego systemu kultury". Należą tu wszelkie ruchy, które w odróżnieniu od kontrkultury proponujemy określić jako ruchy antykulturowe. Przykładem mogą być �śsubkultury motocyklowe" i jej odmiany: ridersi, rockersi, aniołowie piekieł.
Kontestacja częściowa zorientowana jest na �śodrzucenie nie całego systemu kultury, lecz jedynie poszczególnych jej elementów". Należą tu wszelkie ruchy zakładające sobie cele szczegółowe, a więc wszelkie ruchy pacyfistyczne, ekologiczne, obyczajowe, narodowe, rasowe. Szczególnie zaznaczyły się demonstracje przeciwko zbrojeniom nuklearnym (tzw. �śmarsze wielkanocne"), wojnie w Wietnamie, protesty przeciwko nierówności rasowej oraz społecznej.
20
7. Kontestacja o charakterze psychologicznym i społecznym
W pierwszym przypadku chodzi o postawę, stan świadomości kontestacyj-nej. Ch. Reich, autor znanej książki Zieleni się Ameryka34, wśród elementów świadomości kontestacyjnej wymienia między innymi: postępowanie według własnych potrzeb, własne normy świadomości, pełnia przeżyć, wyobraźnia, wolny stosunek do seksu, swoboda w ubiorze, własne kryteria moralne, spontaniczność, naturalizm w stosunku do przyrody, poczucie braterstwa, wspólnoty, solidarności, przyjaźni, wyzwolenia, postawa nonkonformistyczna, innowacyjny sposób myślenia.
Społeczny wymiar kontestacji zaznacza się w postaci procesu zmierzającego do deinstytucjonalizacji kultury, reorientacji wartości i norm, reinterpretacji wzorów ról społecznych.
Klasyfikację zaproponowaną przez T. Palecznego można uzupełnić o podział na polityczny i kulturowy wymiar kontestacji. Na przykład kontestacja hipi-sowska w Europie niemal od początku posiadała dwa oblicza: polityczne i kulturowe. Ten pierwszy nurt przerodził się w latach siedemdziesiątych w działalność terrorystyczną, drugi starał się realizować ideę �śspołeczeństwa alternatywnego".35 Sytuacjoniści, ruch początkowo kontrkułturowy z czasem radykalizuje się, stając się ruchem politycznym głoszącym hasła �śtotalnej walki z kapitalizmem", walki, która ma się toczyć �śna wszystkich frontach".
Przedstawiona klasyfikacja wzorów kontestencji jest podziałem modelowym i nie można ich automatycznie �śprzykładać" do poszczególnych zjawisk buntu przeciw kulturze. W poszczególnych subkulturach w trakcie ich rozwoju pojawiły się różne konfiguracje kontestacji. W łonie jednej i tej samej subkultury i w tym samym czasie dochodziły do głosu tendencje i hasła zbliżone do wielu postaci kontestacji. Obok postaw kreatywnych istniały postawy negatywi-styczne, obok haseł radykalnych �" umiarkowane itd.
3. Alternatywność jako element współczesnej kultury
W naukach humanistycznych wyróżnić można przynajmniej trzy sposoby posługiwania się terminem �śalternatywność".
Pierwsze rozumienie (rozumienie podstawowe) reprezentuje logika: alternatywa to przypadek, gdy zachodzi przynajmniej jedna z dwóch możliwości: �śp. lub q.". Przykładem alternatywy jest stwierdzenie, że �śwydajność pracy
34 Ch. Reich, Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976, s. 176-179.
35 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 40.
21
można zwiększyć przez poprawienie organizacji pracy lub zmianę postaw pracowników". Albo: �śpoziom nauczania w szkole można podwyższyć przez poprawę toku nauczania albo przez zmianę postaw nauczycieli i uczniów". Te dwie możliwości wzajemnie się nie wykluczają. Do tego, aby zachodziła alternatywa, wystarczy, aby choć jeden z jej członów okazał się prawdziwy. Zauważmy, że inaczej jest w języku potocznym: tutaj alternatywa jest wówczas, gdy w stwierdzeniu występują dwie wykluczające się wzajemnie możliwości. �śAlternatywa: sytuacja wymagająca dokonania wyboru jednej z dwóch wykluczających się możliwości".36 Na przykład: Jutro albo będzie padał deszcz, albo będzie ładna pogoda". �śPójść albo nie pójść". Nie można jednocześnie �śpójść" i �śnie pójść". Jeśli będzie padał deszcz, nie może być jednocześnie ładnej pogody (zakładając oczywiście, że gdy pada deszcz, nie ma ładnej pogody).
W potocznym rozumieniu, mówiąc o alternatywie, ma się nieraz na myśli więcej niż dwie możliwości: za alternatywne uważa się na przykład stwierdzenie, że �śmaturzysta ma przed sobą wiele możliwości: studia, praca, wojsko lub jeszcze coś innego".
Drugie rozumienie, względnie neutralne, za alternatywne uważa takie zjawisko, które jest odmienne od tego, co dominuje w pewnej zbiorowości. I tak w społeczeństwie, w którym własność jest najczęściej własnością państwową, o własności prywatnej można mówić jako �śalternatywnej"; albo mówimy o alternatywnym stylu życia jakiejś grupy społecznej, wtedy gdy chcemy przez to powiedzieć, że styl życia tej grupy jest inny, odmienny od stylu życia charakterystycznego dla tego społeczeństwa (na przykład styl życia studentów kierunków artystycznych jest dla nich charakterystyczny, odmienny od stylu życia innych studentów).
Trzecie rozumienie określenia �śalternatywny" �" znamienne dla naszych czasów �" ma charakter wartościujący. W tym rozumieniu �śalternatywny" to proponujący lub realizujący pewne odmienne hierarchie wartości, odmienne style życia, zachowania, sposoby uprawiania sztuki itd. �" odmienne od tych, które �śdominują" w danym społeczeństwie. Zakłada się, że proponowane zmiany są �ślepsze" od tych, które chce się ulepszyć. �śOdmienność" owych propozycji lub realizacji jest zorientowana na ulepszenie zastanego świata, a nie na jego zburzenie. Dlatego na przykład współczesnego terroryzmu nie zalicza się do ruchów alternatywnych.
Specyfikę terminu �śalternatywny" można dookreślić, zestawiając go z dwoma innymi wyrażeniami określającymi to, co jest odmienne od �śzastanego", od charakterystycznego dla danego społeczeństwa, od uznawanego przez większość społeczeństwa. Chodzi o określenia: �śinny" i �śawangardowy".37
36 Zob. A. Podsiad i Z. Więckowski (red.), Mały słownik terminów i pojąć filozoficznych, Warszawa 1983, s. 13.
37 A. Siciński, Alternatywność jako element współczesnej kultury [w:] J. Wertenstein--Żuławski i M. Pęczak (red.), Spontaniczna kultura młodzieżowa, Wrocław 1991, s. 11.
22
�śInny" to przede wszystkim obcy, ktoś kto swoją innością i obcością wzbudza nieufność, podejrzliwość, jakich nie wzbudzają �śswoi". Alternatywny to też inny, ale z reguły taki, który nie jest uważany za obcego ani sam siebie również za takiego nie uważa, choć jego �śinność", �śodmienność" może wywoływać niechęć, a nawet wrogość tych, którzy nie podzielają jego poglądów i zainteresowań. Częściej uważa się go za dziwka niż za wroga.
�śAwangarda". Gdy mówimy o awangardzie mamy na myśli przede wszystkim kierunki artystyczne proponujące nowe formy �śwyrazu artystycznego". Głównym przedmiotem zainteresowań i działań tak rozumianej awangardy jest przede wszystkim sztuka, a dopiero wtórnie �" życie. W �śalternatywie" odwrotnie �" �śgłównym przedmiotem zainteresowania jest właśnie życie: sztuka, gdy powstaje w kręgu alternatywistów, ma przede wszystkim kształtować owo życie codzienne"
Stosunek do sztuki i życia różnicuje awangardę i ruchy alternatywne, łączą je natomiast dwie cechy wspólne. Pierwszą jest względna neutralność polityczna: sztuka (awangarda) i życie (ruchy alternatywne) sytuują się ponad problemami politycznymi. W obu kierunkach dominują najczęściej sympatie lewicowe. Drugą cechą wspólną �śalternatywności" i �śawangardy" jest to, że obie są przedmiotem zainteresowania przede wszystkim ludzi młodych.39
Geneza alternatywności jako elementu współczesnej kultury jest rozmaicie interpretowana przez badaczy. Według jednych jest ona konsekwencją powiększania się w naszych czasach możliwości dokonywania wyborów życiowych, �śeksperymentowania" w życiu codziennym. Według innych wynika ona z poczucia anomii, jaka zapanowała we współczesnym świecie, szczególnie wśród ludzi młodych. Najczęściej uważa się, że alternatywność jest znakiem kryzysu kultury współczesnej. Ten ostatni pogląd, najczęstszy, jest jednocześnie najmniej prawdopodobny. Nie istnieje nic takiego jak kryzys kultury �" kultura na tym polega, że kwestionuje zastaną rzeczywistość kulturową. Kwestionuje, to znaczy pewne elementy czy zjawiska kulturowe (które z jakiegoś powodu okazują się �śdysfunkcjonalne") odrzuca, proponując w to miejsce coś innego, alternatywnego. Wszystko to odbywa się oczywiście jakimś kosztem i to właśnie powoduje, że ów proces uważa się za kryzys. Alternatywność, w moim przekonaniu, jest rezultatem pluralizmu. Wielkość i konkurencja, współzawodnictwo (a to jest właśnie pluralizm) prowokują do poszukiwań nowych form oraz pozyskiwania dla nich �śklientów". Wszelkie nowe propozycje ze sobą współzawodniczą i żadna z nich nie jest w tych warunkach bezpieczna.
38 A. Siciński, op. cit., s. 12.
39 Ibid., s. 12.
23
4. Młodzież jako kategoria społeczna i czynnik zmian społecznych40
Młodzież jako kategoria społeczna
W socjologicznym ujęciu młodzieży zawierają się dwie perspektywy. Po pierwsze, młodzież jest traktowana jako społeczna kategoria obejmująca jednostki młode w sensie chronologicznym i biologicznym, chociaż nie całkiem identyczne pod względem swoich cech społecznych. Po wtóre, młodzież kojarzy się także z �śmłodością", abstrakcyjnym pojęciem, które określa stan, w jakim znajdują się młodzi ludzie, lub fazę rozwojową, jaką przeżywają. Termin �śmłodzież" odnosi się zatem do zbioru osobników w określonej grupie wiekowej, zaś termin �śmłodość" do stanu, jaki przeżywają.
Dokładne określenie pojęcia �śmłodzież" nie jest takie proste, jak się na pierwszy rzut oka wydaje. Najczęściej przyjmuje się kryterium wieku jako jedno z zasadniczych dla wyodrębnienia i określenia tej kategorii, ale jest ono niewystarczające, i to z dwóch powodów. Najpierw dlatego, że brak �"jak dotąd �" zgodności w określeniu lat, na jakie przypada okres młodości. Ogólnie przyjmuje się że pojęcie �śmłodzież" wyraża okres życia zawarty między dzieciństwem a wiekiem dojrzałym. Tymczasem nie istnieją sztywne granice jednoznacznie dzielące młodość od dzieciństwa i dojrzałości. Rytuały przejścia (rites de passage) w społeczeństwach pierwotnych wykazały, że wiek nie stanowił jedynego kryterium osiągania statusu dojrzałości (rozpiętość wieku uczestników inicjacji wynosiła cztery, a nawet siedem lat). Główną rolę w tworzeniu generacji odgrywały również czynniki społeczne, takie jak małżeństwo, narodziny pierwszego dziecka, czyny wojenne. Odnosząc to �" mutatis mutandis �" do naszych czasów, można za Antoniną Kłoskowską powiedzieć, że �śmłodość stanowi kategorię socjokulturalną nadbudowaną na podstawie uniwersalnych mechanizmów fizjologicznych".41 Mechanizmy fizjologiczne są fundamentem, ale to wszystko, co nadbudowuje się na tym fundamencie, jest zmienne, uwarunkowane czynnikami społecznymi. Wiadomo na przykład, że młodość można niejako przeskoczyć, od dzieciństwa do natychmiastowej dorosłości. Tak bywa
40 Zob. H. M. Griese, Sozialwissenschaftliche Jugendtheorien. Eine Einfiihrung, Weinheim--Basel 1977; K. Dienelt, Anthropologie des Jugendalters, Ratingen/Kastellaum 1974; Niemcy posiadają 18-tomową syntezę wiedzy o młodzieży (encyklopedie): Uberblickzur wissenschaftlichen Jugedkunde, Basel 1965; W. Adamski, The Young Generation as an Agent ofSocial Change [w:] Aspirations, Social Strategies and Achievements in the Participation of Young in National Develo-pment and Social Life, Sofia 1982; T. Ozóg (red.), Nauki społeczne o młodzieży, Lublin 1994.
41 A. Kłoskowską mówi o swoistej kondycji społecznej młodości jako fazy przejściowej, otwartej na nowe sytuacje, półautonomicznej w stosunku do innych grup wieku i przenikniętej silnym wewnętrznym poczuciem solidarności, nie podporządkowanej jeszcze w pełni społecznym obowiązkom; A. Kłoskowską, Socjologia młodzieży. Przegląd koncepcji. �śKultura i Społeczeństwo" 1987, nr 2.
24
w społeczeństwach lub grupach społecznych, w których ten przejściowy okres zawieszenia �" takiej �śpółdorosłości" �"jest zminimalizowany lub go nie ma. Trzeba też pamiętać, że biorąc pod uwagę dane demograficzne, pojęcie młodzież" zawiera w istocie bardzo zróżnicowany zbiór grup. Występują bardzo istotne różnice pomiędzy grupami wiekowymi 15-18 lat oraz 19-25 lat, a także 30-latkami ze względu na zainteresowania, upodobania, zajęcia życiowe czy style życia.
Po wtóre, kryterium wieku jest niewystarczające do zdefiniowania �śmłodzieży", ponieważ młodzież to nie tylko osoby w określonym wieku (założywszy, że taki wiek można określić!), to także jednostki, które mają właściwe sobie dążenia, wzory zachowań, język, prawa i obowiązki, ubiór, sposób spędzania wolnego czasu itd. Co więcej, cechy te są nie tylko zróżnicowane historycznie i geograficznie, ale ulegają modyfikacjom pod wpływem zmiennych historycznych, cywilizacyjnych czy środowiskowych. Dlatego ostrożnie należy podchodzić do �śsynchronicznych" definicji młodzieży, tworzonych na podstawie powierzchownych ocen na temat �świeku" czy specyficznych, �śwyróżniających" cech młodzieży.42
Właściwszym niż wiek kryterium określania młodzieży jest opis tej kategorii społecznej z punktu widzenia miejsca, jakie ona zajmuje w społeczeństwie globalnym. W ten właśnie sposób T. Paleczny definiuje młodzież jako �śtę część grupy kulturowej, która ze względu na podleganie procesowi socjalizacji nie zinternalizowała jeszcze w pełni wartości i norm kulturowych ani nie nabyła przepisów ról społecznych, przez co bardziej niż inni członkowie grupy podatna jest na sprzeciw wobec nich i ich odrzucenie". W dalszym ciągu T. Paleczny, wyjaśniając dokładniej swoją definicję, charakteryzuje młodzież w kategoriach funkcjonalnych i strukturalnych. W kategoriach funkcjonalnych młodzież określa on ,jako tę część grupy, która nie posiada jasno określonych funkcji w obrębie grupy, a jej zadaniem jest nabywanie oraz internalizacja przepisów ról, a także wartości i norm wyznaczających pozycję w grupie w przyszłości". Natomiast w kategoriach strukturalnych �śmłodzież nie posiada ściśle określonego miejsca w systemie zależności, stojąc niejako w sytuacji przedmiotu oddziaływania kultury, a nie jej współuczestnika i podmiotu. Sam proces socjalizacji postrzegany bywa przez uczestników jako przymusowy i represyjny, kierowany odgórnie przez wyposażone w sankcje instytucje do tego powołane".43
W świetle powyższej definicji młodzież stanowi odrębną kategorię społeczną, nacechowaną niepełnym dostępem do społecznych uprawnień, nie podporządkowana jeszcze w pełni społecznym obowiązkom. W rezultacie �śsytuację
42 Zob. J. Szczepański, Młodzież we współczesnym świecie, Warszawa 1979, s. 5; W. Bień-kowski, Nieporozumienie pokoleń, �śKultura i Społeczeństwo" 1962, nr 3.
43 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3.
25
społeczną" młodzieży można opisać z jednej strony jako stan przejściowy, stan niedojrzałości, nieodpowiedzialności, niepełni,44 a z drugiej �"jako stan, który zapewnia otwarte perspektywy życiowe. Jako pojęcie wartościujące �śmłodzież" oznacza siłę witalną i źródło odnowy całego społeczeństwa. Jeszcze inną, szczególną cechą, która w sposób istotny wyróżnia młodzież spośród generacji dorosłych, są potrzeby okresu młodzieńczego. Można tu wymienić potrzebę bezpieczeństwa, miłości, szacunku, poczucia sukcesu, odkrywania sensu świata i sensu własnego życia, twórczości wyrażającej się w ciągłym dążeniu do odkrywania czegoś nowego itp. Zaspokojenie tych potrzeb nie tylko warunkuje właściwy rozwój intelektualny, emocjonalny i biologiczny młodzieży, ale ukierunkowuje również młodą osobę jako istotę społeczną zdolną do podjęcia w przyszłości określonych ról społecznych. I wreszcie �" młodzież definiuje się nieraz, wyliczając, kto do niej należy:
Młodzież to zarówno nastoletni uczniowie ostatnich klas szkoły podstawowej, uczniowie szkół średnich oraz studenci i inni młodzi dorośli, którzy mając nawet za sobą tak zwany moment startu życiowego, zarazem nie zrywają związków z grupami subkulturowymi, w których koncentruje się przeważająca część lub �" rzadziej �" całość ich aktywności życiowej.45
Warto na koniec przypomnieć zdanie Kennetha Kennistona,46 że przysługująca pojęciu �śmłodzież" młodość jest stanem psychologicznym, a niekoniecznie pozycją grupy społecznej.
Przyjęcie zasady odrębności młodzieży jako kategorii społecznej nie oznacza, że jest ona zdolna do istnienia poza obrębem społeczeństwa globalnego ani też, że społeczeństwo nie może mieć wpływu na wybór i realizację dróg życiowych młodzieży. Przeciwnie �" sposób funkcjonowania młodzieży w ramach społeczeństwa globalnego zależy od obowiązujących w danym społeczeństwie mechanizmów awansu społecznego pokolenia wstępującego.
Niezależnie od tego, jak zdefiniujemy młodzież,47 zawsze reprezentuje ona ten etap w życiu jednostki, w którym spełniają się doniosłe zmiany w jej rozwoju. Zmiany te najkrócej można wyrazić w trojaki sposób:48
44 A. Kłoskowska, Socjologia młodzieży..., s. 26.
4 B. Fatyga, Analiza stanu badań nad kulturą młodzieżową i grupami subkulturowymi w Polsce [w:] G. Babiński, J. Mucha, A. Sadowski, (red.), Pogranicze. Studia Społeczne, t. VI. Polskie badania nad mniejszościami kulturowymi. Wybrane zagadnienia, Białystok 1997. �" Przez �śmłodych dorosłych" autorka rozumie osoby, które przeskoczyły 20. rok życia.
46 K. Kenniston, Youth And Dissent, New York 1972.
47 J. A. Perez Islas wyróżnił 14 typów definicji; zob. J. A. Perez Islas, Research upon Youth in Latin America [w:] Social Indicators in Comparatwe Youth Studies, Sofia 1983.
48 Wymieniam je za: M. Braun-Gałkowska, Którzy bez wiosny rok by mieć chcieli [w:] T. Ozóg (red.), Nauki społeczne o młodzieży, Lublin 1974, s. 139-146.
26
1. Uniezależnienie się od rodziny. Główny nurt życia młodego człowieka przenosi się poza rodzinę. Jest to okres łatwego zawierania przyjaźni. Przyjaźnie dziecięce zawiązywały się często przypadkowo, chociażby na skutek bliskości zamieszkania. Młodzi natomiast zawierają przyjaźnie z wyboru. Jest to też okres miłości młodzieńczych i szukania partnera na całe życie. Ingerencja rodziców zmniejsza się. Często młody człowiek znajduje poza rodziną kogoś, kto jest dla niego autorytetem, kogo słucha i naśladuje, kto jest dla niego wzorem osobowym.
2. Budowanie własnej autonomii. W okresie młodości ustala się własna hierarchia wartości i autonomia moralna. Młody człowiek chce sam decydować
0 swojej filozofii życia i swoim stylu życia. W dzieciństwie obraz samego siebie formułowały opinie rodziców, w okresie szkolnym �" opinie nauczycieli
1 rówieśników, teraz zaś poczucie własnej godności uniezależnia się od opinii innych.
3. Wzrost umiejętności społecznych. Młody człowiek, odchodząc od dziecinnego oceniania w kategoriach czarne-białe, zaczyna rozumieć niejednoznaczność zdarzeń i sytuacji: dostrzega, że człowiek, wydarzenie, sytuacja, mogą być pod jednym względem dobre, pod innym niedobre. Oprócz umiejętności poznawczych nabywa zdolność świadomych rezygnacji i działania dla dobra innych.
Zadaniem każdego społeczeństwa jest troska o to, aby zmiany rozwojowe dokonujące się w młodości przebiegały bez zakłóceń. Zakłócenia te mogą mieć charakter psychologiczny, gdy ich źródłem są ludzie, bądź społeczny, gdy są nimi uwarunkowania społeczne.
Zakłócenia psychologiczne wprowadzają i ludzie dorośli, i sami młodzi, a dziać się to może dwojako. Dorośli albo zatrzymują młodych w dzieciństwie, wyręczając ich we wszystkim, nie dopuszczając do samodzielności (czyniąc ich w ten sposób dorosłymi tylko z nazwy), albo odwrotnie: uważając, że szkoda czasu na zabawę, wycieczki, poznawanie świata itp., chcą jak najszybciej młodych wprowadzić w dorosłe życie. Bywa też, że sami młodzi niszczą swoją młodość, także na dwa sposoby. Są młodzi, którzy chętnie akceptują taką sytuację, że rodzice stale traktują ich jak dzieci. Domagają się od rodziców opieki, pomocy i troski o siebie. Nawet w małżeństwie bardziej pozostają oni dziećmi swoich rodziców, niż ojcem czy matką swojej własnej, nowej rodziny. Są też młodzi, którzy w diametralnie odmienny sposób niszczą swoją młodość: chcą od razu wejść w życie dorosłe, zachowywać się jak dorośli, zdobywać i posiadać jak dorośli. Przedwcześnie zakładają rodziny, choć nie są przygotowani do podjęcia tej odpowiedzialności.
Mają zachowania pozornie dorosłe, przy infantylnym egocentryzmie. Nie popychają świata naprzód, raczej cofają go do dżungli.49
49 M. Braun-Gałkowska, op. cit., s. 145.
27
Zakłócenia społeczne, tak jak psychologiczne, deformują osobowość młodych ludzi: najlepszym przykładem może tu być okres realnego socjalizmu w Polsce. Długotrwały kryzys ekonomiczny powodował, że młodzi ludzie, już na starcie dorosłego życia, zawężali swoje aspiracje życiowe do zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych dnia codziennego. Trudne warunki i brak nadziei na wyjście z kryzysu wypierały nastawienia altruistyczne na rzecz egoistycznych. Ostra sprzeczność między szczytnymi, coraz bardziej skompromitowanymi, hasłami socjalizmu a cynicznym postępowaniem wielu dorosłych powodowała stopniowy rozkład sfery normatywnej: drogowskazy moralne w coraz mniejszym stopniu wpływały na postępowanie jednostek. Brak możliwości wpływu na świat zewnętrzny, a nawet własne losy, sprawiał zamykanie się w sobie, egotyzm, prywatyzację życia.50
Młodzież istnieje w społeczeństwie w sposób określony przez przyjęte zasady organizacji społeczeństwa globalnego, ale młodzież wywiera też określony wpływ na dynamikę życia społecznego, na kierunek przebiegu procesów społecznych.51 Młodzież jest niezwykle istotnym czynnikiem przemian społecznych, dlatego w każdym rozwiniętym społeczeństwie poświęca się jej wiele uwagi.52
Młodzież jako czynnik przemian społecznych
Jan Kochanowski w jednej ze swych fraszek powiada: �śJakoby też rok bez wiosny mieć chcieli, /którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli". Chcieć, żeby młodzi
50 L. Dyczewski uważa, że kryzys ekonomiczny w okresie PRL powodował, iż perspektywa czasowa Polaków była zdominowana przez myślenie kategoriami teraźniejszości (temporalizm, presentyzm). Dzisiaj odbija się to �"jego zdaniem �" w wieloraki sposób w postawach młodzieży: a) młodzież nie ma rozbudowanej dyspozycji do programowania i planowania, czyli do �śpanowania nad czasem"; b) nie �śpanując nad czasem", nie umie go też organizować, czyli �śzabija czas" �" przejawia się to w postawach adaptacyjnych, w bierności, nieterminowości, niepunktual-ności, niesłowności, a ostatecznie w braku odpowiedzialności za słowa i czyny; c) dominuje zainteresowanie czynami bliskimi, nawet takimi, które wymagają wysiłku, natomiast w realizowaniu celów odległych, perspektywicznych, nadających ciągłość wysiłkom i rozwojowi wykazuje nieudolność. Nastawienie na uzyskiwanie konkretnych doraźnych wartości dominuje nad celami długoterminowymi, chociaż o wiele bardziej korzystnymi w stosunku do pierwszych. Ostatecznie na pierwszy plan w działaniach wysuwają się wartości materialne i konsumpcyjne, natomiast duchowe i rozwojowe są odsuwane na plan dalszy, są odkładane. Zob. L. Dyczewski, System wartości w świadomości młodzieży [w:] T. Ozóg (red.), Nauki społeczne o młodzieży, Lublin 1994, s. 66-67.
51 J. Szczepański, Młodzież we współczesnym świecie..., s. 3.
52 Po ósmym Światowym Kongresie Socjologii w roku 1974 powołano w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Socjologicznym badawczy Komitet Socjologii Młodzieży. Ostatnio postuluje się nawet stworzenie odrębnej dyscypliny naukowej o nazwie, juwentologia"; zob. F. Mahler, Introduction to Juventology, �śInternational Bulletin for Youth Research" 1984, nr 1.
28
nie szaleli to tak samo nierozumne, jak chcieć, żeby rok nie zawierał wiosny. Rok bez wiosny �" trudno to sobie wyobrazić. Przychodzi przedwiośnie: temperatury dodatnie, lody topnieją, ziarna kiełkują, drzewa puszczają pąki �" i zaraz potem przeskok w lato: upały, niewyrośnięte zboża żółkną tuż przy ziemi, pąki usychają nie wydawszy kwiatów, dni coraz krótsze. Zanikła na zawsze uroda ziemi: bujna zieleń, pachnące kwiaty, wiosenne śpiewy ptaków. Taki byłby rok bez wiosny, świat bez młodzieży.
W pięćdziesiątym pierwszym wykładzie Cours de la philosophie positive August Comte sformułował hipotezę, wedle której tempo zmian społecznych zależne jest od rotacji pokoleń: im krótsze trwanie generacji, tym większe natężenie dynamiki społecznej. Hipoteza ta uległa falsyfikacji w toku społecznego i demograficznego rozwoju wieku XX, ale tkwi w niej ziarno prawdy. Takie mianowicie, że młodzież stanowi ważny czynnik zmian społecznych. Młodzież nie jest tylko biernym przedmiotem socjalizacyjnego oddziaływania dorosłego świata. O ile proces rozwoju w dzieciństwie możemy określić jako socjalizację, o tyle w okresie młodości proces ten zachodzi w �śpolu napięcia" pomiędzy jednostką a środowiskiem, przy własnym odpowiedzialnym udziale osoby. Ten proces to personalizacja. Socjalizacja i personalizacja to dwie różne fazy rozwoju. Socjalizację łączymy z dzieciństwem, personalizację zaś umieszczamy w fazie młodości. Zgodnie z błyskotliwym stwierdzeniem Erika Eriksona53 młodość stanowi okres, w którym indywidualna historia życia przecina się z Historią. To spotkanie polega na tym, że wpływ znaczącego innego (charakterystyczny dla okresu dzieciństwa) zostaje uzupełniony wpływem znaczącej ideologii, znaczącego historycznego doświadczenia.
Młodzież, jak utrzymywał August Comte, jest wyposażona w �śinstynkt zmiany". Jako pozytywista Comte �śprzeciwstawiał z aprobatą młodość i zmianę tradycyjnym, konserwatywnie nastawionym siłom starszej generacji. Jego idea Postępu wiązała się z pozytywną oceną młodzieży".54 Podobnie K. Mannheim przyznawał, że młodzież odgrywa szczególną rolę, stanowi odmładzającą siłę dla każdego społeczeństwa.55
Jakie wartości wnosi młodzież do życia społecznego? Młodzież z większym niż inne grupy wiekowe dynamizmem wnosi bunt przeciw złu zastanego świata, wolę naprawiania życia, dążenie do zmian. Pociągają ją wielkie idee, braterstwo, wolność, równość, przyjaźń. Helena Radlińska tak napisała przed laty o młodzieży:
Młodzież nie zna kurzu dróg, którymi wloką się komentatorowie prawd przystosowanych do potrzeb dnia dzisiejszego. Siły młode zaczynają zawsze od nowa, nawet w przejmowaniu dorobku.
53 E. H. Erikson, Youth:Fidelity and Diversity [w:] E. H. Erikson (red), Challenge ofYouth, Garden City 1965.
54 A. Kłoskowska, op. cit., s. 19-20.
55 K. Mannheim, Essays in the Socjology ofKnowledge, London 1952, s. 294.
29
Przy badaniu dróg przemian duchowych i społecznych jako cechy udziału młodych wymienić trzeba- poszukiwanie uzupełnień, wyrównań, tendencja do pójścia w innym niż dotychczas kierunku. Na równi jednak ze zmiennością charakterystyczny jest ciągły powrót do nieurzeczy-wistnionych ideałów, które przewodniczyły dawnym pokoleniom �" sięganie po wypracowane wzory. Nawet po zwycięskiej rewolucji.56
Podobnie wypowiada się J. Chałasiński:
Młodość to nie naturalny stan fizjologiczny i hormonalny, lecz element kultury i instytucja społeczna. Społeczeństwo określa długość młodości, wzory osobowe.
Dalej J. Chałasiński pisał:
W młodości tkwi siła wiecznego odnawiania się społeczeństwa i jego kultury. I dlatego społeczeństwa kultywują młodość taką, jaką sobie wyobrażają, a nie jako fizjologiczny stan pokwitania. Młodość jest jednym z centralnych tematów kultury wszystkich czasów.57
W historii nietrudno znaleźć przykłady, które wskazują na rolę młodzieży w szczególnie ważnych dla danego społeczeństwa czy narodu okresach. W historii Polski młodzież była tą grupą, która podejmowała walkę o wolność kraju bądź włączała się do niej bez oglądania się na koszty. Tak było w powstaniu listopadowym, styczniowym, warszawskim, tak było w strajku szkolnym w roku 1905.58 To samo można powiedzieć o roli młodzieży w obaleniu ustroju komunistycznego w Polsce:
Młode pokolenie od wiosny 1988 roku do lata 1989 �" pisał Jerzy Wertenstein-Żuławski �" była taranem popychającym przemiany ustrojowe, zmuszając elity polityczne oraz władze do szukania politycznych rozwiązań narastających napięć.59
Należy jednak pamiętać, że młodzież ,jest skłonna sympatyzować z wszelkimi ruchami ideologicznymi protestującymi przeciw zastanej rzeczywistości; nie jest ona z natury ani postępowa ani reakcyjna, jest po prostu potencjalnie gotowa do protestu".601 w tym właśnie mieści się zarówno wielka szansa, jak i wielka groźba dla dorosłego społeczeństwa i dla samej młodzieży. Protest
H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław 1961, s. XIX.
56
57 J. Chałasiński, Społeczeństwo i wychowanie, Warszawa 1948, s. 48.
58 Poza granicami Polski można wspomnieć o św. Franciszku i całym ruchu franciszkańskim pragnącym oczyszczenia Kościoła; o Joannie d'Arc; o młodym kaznodziei Marcinie Lutrze Kingu; o Niemieckim Ruchu Młodzieżowym z końca wieku XIX (zob. Cz. Bartnik, Formacja światopoglądowa Niemieckiego Ruchu Młodzieżowego w publikacjach Romano Guardiniego, Lublin 1992, s. 27); o francuskiej młodzieży robotniczej zorganizowanej w Jeunesse Ouvriere Chretienne, organizacji znanej w skrócie jako JOC).
59 J. Wertenstein-Żuławski, Między nadzieją a rozpaczą, Warszawa 1993, s. 160-161.
A. Kamiński, Analiza teoretyczna polskich związków młodzieży do połowy XIX wieku, Warszawa 1971, s. 141.
30
młodzieży wyraża się nierzadko także w postaci pojawiających się w ruchach młodzieżowych grup konserwatywnych, przybierających również charakter ugrupowań neofaszystowskich i nazistowskich. Taki charakter grup młodzieżowych nie odpowiada wartościującemu poglądowi socjologów o liberalnym lub lewicowym nastawieniu ruchów młodzieży; radykalizm młodych kojarzy się zwykle z ruchami antykonserwatywnymi, antynacjonalistycznymi, antytotalitar-nymi.61 Młodzieżowy �śinstynkt zmiany" jest często wykorzystywany do celów politycznych. Przykładem może być hitleryzm i stalinizm, które próbowały posługiwać się młodzieżą w realizacji swoich celów.62
Z wielu źródeł sygnalizowane jest obecnie w Polsce zjawisko nasilania się młodzieżowych ruchów radykalno-nacjonalistyczno-prawicowych. Jest to zapewne naturalny rezultat sytuacji społecznej, w jakiej znajduje się młodzież polska. Ową sytuację charakteryzuje: zamieszanie aksjologiczne (kolejne �śfale" zwątpienia wokół wartości socjalistycznych, chrześcijańskich, narodowych), brak poczucia uczestnictwa i sprawstwa, bezrobocie i związany z tym brak szans, perspektyw i satysfakcji życiowej, poczucie degradacji. W takiej �" pozbawionej równowagi �" sytuacji hasła �śczystości", �śładu i porządku", zwalczanie �śobcych", i wszelkie inne formy szukania kozłów ofiarnych zyskują znaczne poparcie. Nie jest bez znaczenia fakt, że takie hasła otrzymują od pewnego czasu �śzastrzyk ideologiczny" ze strony ideologów narodowo-nacjo-nalistycznych.63
Poczucie degradacji prowadzi również do kumulacji agresji. Zjawisko agresji, przemocy i przestępczości narasta od lat. W latach siedemdziesiątych i pierwszej połowie lat osiemdziesiątych młode pokolenie było �śpokojowe", potem zaczęły się nasilać tendencje do przestępczości i przemocy. Po przełomie w roku 1989 fala przemocy opada, ale nasila się znów od początku lat dziewięćdziesiątych i ten proces trwa do dziś. Wśród strukturalnych przyczyn tego zjawiska można wymienić następujące:
1. Natura przełomu. W roku 1989 upadła komunistyczna władza �" wróg przestał istnieć. Nastała trudna wolność i rozczarowanie, że nie jest tak wspaniale, jak miało być. Mit komunistycznego raju zastąpił mit kapitalistycznego dobrobytu; totalne rozczarowanie komunizmem zastąpiło rozczarowanie mode-
61 A. Kłoskowska, op. cit., s. 33-34.
62 Howard Becker w swojej książce pt. Młodzież niemiecka: zniewolona czy wolna {German Youth: Bond or Freel London 1946) zastanawiał się nad tym, w jaki sposób romantyczny, idealistycznie nastawiony ruch młodych Niemców XIX stulecia, odrodzony po I wojnie światowej na konferencji zwanej �śdrugim Meissen" (1923) dał się zwabić lub przymusić do włączenia w ramy Hitlerjugend.
63 Wzrost liczebności i aktywności ruchów nacjonalistycznych datuje się od roku 1989. W roku 1990 najgłośniejszym z nich był NOP (Narodowe Odrodzenie Polski) oraz NFP (Narodowy Front Polski) z Gdańska. W następnym okresie wiele grup dołączało się do partii narodowo--katolickich lub tych o zdecydowanie nacjonalistyczno-ksenofobicznym charakterze. Zob. też M. Janicki, M. Pęczak, Porządek kontra wolność, �śPolityka" 1996, nr 1 (6. 01. 1996).
31
owaw-
em kapitalistycznym. W tradycji polskiej, z racji historycznych doświadczeń liepowodzeń i klęsk oraz silnego wpływu religii katolickiej, ugruntowało się wzekonanie, że każde cierpienie powinno być kompensowane odpowiednią lagrodą.64 Jeśli więc nagroda po tyłu cierpieniach (hitleryzm, stalinizm) nie lastępuje, szuka się winnego. Katalog wrogów �śzastępczych" jest liczny i stale itwarty na uzupełnianie (spisek żydowski, postkomuna, masoneria itd.).
2. Reprodukcja agresji. Agresywność jednych grup rodzi agresję następ-:ych i ten proces pogłębia się.
3. Brak zinstytucjonalizowanych form rozkładania napięć związanych trudnościami okresu przejściowego.
4. Przeniesienie agresji.
Jerzy Wertenstein-Żuławski tak o niej pisze:
Agresja długotrwale stosowana przeciw dzieciom i młodzieży przez rodziców, wych 3w, milicjantów przenosiła się na ich wzory zachowań.65
5. Reakcja na poczucie niesprawiedliwości. Niemal cały czas publiczna ebata toczy się wokół krzywdy wyrządzanej emerytom, wokół �śstarego portfe-i" i niewydolności ZUS, nędzy i samobójstw ludzi starych, natomiast pomija ę potrzeby tych, którzy wchodzą w życie i są skazani na korzystanie z pomocy �voich rodziców i dziadków. Młode pokolenie nie zorganizowało się jeszcze, oy walczyć o swoje prawa, nie stworzyło własnego lobby. Na razie skupione �
st wokół negacji, a ta objawia się w postaci buntu (rozruchy, demonstracje), presji (chuligaństwo, przestępczość, gangi), autoagresji (alkoholizm, narkotyki, imobójstwa) i innych działań radykalnych. Zauważmy, że spalanie się �śenergii :opijnych" młodzieży w negacji nie służy dobrze sprawie nabywania przez nią niejętności społecznego działania i przygotowania do pełnienia ról społecz-/ch. Prawdziwym spoiwem radykalnych grup młodzieży jest �śwróg", a nie artości czy program.
Jeszcze większy niepokój budzi (obecnie na Zachodzie) zjawisko przeobra-mia się niektórych radykalnych odłamów ruchów młodzieżowych w bezideo-giczny terroryzm. Jego genezę ciekawie interpretuje kardynał J. Ratzinger:
Źródła terroryzmu są bardzo podobne do źródeł narkomanii; również terroryzm najpierw jest atestem wobec świata, podobnie jak jest próbą osiągnięcia lepszego świata. U swych korzeni roryzm jest moralizmem, oczywiście błędnym, który staje się okrutną parodią autentycznych iów i dróg moralności. Nie jest przypadkiem, że miał swe początki w uniwersytetach i to właśnie kręgach teologii nowoczesnej, wśród młodzieży pochodzącej ze środowisk o wyraźnym obliczu igijnym.66
4 Zob. A. Podgórecki, Teoria społeczeństwa polskiego [w;] Przełom i wyzwanie, Warszawa-oruń 1991, s. 99-117.
i. Wertenstein-Żuławski, Między nadzieją a rozpaczą..., s. 205. 66 J. Ratzinger, Schyłek człowieka, �śZnaki Czasu" 1990, nr 20.
W Polsce terroryzm nie ma kulturowych tradycji. Nie może to jednak uspokajać. Obecna sytuacja w Polsce (ostre konflikty polityczne, degradacja materialna dużych grup ludności, niestabilność instytucji demokracji, duże bezrobocie, brak postępów w reformowaniu edukacji itd.) sprzyja powstawaniu grup podejmujących działania terrorystyczne. Dużym zagrożeniem są gangi przestępcze, które niekiedy uciekają się do działań terrorystycznych.
Przedstawione tu zjawiska radykalizacji postaw młodzieży są ostrzeżeniem i oskarżeniem nie młodzieży, lecz dorosłego społeczeństwa: to nie młodzi ludzie błądzą, ale raczej rzeczywistość społeczna jest chora i to ona wymaga terapii.
Stany Zjednoczone �" ojczyzna kontrkultury
1. Krótki rys historyczny rewolucji młodzieżowej (1950-1970)
Epicentrum kontrkulturowego trzęsienia ziemi znajdowało się w Stanach Zjednoczonych. Były one niewątpliwie największym centrum kontrkultury lat sześćdziesiątych, tu bowiem sprzeciw wobec polityki, kultury i porządku społecznego młodzież manifestowała najdonioślej. Trzeba pamiętać, że mentalność młodych kształtowała się w Stanach na nieco odmiennej niż w Europie tradycji filozoficznej. Amerykanie swoją filozofię życia wywodzili z myśli oświeceniowej, która w indywidualności i inicjatywie szukała sposobu spełnienia się egzystencji ludzkiej. Aktywność i kreatywność stanowiła rdzeń amerykańskiej wizji udanego życia. Im wcześniej odnosiło się sukces, tym bardziej był on znaczący. Takie wyobrażenie kształtowało przekonanie o młodości jako okresie, który dzięki wykorzystaniu własnej energii, inicjatywy i inteligencji oraz zakwestionowaniu norm ludzi dorosłych jest najskuteczniejszym i najwłaściwszym sposobem �śzrealizowania się".67 Tak więc: kariera, sukces, biznes �" te trzy słowa stanowiły rdzeń amerykańskiego rozumienia życia udanego. Jednak tak rozumiany i lansowany wzór człowieka sukcesu nie mógł być wzorem dla wszystkich i dlatego pozostawiał w tyle wielu tych, którzy nie mogli lub nie chcieli realizować się w sferze materialnej. Ci zepchnięci na boczny tor, często sfrustrowani nieudacznicy przemieniali się w świadomych siebie buntowników z wyboru manifestujących inne niż kariera i biznes sposoby osiągania szczęścia.
Historia subkultur młodzieżowych w Stanach Zjednoczonych zaczęła się od końca lat czterdziestych, kiedy to pojawili się ci właśnie �śbuntownicy z wyboru", �śbuntownicy bez powodu", jak ich nieraz nazywano. Pierwszymi zwiastunami kontrkultury w Ameryce byli diggersi (diggerzy), hipsterzy i beatnicy. Kontrkultury te, kwestionując funkcjonalność zastanej kultury, nie postulowały jej zniszczenia, lecz ulepszenie, oczyszczenie lub nawet ubogacenie o nowe formy. Były to więc �śkontrkultury pozytywne". Na antypodach znajdowały się grupy subkulturowe tzw. �śmotocyklistów". Było kilka odmian owych �" jak piszą niektórzy autorzy �" �śgangów motocyklowych": ridersi, motocykliści, Aniołowie Piekieł, rockersi. Były to z kolei �śkontrkultury negatywne": nega-
67 R. Legutko, Trzy refleksje o kontrkulturze, �śZnak" 1993, nr 445, s. 9. 34
tywne, ponieważ wyczerpywały się w samym akcie odrzucenia, zatrzymywały się na negacji.
Lata pięćdziesiąte, lata prekursorskich subkultur, to dopiero �śzapowiedź" właściwej kontrkultury młodzieżowej w Stanach Zjednoczonych. W dekadzie 1950-1960 zwłaszcza w epoce prezydentury Dwighta Davida Eisenhowera (1953-1961), w USA panowała niemal pełna akceptacja status quo. Ameryka, przeżywająca okres wielkiej powojennej prosperity, wierzyła w swoją siłę militarną, w niewzruszony system amerykańskich wartości. Grupy niezadowolenia stanowiły margines. Jednak pod koniec dekady w tym monolicie pojawiły się pierwsze rysy. Po erze akceptacji status quo nadeszła epoka stawiania pytań. Powodów �" społecznych i politycznych �" było sporo. Coraz więcej młodych ludzi podejmowało studia wyższe; rosła w potęgę telewizja, ukazując jasne, ale i ciemne strony systemu; pojawia się �śzjawisko", które odegra zasadnicza rolę w ukształtowaniu się tożsamości pokoleniowej młodzieży �" rock and roli, muzyka �śwysokiego potencjału".
Wszystko to spowodowało budzenie się nowej świadomości u progu lat sześćdziesiątych. Kiedy Ameryka wkroczyła w ten okres wraz z najmłodszym w swojej historii prezydentem demokratą Johnem Fitzgeraldem Kennedym (1961-1963) i jego �śtrustem mózgów", w intelektualnych kręgach i uniwersyteckich kampusach Ameryki nastąpiło wielkie ożywienie. Dochodzi do konfrontacji poglądów młodej lewicującej generacji z konserwatywnym monolitem, na którym budowano potęgę kraju.68 W Ameryce pojawia się tzw. Nowa Lewica, przez którą rozumieć należy �śwywodzącą się z kręgów naukowych i twórczych, a także spośród studentów, elitę buntów młodzieżowych, organizacji antywojennych i pokojowych, która pod koniec lat sześćdziesiątych usiłowała nadać ruchom młodzieżowym polityczny charakter.69 W ośrodkach akademickich dużą rolę odgrywała studencka organizacja SDS (Students for Democratic Society �" Studenci dla Demokratycznego Społeczeństwa) założona w roku 1960. Jej założyciele, Tom Hayden i Mikę Klonsky, głoszą hasła zbudowania nowego demokratycznego społeczeństwa opartego na zasadzie demokracji uczestniczącej.
Ośrodkiem intelektualnego fermentu stał się kalifornijski Uniwersytet Berkeley. W roku 1964 w tymże uniwersytecie miało miejsce pozornie mało ważne wydarzenie, ale wywarło ono duży wpływ na postawy studentów �" próba aresztowania młodego pacyfisty agitującego przeciwko wojnie w Wietnamie wywołała tu pierwszą w historii Ameryki sit-in (siedzącą demonstrację): aby nie dopuścić do wywiezienia agitatora poza teren uniwersytetu, grupa
68 J. Rzeszewski, Dzieci epoki supermarketów, �śMagazyn Muzyczny" 1988, nr 6.
69 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje analityczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, t. 37. nr 3, s. 180, przypis 3; zob. też J. Janicki, Niepokoje młodzieży Zachodu, Warszawa 1972; R. Tokarczyk, Utopia ,JVowej Lewicy" amerykańskiej, Warszawa 1979.
35
studentów rozsiadła się wokół policyjnego samochodu z zatrzymanym. Akcja rwała 32 godziny i zakończyła się dla studentów powodzeniem. Wkrótce roz-joczął się strajk okupacyjny w budynkach uczelni. Akcja uwolnienia agitatora lała młodym poczucie własnej siły i spopularyzowała tę formę protestu. Działa-lia studentów Berkeley stawały się coraz bardziej anarchizujące. W swoim nanifeście pisali oni między innymi:
Będziemy tworzyć wszędzie naszą rewolucyjną kulturę; jeżeli uniwersytet nie będzie służyć udziom, zniszczymy go; będziemy chronić i rozpowszechniać kulturę korzystania z narkotyków ...] będziemy bronić się przed prawem i porządkiem.70
Strajki na uniwersytecie Berkeley w roku 1964 oraz ukonstytuowany tam v październiku tego roku Ruch Wolnego Słowa stanowiły prawzory �śnastępnych mntów, które ogarnęły całe Stany Zjednoczone w latach 1964-1970".71
Ruch kontrkulturowy zdynamizowały różne wydarzenia natury politycznej: ayzys kubański, który nieomal doprowadził do konfrontacji Wschód-Zachód, zok spowodowany zabójstwem prezydenta J. F. Kennedy'ego (1963), narastają-;a przemoc na ulicach amerykańskich metropolii, wojna w Wietnamie, jej :skalacja i przedłużanie się. Wszystko to w bezlitosny sposób podważyło wiarę v to, co mówiła ówczesna amerykańska elita swoim młodym obywatelom, v system amerykańskich wartości, w kompetencje rządu. Do tego dochodziły oraz bardziej alarmistyczne wiadomości dotyczące katastrofalnego stanu śro-lowiska naturalnego po rewolucji przemysłowej.
Jednak kryzys nadszedł wraz z początkiem roku 1968. W kwietniu v Memphis zastrzelono Marcina Łutera Kinga, z ręki zamachowców ginie inny Iziałacz murzyński, przywódca Czarnych Panter, Malcolm X, w czerwcu ostaje zamordowany brat zastrzelonego przed pięciu laty prezydenta �" senator lobert Kennedy. Bunt młodzieży osiąga apogeum. Według oficjalnych danych ż w 172 miastach amerykańskich wybuchły zamieszki, niezadowolenie i niepo-ój rozlewają się niemal na cały kraj. Ameryka przeżywa coś w rodzaju prologu o apokalipsy.72 To za dużo, aby przejść nad tym do porządku dziennego �" /ładze decydują się na podjęcie działań represyjnych. Najbardziej aktywni rzywódcy kontestacji trafiają do więzień.73 W roku 1970 Gwardia Narodowa
70 A. Jawłowska, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975, s. 64-68.
71 Ibid., s. 59.
72 M. Gwozda, Elementy kultury alternatywnej wybranych nurtów polskiej subkultury {odzieżowej, praca magisterska (maszynopis), Instytut Socjologii UMCS, Lublin 1995.
73 A. Jawlowska cytuje list Jeny Rubina, amerykańskiego przywódcy hipisów pisany z wię-enia: �śAmeryka okazała się głucha, a nasze marzenia dziecinne. Zapanowała apatia i cynizm, uch Hippi-Yppi i SDS jest ruchem białych czarnuchów. Ameryka nie potrzebuje już ani białej ii czarnej młodzieży. Jesteśmy odpadami produkcji. Wypełniamy nasze przeznaczenie przez irzucenie systemu, który nas odrzuca". A. Jawłowska, Kontrkultura [w:] A. Kloskowska (red.), ncyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, Wrocław 1991, s. 66.
strzela do demonstrantów na uniwersytetach w Ohio i Missisipi. Wtedy ostatecznie przyszły nadzieje na szybkie i pomyślne zmiany porządku społecznego i kulturowego, tak jak to przewidywali uczestnicy kontrkultury.74
Ruch kontrkultury w Stanach Zjednoczonych z jego radykalną krytyką wszelkich konformizmów był, jak widzieliśmy, rezultatem splotu bardzo wielu czynników: z jednej strony złożyły się na niego eksplozja demograficzna, ożywienie gospodarcze (i związane z nim zagrożenia), upowszechnienie wykształcenia, prezydentura J. F. Kennedy'ego, z drugiej zaś �" duch Nowej Lewicy nawiązujący do ideałów moralnej doskonałości. Ramy czasowe zjawiska kontrkultury w USA zamykają się w dwudziestoleciu 1950-1970. Pierwsze oznaki protestu pojawiają się w latach pięćdziesiątych, poprzez ich zdynamizowanie na początku lat sześćdziesiątych, apogeum w roku 1968, po działania represyjne wobec ruchu i jego likwidację z końcem roku 1970.
Aby zrozumieć ducha kontrkultury w Stanach Zjednoczonych, jej tendencje i rozmiary, trzeba uwzględnić fakt, że nie była ona dziełem wyłącznie młodzieży; powitało ją i popierało z entuzjazmem wielu wybitnych przedstawicieli nauki, sztuki, filozofii, literatury. Wśród nich są poeci i pisarze: Norman Mailer, Gregory Corso, William Barroughs, Carlos Castaneda, nazywano go geniuszem psychodelli, autor książki Nauki Don Juana (1968), Jack Kerouac, Allen Ginsberg, teoretycy �śwyzwolonego seksu" Norman Brown i Charles Reich, filozof i socjolog Paul Goodman, Allan Watts (propagator buddyzmu zen i teo-izmu), Gridley Wright (jeden z �śproroków" ruchu hipisowskiego i założyciel komuny Strawberry Fields). Szczególną rolę w amerykańskiej kontrkulturze odegrali: Theodore Roszak,75 Timothy Leary i wspomniany już Allen Ginsberg. Oto krótkie omówienie tych trzech postaci.
T. Roszaka wspomina się jako twórcę terminu �śkontrkultura", a także jako ideologa i gorącego sympatyka samego zjawiska kontrkultury. Jego prace, jak napisała Aldona Jawłowska, są �śintelektualnym dopełnieniem krytyki kultury podjętej przez kontestatorów".76 Ruch kontrkultury Roszak przyrównuje do zderzenia chrześcijaństwa z cywilizacją rzymską i dlatego, jak twierdzi, można ten ruch uważać za przełom rozpoczynający nową erę.
Kultową postacią amerykańskiej kontrkultury lat sześćdziesiątych, jej guru, był T. Leary,77 profesor psychologii najpierw na uniwersytecie Berkeley, a potem w Harwardzie. Przeprowadzał ze studentami eksperymenty z halucynogen-
J. Rzeszewski, op. cit.
74
75 Jego książka Making of Counter-Culture. Reflection on the Technocratic Society and its Youthful Opposition, New York 1969 przedstawia wizję przyszłości, w której progresywne grupy stworzą przeciwwagę dla istniejącego społeczeństwa Zachodu, a w końcu zajmą jego miejsce.
76 A. Jawłowska, op. cit., s. 65.
77 T. Leary, The Politics o/Ecstasy, London-New York 1970 (polskie tłumaczenie: Polityka ekstazy, Warszawa 1998).
37
>reparatem w skrócie zwanym LSD. Zaangażował się w ruch hipisowski udział w wielu słynnych zlotach. W roku 1963 został wydalony z uczelni ipagowanie narkotyków. Młodzież była nim zafascynowana, nazywając go iaszem LSD", starsze pokolenie �" znienawidziło, nazywając �śszalonym rem". W San Francisco założył on Ligę Odkryć Duchowych, której celem propagowanie kultury narkotyków. W swoich eksperymentach Leary pował się na niemieckiego pisarza noblistę Hermanna Hessego (zm. 1962), a Wilka stepowego (1927; tłumaczenie polskie 1929), powieści najchętniej nej w niespokojnych czasach kontrkultury końca lat sześćdziesiątych. Leary o �śścieżce olśnień", jaką miał odkryć Hesse zafascynowany Orientem, mg Leary'ego Hesse po powrocie z Indii, wraz z przyjaciółmi, w ciągu dłu-miesięcy spędzonych na medytacjach i eksperymentach ze środkami psy-ktywnymi miał dojść do przekonania, iż kultura, w jakiej się wychował, gębuje duchowego dopełnienia ze Wschodu (Ex Oriente lux\); Leary szukał dopełnienia w LSD. Leary zmarł 31 maja 1996 roku w swym domu everly Hills w Kalifornii. �śMyśl za siebie, podważaj autorytety" �" takie :o być ostatnie przesłanie Leary'ego dla wszystkich młodych na świecie.78 sn sposób Leary stał się prorokiem nowych idei, których nośnikiem okazały środki psychotropowe rozszerzające �"jak mówił �" umysł i znoszące ogra-:enia poznania przez mózg. Takie przekonania i taki styl życia upowszech-i wśród młodych piosenkarze i zespoły muzyczne.
Allen Ginsberg (ur. 1926) był najgłośniejszym przedstawicielem tzw. po-
snia beatników lat sześćdziesiątych. Za słynny poemat Ameryka ów bard
tników otrzymał najwyższą amerykańską nagrodę literacką National Book
'ard. Z innych jego utworów najbardziej znane to Kadysz, Skowyt opubliko-
ny w roku 1956, uważany za biblię pokolenia beatników. Jeżeli szukać
imerykańskiej tradycji poetyckiej duchowego przewodnika Allena Ginsberga,
byłby nim niewątpliwie klasyk literatury amerykańskiej Walt Whitman, autor
źbła trawy, Ginsberg mówił o sobie, że jest Żydem, buddystą i homoseksuali-
3 co narażało go na różne szykany. �śJak można poważnie traktować Żyda,
jry jest buddystą" �" mawiano. Fidel Castro wydalił go z Kuby, a w roku
65 został uznany za persona non grata przez władze w Czechosłowacji.
roku 1974 Ginsberg założył szkołę poetycką im. Jacka Kerouaka, która
4a częścią colleg'u Tybetańczyka Trungpy, duchowego przewodnika poety.
insberg zmarł piątego kwietnia 1997 roku. Bezpośrednią przyczyną śmierci
i\ atak serca, ale cierpiał na raka wątroby. Dodajmy na koniec, że Allen
insberg znał dobrze poezję polską, głównie dzięki znakomitym tłumaczeniom
zesława Miłosza. Obu poetów łączyła pełna szacunku sympatia. Miłosz jest
itorem wiersza Do Allena Ginsberga. Oto ów wiersz:79
i T. Słoń, Timothy Leary, �śMachina" 1996, nr 4-5. ' �śNagłos" 1993, nr 9-10, s. 7-9.
Allen, dobry człowieku, wielki poeto morderczego stulecia, v
ty, który upierając się w szaleństwie doszedłeś do mądrości.
Tobie wyznaję, moje życie nie było takie, jak bym chciał.
I teraz kiedy minęło, leży jak niepotrzebna opona na skraju drogi.
Było takie jak życie milionów, przeciwko któremu buntowałeś
się w imię poezji i wszechmocnego Boga.
Poddane obyczajom, z wiedzą, że są absurdalne, i konieczności,
która zrywa co ranka i każe jechać do pracy.
Z niespełnionymi pragnieniami, nawet z niespełnioną chęcią
krzyku i bicia głową w ścianę, z powtarzanym sobie zakazem
�śNie wolno".
Nie wolno pobłażać sobie, pozwalać na nic-nierobienie,
rozmyślać o swoim bólu, nie wolno szukać pomocy w szpitalu i u psychiatry.
Nie wolno dlatego, że obowiązek, ale także dlatego, że strach przed siłami, którym tylko popuścić, a pokaże się nasze błazeństwo.
1 żyłem w Ameryce Molocha, krótkowłosy i ogolony, wiążąc krawaty, pijąc bourbon przed telewizją co wieczór.
Diabelskie karły pożądań koziołkowały we mnie, byłem ich świadomy i wzruszałem ramionami: Razem z życiem to minie.
Trwoga skradała się tuż tuż, musiałem udawać, że nigdy jej nie ma i że z innymi mnie łączy błogosławiona normalność.
Taka też może być szkoła wizji, bez narkotyków i odciętego ucha van Gogha i braterstwa najlepszych umysłów za kratami szpitali.
Byłem instrumentem, słuchałem, wyławiając głosy z bełkotliwego chóru, tłumacząc na zdania jasne, z przecinkami i kropką.
Zazdroszczę tobie odwagi absolutnego wyzwania, słów gorejących, zaciekłej klątwy proroka.
Wstydliwe uśmiechy ironistów zachowano w muzeach i nie są wielką sztuką, ale pamiątką niewiary.
Podczas kiedy twój wrzask bluźnierczy dalej rozlega się w neonowej pustyni, po której błądzi ludzkie plemię skazane na nierzeczywistość.
Walt Whitman słucha i mówi: Tak, tak właśnie trzeba, żeby ciała mężczyzn i kobiet zaprowadzić tam, gdzie wszystko jest spełnieniem i gdzie żyć odtąd będą w każdej przemienionej chwili.
I twoje dziennikarskie banały, twoja broda i paciorki i strój buntownika tamtej epoki zostają wybaczone.
Albowiem nie szukamy tego co doskonale, szukamy tego, co zostaje z nieustannego dążenia.
Pamiętając, ile znaczy traf szczęśliwy, zbieg słów i okoliczności, ranek z obłokami, który później wyda się nieuchronny.
Nie żądam od ciebie monumentalnego dzieła, które byłoby jak średniowieczna katedra nad francuską równiną.
Sam miałem taką nadzieję i trudziłem się, już jednak na wpół wiedząc, że niezwykle zmienia się w powszednie.
1 w planetarnej mieszaninie wyznań i języków jesteśmy nie bardziej pamiętani niż wynalazcy kołowrotka albo tranzystora.
Przyjm ten hołd ode mnie, który byłem tak inny, ale w tej samej służbie nienazwanej. W braku lepszych określeń podając jąjedynie za czynność pisania wierszy.
39
2. Charakterystyka głównych grup kontrkulturowych Subkultury �śmotocyklowe"
Chronologicznie pierwszym zwiastunem grup motocyklowych byli amerykańscy ridersi �" Jeźdźcy". Ze zwyczajnych miłośników motocykli przeistoczyli się w zorganizowane gangi terroryzujące przydrożne bary i motele. M. Pęczak nazywa ich �śzmotoryzowanymi buntownikami bez powodu".80 Istotnie, buntowali się, ale sami nie bardzo wiedzieli, co odrzucają i co chcą osiągnąć. Ridersi dali początek bardziej rozwiniętej subkulturze tzw. �śmotocyklistów" (ang. motor bike boys). Nie identyfikowali się oni również z żadną ideologią, sami też żadnej nie tworzyli. Istniał dla nich tylko motocykl, wokół którego organizowała się całość ich zachowań. Przywódcą grupy motocyklistów stawał się ten, kto miał najszybszy motocykl i najszybciej jeździł. W grupach motocyklistów pojawiały się także kobiety, ale traktowane były przedmiotowo, jako dodatek do motocykla.
W latach sześćdziesiątych subkultura motocyklistów zaczęła się dzielić na różne odłamy, z których część przybrała charakter gangsterski, część zaś zyskała atrybuty zbiorowości hobbistycznej skupionej wokół klubów motocyklowych, nierzadko wokół klubów miłośników starych motocykli. Taki właśnie charakter �śklubowy" przybrała ta subkultura w Polsce.
Modyfikacją subkultury ridersów byli Aniołowie Piekieł {HeWs Angels). Ruch pod nazwą Aniołowie Piekieł zrodził się w Ameryce tuż po zakończeniu II wojny światowej, a jego celem było kultywowanie tradycji żołnierskiej wspólnoty i bojowej sprawności pilotów myśliwskich z okresu wojny. Przydomek HeWs Angels był jedną z wielu nazw, jakie obierały załogi samolotów myśliwskich podczas wojny. Entuzjaści ruchu samoloty zastąpili motocyklami. Wnet na drogach Ameryki, szczególnie Kalifornii, pojawiły się grupy motocyklistów, których uczestnicy formalnie należeli do kontrowersyjnej organizacji stworzonej w celu popularyzacji sportu motocyklowego, jednak z czasem owe grupy przekształciły się w gangi motocyklowe.81 Nazywali siebie ironicznie ,jednoprocentowcami" po tym, jak amerykański związek motocyklistów ogłosił, że 99% posiadaczy motocykli narusza prawo. Istotnie, Aniołowie Piekieł naruszali prawo: szokowali zwykłych obywateli wyzywającym strojem (nosili swastyki, trupie czaszki, różne insygnia zdobyte podczas rytuałów inicjacyjnych) oraz stosowaniem przemocy, a komuny, które zakładali, budziły przestrach sąsiedzkich osiedli. Charakteryzowali się brutalnością i skłonnością do agresji.
80 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 81.
81 H. S. Thompson, HeWs Angels, London 1978; id. The Motor-bike boys and Motor-bike Culture [w:] Popular Culture: Past andPresent, Strattford 1982.
40
W roku 1968 podobne grupy motocyklowe, wzorujące się na amerykańskich Aniołach Piekieł, pojawiły się w Wielkiej Brytanii (istniały tutaj do lat siedemdziesiątych), a także w innych krajach europejskich.
Swoistego rodzaju odpowiednikiem Aniołów Piekieł z okresu po II wojnie światowej byli entuzjaści Szkoły Przetrwania (survivalism) �" grupy amerykańskich weteranów wojny wietnamskiej (baza społeczna była identyczna: weterani wojny). Z dala od skupisk ludzkich, w lasach Kalifornii i Oregonu tworzyli oni kolonie, w których obowiązywał oparty na wzorach wojskowych surowy styl życia. U podłoża decyzji o wyłączeniu się ze społeczeństwa leżały często zaburzenia psychiczne, rozczarowanie polityką lub oba te czynniki naraz. Zrozumiałe więc, że do tych wspólnot, poza weteranami z wojny, przystawali różnej maści ekstremiści, grupy samozwańczych stróżów prawa itp. Różne odmiany tych wspólnot uformowały wspólnie ruch znany w Ameryce jako survivalizm (polski odpowiednik �" szkoła przetrwania). Znalazł on swoich naśladowców także poza Ameryką �" w Anglii, Kanadzie i Australii. Obecnie w wielu krajach grupki ambitnej młodzieży praktykują survival: rezygnując z technicznych udogodnień próbują w naturalny sposób �" zdani tylko na siebie �" pokonywać trudności życia w niedogodnych warunkach.
W grupie motocyklistów wyróżniała się jako odrębna grupa tzw. rockersów (głównie w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii). Rekrutowali się głównie spośród białej młodzieży ze środowisk robotniczych. Styl ich życia związany był głównie z muzyką rockandrollową (stąd nazwa grupy). Grupowali w swoich szeregach z jednej strony młodocianych ludzi z marginesu opętanych obsesją szybkiej jazdy motocyklowej, z drugiej zaś normalnych, nieszkodliwych entuzjastów jazdy na motocyklach. Zbierali się w określonych punktach miasta i stamtąd wyruszali w szaleńcze wyścigi. W USA tworzyli grupy często o charakterze ulicznych gangów. Demonstrowali swój sprzeciw wobec panujących norm społecznych i obyczajowych. Pojmowali życie w kategoriach walki, w której ten, kto jest silniejszy, kto potrafi być bardziej bezwzględny i cyniczny, powinien zwyciężyć. W Anglii rockersi zasłynęli za sprawą bójek z modsami.82 Oba ugrupowania od roku 1963 staczały regularne bitwy w nadmorskich kurortach południowego wybrzeża Anglii, a starcia te powtarzały się sporadycznie aż do roku 1967, kiedy to niedobitki modsów zasiliły szeregi hipisów i skinhe-adów. O owych rockersach tak napisał M. Pęczak:
Nie byli zainteresowani jakimkolwiek lepszym życiem czy jakąkolwiek wizją stabilizacji. Odwrotnie �" nie stawiali przed sobą żadnych celów, żyli z dnia na dzień. Nie odczuwali przywią-
82 Mods �" subkultura młodzieżowa, która pojawiła się w Anglii w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych. Jej członkowie rekrutowali się głównie z rodzin robotniczych. Odrzucali zastany system społeczny i jego przedstawicieli, ale sami aspirowali do wyjścia poza swoje macierzyste, nisko sytuowane materialnie i społecznie środowisko.
41
zania do miejsca czy środowiska, nie obchodziły ich ani nowe, rodzące się wzory kultury młodzieżowej, ani tym bardziej tradycja reprezentowana przez pokolenie rodziców. Można powiedzieć, że byli outsiderami reagującymi na przeciwności losu agresją lub totalnym wycofaniem.83
Subkultura rockersów zaczęła zanikać pod koniec lat sześćdziesiątych.
Przedstawione odmiany gangów motocyklowych zaliczyliśmy do subkultur młodzieżowych, w tym jednak rozumieniu, że włączamy je do tego nurtu kontr-kultury, który nazwaliśmy �śantykulturą". Owe �śsubkultury motocyklowe", destrukcyjne i nihilistyczne, nie tworzyły bowiem żadnej ideologii, z żadną się nie identyfikowały, kultury negowanej nie usiłowały ulepszać, swoim stylem życia zakwestionowały totalnie jej funkcjonalność.
Subkultury prehipisowskie
Hipisi nie byli pierwszymi zwiastunami kontrkultury w Ameryce. Stanowili oni raczej kolejne ogniwo tradycji, a nie niespodziewany �śwybryk natury". Prekursorskie subkultury w Stanach Zjednoczonych reprezentowali: diggersi (diggerzy), hipsterzy i beatnicy.
Historia diggersów84 zaczęła się już w wieku XVII w Anglii. Była to pierwotnie sekta purytanów, która podjęła próbę stworzenia egalitarnego, �śkomunistycznego" społeczeństwa światowego. Społeczeństwo to miało wspólnie zarządzać uprawianą przez nich ziemią. Celem sekty było �śstworzenie podstaw świata, w którym ziemia będzie Wspólnym Dobrem dla wszystkich [...] gdzie nikt nie będzie nikim rządził, a wszyscy będą patrzeć na siebie jak na równych".85 W Stanach Zjednoczonych diggersi pojawili się w latach pięćdziesiątych w takiej �śpostaci", że można ich uznać za prekursorską subdyscyplinę hipi-sowską. W stylu życia i wyznawanej ideologii stanowili istotnie pierwowzór hipisów. Prowadzili wędrowny tryb życia, wolny od wszelkich zobowiązań. Wprawdzie odrzucali nakazy, zakazy i wzory zachowań społeczeństwa, z którego się wywodzili, ale głosili absolutny pacyfizm i słynęli z łagodności obyczajów oraz tolerancji. Z czasem podjęli próbę prowadzenia osiadłego trybu życia i zakładania komun. W roku 1966 niejaki Emmet Grogan stanął na czele młodych ludzi z Haight-Ashbery i założył wspólnotę, której członkowie nazwali się �śdiggerami". Nadwyżki żywności rozprowadzali bezpłatnie wśród miejscowej ludności. Podobne komuny wiejskie zaczęły powstawać w całej Kalifornii. W roku 1967 w Anglii powstała grupa pod nazwą Hyde Park Digger, która w następnych latach przekształciła się w luźną konfederację małych komun rolniczych.
84 Ang. digger = kopacz, badacz, archeolog, w przenośni: Indianin żywiący się korzeniami.
M. Pęczak, Mały słownik subkultur..., s. 82. Ang. digger = kopacz, badacz, archeolog, w _ 85 T. Thorne, Słownik pojąć kultury postmodernistycznej, Warszawa 1995, s. 73.
42
Hipsterzy {Hipsters) �" amerykański fenomen lat pięćdziesiątych �" byli białymi miłośnikami ulicznej subkultury zrodzonej w środowisku czarnych jazzmanów. Wywodzili się głównie z niższych warstw klasy średniej �" podczas gdy beatnicy (będzie o nich mowa osobno), których subkultura była pod wieloma względami podobna �" rekrutowali się spośród absolwentów colleg'ów i pochodzili z klasy średniej. Te dwie równoległe subkultury można by odróżnić także po strojach: hipsterzy wzorowali się na ubiorze muzyków jazzowych, beatnicy zaś hołdowali artystycznemu rozwichrzeniu egzystencjalistów.
Hipsterzy byli związani z nowojorską Greenwich Village oraz z San Francisco
�" były to ich główne ośrodki. Szokowali identyfikowaniem się z wartościami wyznawanymi przez czarnych: przejmowali też wiele wzorów ze zwyczajów panujących w gettach murzyńskich. Głosili ideę pojednania białych i czarnych.
Skąd nazwa �śhipsters"? Slangowe określenie �śhip" �" wyjaśnia Tony Thorne �" �śpierwotnie ogólny wyraz aprobaty, pochodzący prawdopodobnie od okrzyku entuzjazmu lub zachęty, pisane także jako �hep«, było jednym z podstawowych terminów słownika czarnych muzyków od początku lat czterdziestych, kiedy to zaczęło oznaczać kogoś zorientowanego, trzymającego rękę na pulsie i wyrafinowanego. Ludzi obdarzonych tymi przymiotami nazwano �hepsters« lub �hipsters«".86
Beatnicy, beat generation (beat �" pobity, ścięty, odrzucony, stracony) �" to określenie użyte po raz pierwszy w roku 1948 przez Jacka Kerouaca, autora powieści On the Road (1957; polskie tłumaczenie W drodze, Warszawa 1993), w odniesieniu do sfrustrowanych przedstawicieli młodego pokolenia powojennej Ameryki. Wyrażenie to określało �śpokolenie młodości poronionej wskutek II wojny światowej i jej następstw, ludzi znużonych, sponiewieranych, wypalonych, a zarazem jedynych, którzy, jego zdaniem, zachowali blask życia w oku".87 Słowo beat zawierało również silne skojarzenie z terminami beatific
�" �śświęty" i beatitude �" błogosławieństwo, błogość i tę przypadkową zbież-ność wykorzystano później do wyrażania swoistej specyfiki beatników.
Wyrażenie beat generation (sformułowane na wzór wcześniejszego terminu lost generation �" zagubione pokolenie, odnoszące się do całego pokolenia młodych Amerykanów z lat dwudziestych naszego stulecia) określało również ruch literacki z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych �" inspirujący poetów, artystów, powieściopisarzy i dziennikarzy �" który zaowocował zniesieniem ograniczeń w tematyce, języku i stylu i zapoczątkował rozwój takich kierunków jak Nowe Dziennikarstwo czy później postmodernizm. Z tego nurtu wyszli tacy poeci i artyści, jak Jack Kerouac, Allen Ginsberg, Gregory Corso, William Burroughs, Philip Lamantia, Charles Olson, Gary Synder. Ich twór-
86 T. Thorne, op. cit., s. 144.
87 Z Posłowia tłumaczki powieści J. Kerouaca On the Road Anny Kołyszko, �śNagłos" 1993, nr 9-19, s. 10.
43
:zość i działalność charakteryzował literacki romantyzm i twórcze eksperymentowanie. Dwa główne ośrodki to Nowy Jork i San Francisco.
Członków tej grupy łączyła wiara w możliwość doznania indywidualnej iluminacji przez odrzucenie zasad burżuazyjnego społeczeństwa i przyjęcie swobodnego, wyzwolonego stylu życia. Kroniką, a zarazem pomnikiem owego jrzełomu jest powieść Kerouaca W drodze?1 Powieść odniosła wielki sukces i skłoniła wielu ludzi do przyjęcia nazwy beats i uznawania tych wartości, ctórym hołdowali bohaterowie książki.
Pod koniec lat pięćdziesiątych ruch beatników pojawił się w Anglii. W latach 1960-1965 stał się zjawiskiem kultowym, głównie wśród młodzieży wywodzącej się z klasy średniej. Latem 1965 roku do Londynu przybyli jinsberg i Corso, �śco z perspektywy czasu można uznać za moment połączenia się w jeden nurt kontrkultury amerykańskiej i europejskiej, w wyniku czego powstał potencjał radykalizmu zdolny do zrodzenia już w następnym roku ruchu lipisów".89
Hipisi
Ruch hipisowski90 był, jak już zaznaczono, spadkobiercą ruchu diggersów, lipsterów i beatników, ale cieszył się nieporównanie większą liczbą uczestni-rów i sympatyków.
Za oficjalne narodziny tego ruchu uważa się dzień 14 stycznia 1967 roku. W tym dniu w parku Golden Gate w San Francisco na ceremonii Pojednania Człowieka z Kosmosem Timothy Leary, autor hasła drop out, tum on, tune in odpadnij, włącz się i dostój), w przemówieniu do młodzieży ogłosił zmierzch dotychczasowych �śbogów" Ameryki �" pracy i pieniądza �" oraz początek iowej ery miłości, nowej religii, filozofii i spontanicznej muzyki i tańca. Nie-?ormalni przywódcy ruchu, wspomniany już Timothy Leary, poeta Allen Gin-;berg, propagator buddyzmu zen i taoizmu Allen Watts, wystąpili na tym inauguracyjnym spotkaniu z czołami ozdobionymi wizerunkiem �śtrzeciego oka", ctóre miało �" zgodnie z orientalną tradycją �" znamionować ich duchowe )świecenie.
88 O powieści tej, �śbiblii beatników", tak napisał Gilbert Millstein w �śNew York Times" 5.09.1957): �śNajpiękniejszy, najbardziej klarowny i znaczący głos pokolenia, któremu sam Cerouac nadał nazwę �beat generation« i którego sam jest najdoskonalszym wcieleniem".
89 T. Thorne, op. cit., s. 30.
90 Najczęściej mówi się, że określenie �śhipisi" pochodzi od nazwy komuny hipisowskiej laight Ashbury w San Francisco, której mieszkańcy nazwali się Haight Ashbury Independent 'roprietors (w skrócie: HIP). Nie wolno jednak zapominać o związkach tego terminu ze starszym langiem beatnikowsko-hipsterowskim, w którym to be hip oznaczało mniej więcej tyle, co �śczuć prawe". Stąd hip było nieraz protekcjonalną (w niektórych wypadkach pogardliwą) nazwą nada-vaną młodym ludziom przez starszą generację cyganerii artystycznej.
W
Ruch hipisowski był w zasadzie ruchem apolitycznym; nie podejmował działań zmierzających wprost do zmiany stosunków władzy. Domeną jego zainteresowań były stosunki międzyludzkie. Był również z założenia ruchem anty instytucjonalnym, jego uczestnicy nie dążyli do utworzenia własnej formalnej organizacji. Wyjątek stanowiła utworzona latem 1968 roku w San Francisco przez amerykańskich ideologów kontrkultury Abbiego Hoffmana, Jerry'ego Rubina i Dave'a Dellingera Youth International Party (Międzynarodowa Partia Młodości, w skrócie YIP). Jej celem było koordynowanie działań protestu młodzieżowego.91
Dla ruchu hipisowskiego charakterystyczna była struktura wspólnotowa, ale uczestnictwo w tych wspólnotach było w pełni nieformalne i polegało na wspólnym przebywaniu w małej grupie lokalnej:
Cały urok uczestnictwa polegał na swobodnej ekspresji siebie w płynnych kręgach ludzi o podobnej wizji świata".92
Znakiem przynależności do wspólnoty, zastępującym legitymację, była moda i styl ubierania się; różnorodne akwizyty ubioru były jednak nie tylko znakiem przynależności, ale także ekspresją własnej osobowości i dlatego zawierały znaki indywidualne.93
Wśród przyczyn powstania ruchu hipisowskiego wymienia się sprzeciw wobec wojny wietnamskiej oraz kryzys kultury amerykańskiej. Istotnie, ruch hipisowski od początku swego istnienia miał charakter skrajnie pacyfistyczny, jednak podłoże polityczne owego pacyfizmu miało jedynie drugorzędne znaczenie (sprzeciw wobec wojny). Wynikał on przede wszystkim z samej istoty etosu hipisowskiego: głównym przedmiotem zakwestionowania była kultura oraz wartości, na których ta kultura się opierała. Kultura amerykańska owych czasów (jak już mówiliśmy) opierała się na takiej �śfilozofii życia", w której liczył się przede wszystkim sukces materialny, kariera, prestiż mierzony stanem posiadania. Taką filozofię życia część młodzieży amerykańskiej odrzuciła. Była to młodzież wywodząca się z klas średnich �" przynajmniej połowa z nich była studentami. Można więc przyjąć, że ruch hipisowski narodził się w kręgach
91 Partia ta zasłynęła z tego, że podczas odbywającej się w Chicago Konwencji Partii Demokratycznej w roku 1968 urządziła Festiwal Życia, wielki happening parodiujący wybory. Swoim kandydatem uczyniła świnię o nazwie Pigasus (zbitka słów: pig = świnia i Pegazus =Pegaz). Policja brutalnie rozpędziła uczestników happeningu, a Hoffman i Rubin trafili do więzienia. Pigasus znalazła się w jednej z rolniczych komun hipisowskich.
92 B. Lenart, Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych Hippies i Punk w latach osiemdziesiątych w Polsce. Analiza porównawcza, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, s. 37, nr 3, s. 195.
93 R. Lipka, Ewolucja ubioru punkowego i jego społeczne determinanty, �śPolska Młodzież" 1989, nr 1, s. 91-104; A. Fraczek, B. Trochalska, Styl ubioru jako wyznacznik postaw młodzieży, �śPolska Młodzież" 1982, s. 134-147.
45
z całym światem, żyj pełnią życia, w każdej chwili ciesz się każdą spotkaną osobą i samym sobą.95
Indywidualizm ruchu hipisowskiego wynikał z przekonania, że każdy człowiek jest inny, każdy więc ma prawo sam określać i realizować drogę swojego życia. Nikt nie ma prawa nikomu niczego narzucać ani czynić kogoś ,jakimś". Każdy najlepiej wie, jaki jest i jakim chce oraz może być. Miłość i indywidualizm współtworzyły normę tolerancji i życzliwości wobec innych.96
Wspólnota, bycie razem �" to kolejna cecha etosu hipisowskiego. Początkowo starano się to realizować poprzez zakładanie komun wiejskich lub miejskich. Te ostatnie (zwane u nas w Polsce �śtramwajami" lub �śhiphatami") obejmowały grono osób, które osiedlały się w mieszkaniu któregoś z uczestników lub przyjaciół. Organizacja życia wspólnotowego miała charakter nieformalny.
Rozwój wewnętrzny, rozumiany jako autokreacja, starano się realizować różnymi sposobami. Najczęściej były to: medytacja, muzyka, modlitwa, różne formy realizowania kontaktu z naturą, współuczestnictwo z innymi, narkotyki tzw. �śpoznawcze" (marihuana, LSD). Dużą popularnością cieszyły się praktyki jogi, zen, medytacja transcendentalna. W sumie można powiedzieć, że etos ruchu hipisowskiego był swego rodzaju kompilacją systemów filozoficznych, mistycznych i teorii (utopii) społecznych, których funkcją było ukazywanie alternatywnych sposobów życia. Najczęściej znajdowano je w egzotycznych kulturach Wschodu.
Trudno precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie, jaką część młodzieży objął ruch hipisowski. Wiadomo bowiem, że nie każdy, kto nazywał siebie hipisem, był nim rzeczywiście. W pewnym momencie bycie hipisem (a raczej wyglądanie na hipisa) stało się po prostu modne. W związku z tym można by mówić o prawdziwych hipisach oraz o osobach hipisopodobnych, pozujących na hipisów. Do tych ostatnich zalicza się �śodlotowo" ubraną młodzież szkolną, narkomanów, ludzi o zaburzeniach psychicznych szukających ucieczki od szpitala psychiatrycznego oraz mieszaninę różnych ekscentrykow lub też zwyczajnych
95 A. Radecka (mając na myśli przede wszystkim warunki polskie) tak opisuje styl życia hipisowskiego będącego praktyczną realizacją etosu wolności: �śPraca na etacie to również jeden z objawów systemu struktur organizacyjnych, dlatego hipis uprawia z reguły zawody wolne. Są to zajęcia wędrowne (handlarz, ankieter), artystyczne (rzeźbiarz, malarz, poeta), humanistyczne, zwłaszcza pozwalające na stałe związanie się z ruchem (psycholog, socjolog, etnolog, pedagog), usługowe (nie rejestrowany elektryk, hydraulik, mechanik), inne wolne (tłumacz), sezonowe (cukrownik, zbieracz owoców). Jeśli hipis stanie się bieszczadnikiem (choć ironiści twierdzą, że jest to zamiana maku na denaturat), ma do dyspozycji prace sezonowe prawie przez cały rok, a więc zbieranie poroża, ziół, jagód, juhasowanie lub bacowanie, a z prac stałych prowadzenie schronisk. Wędrowny tryb życia sprzyja jeszcze jednemu zawodowi �" więźnia. Hipisi najczęściej mają sprawy kolegialne za brak zameldowania w miejscu pobytu z zastosowaniem najwyższego wymiaru kary ze względu na włóczęgostwo i pasożytniczy tryb życia".
96 Ch. Reich, Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976, s. 377 (tytuł oryginału: The Greeninh of America, 1969, tłum. Daniel Passent).
47
młodzieży inteligenckiej, co wywarło wpływ na specyficzne cechy etosu hipi-sowskiego. Pomimo całego ładunku buntowniczości jest on pozbawiony agresji i optymistyczny: optymistyczny w tym sensie, że oparty na wierze w to, iż rzeczywistość można zmieniać, ulepszać, można próbować tworzyć coś idealnego. Takie znamiona etosu hipisowskiego rzucają światło na charakter protestu hipi-sowskiego. Etos hipisowski �śwyrósł z niezadowolenia z rzeczywistości społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym �" zdaniem ówczesnych kontestatorów �" wartości duchowe typu �być« zeszły na drugi plan, a kontakty między ludźmi zostały urzeczowione i spłycone. Hipisi odrzucili mentalność i styl życia mieszczańskiej większości, ich normy obyczajowe i moralność. Ukształtowali własny system wartości, inspirowany w dużym stopniu ideami psychologii humanistycznej".94
Jaki był ów hipisowski etos (hierarchia wartości i wzory zachowań)? Najważniejszą rolę odgrywały w nim następujące wartości: wolność, miłość, indywidualizm, autokreacja, wspólnota.
Hipis to przede wszystkim człowiek wolny. Wolny od wszelkich ograniczeń, które narzuca tradycja, system społeczny, polityczny i kulturowy. W imię tej wolności hipisi propagowali np. nowe wzory zachowań seksualnych (free love), a także, co za tym idzie, odrzucali tradycyjny model rodziny na rzecz wieloosobowych komun, w której każdy zajmował taką samą pozycję (również w kwestii wychowania dzieci, gdzie wartością naczelną była równość i wspólna własność). Hipisi swoją wolność manifestowali w każdy możliwy sposób. O ich niezależności od społeczeństwa i systemu kulturowego świadczył ich strój, światopogląd, styl życia, którego głównym hasłem było �śrób swoje", czyli: unikaj kontaktu z instytucjami, omijaj je �" chodziło głównie o szkołę, wojsko, pracę. �śŻycie w drodze", wolne od wszelkich ograniczeń było ideałem hipisa zarówno w sensie dosłownym (podróże, brak stałej pracy i stałego miejsca zamieszkania), jak i metaforycznym (życie jako wędrówka �śduszy" poprzez różne doświadczenia wewnętrzne). Wielu hipisów szukało inspiracji i wzorów w orientalnych religiach i filozofiach, szczególnie w buddyzmie i hinduizmie. Pierwszym krokiem ku prawdziwemu człowieczeństwu jest pozbycie się roli społecznej, pełnionej z racji wieku, płci, zawodu czy środowiska. Z racji tak rozumianego stylu życia pojęcie czasu wolnego zatraciło swój sens, jako że cały czas, całe życie hipisa było życiem wolnym, poświęconym zajęciom wolnym, szczególnie twórczym, w myśl zasady hipisowskiej �śkażdy artystą". Miłość w etosie hipisowskim wiąże się z ideą pacyfizmu �" nieużywania przemocy. Implikuje to postawy: antymilitaryzmu, wegeterianizmu, ekologizmu. W przekładzie na język codziennego życia oznaczało to kierowanie się zasadami: staraj się rozumieć przyrodę, pomagaj innym, jeśli potrafisz, nawiązuj kontakty
4 B. Lenart, op. cit. s. 195; zob. też K. Jankowski, Hipisi w poszukiwaniu ziemi obiecanej, Warszawa 1972.
46
z całym światem, żyj pełnią życia, w każdej chwili ciesz się każdą spotkaną osobą i samym sobą.95
Indywidualizm ruchu hipisowskiego wynikał z przekonania, że każdy człowiek jest inny, każdy więc ma prawo sam określać i realizować drogę swojego życia. Nikt nie ma prawa nikomu niczego narzucać ani czynić kogoś Jakimś". Każdy najlepiej wie, jaki jest i jakim chce oraz może być. Miłość i indywidualizm współtworzyły normę tolerancji i życzliwości wobec innych.96
Wspólnota, bycie razem �" to kolejna cecha etosu hipisowskiego. Początkowo starano się to realizować poprzez zakładanie komun wiejskich lub miejskich. Te ostatnie (zwane u nas w Polsce �śtramwajami" lub �śhiphatami") obejmowały grono osób, które osiedlały się w mieszkaniu któregoś z uczestników lub przyjaciół. Organizacja życia wspólnotowego miała charakter nieformalny.
Rozwój wewnętrzny, rozumiany jako autokreacja, starano się realizować różnymi sposobami. Najczęściej były to: medytacja, muzyka, modlitwa, różne formy realizowania kontaktu z naturą, współuczestnictwo z innymi, narkotyki tzw. �śpoznawcze" (marihuana, LSD). Dużą popularnością cieszyły się praktyki jogi, zen, medytacja transcendentalna. W sumie można powiedzieć, że etos ruchu hipisowskiego był swego rodzaju kompilacją systemów filozoficznych, mistycznych i teorii (utopii) społecznych, których funkcją było ukazywanie alternatywnych sposobów życia. Najczęściej znajdowano je w egzotycznych kulturach Wschodu.
Trudno precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie, jaką część młodzieży objął ruch hipisowski. Wiadomo bowiem, że nie każdy, kto nazywał siebie hipisem, był nim rzeczywiście. W pewnym momencie bycie hipisem (a raczej wyglądanie na hipisa) stało się po prostu modne. W związku z tym można by mówić o prawdziwych hipisach oraz o osobach hipisopodobnych, pozujących na hipisów. Do tych ostatnich zalicza się �śodlotowo" ubraną młodzież szkolną, narkomanów, ludzi o zaburzeniach psychicznych szukających ucieczki od szpitala psychiatrycznego oraz mieszaninę różnych ekscentryków lub też zwyczajnych
95 A. Radecka (mając na myśli przede wszystkim warunki polskie) tak opisuje styl życia hipisowskiego będącego praktyczną realizacją etosu wolności: �śPraca na etacie to również jeden z objawów systemu struktur organizacyjnych, dlatego hipis uprawia z reguły zawody wolne. Są to zajęcia wędrowne (handlarz, ankieter), artystyczne (rzeźbiarz, malarz, poeta), humanistyczne, zwłaszcza pozwalające na stale związanie się z ruchem (psycholog, socjolog, etnolog, pedagog), usługowe (nie rejestrowany elektryk, hydraulik, mechanik), inne wolne (tłumacz), sezonowe (cukrownik, zbieracz owoców). Jeśli hipis stanie się bieszczadnikiem (choć ironiści twierdzą, że jest to zamiana maku na denaturat), ma do dyspozycji prace sezonowe prawie przez cały rok, a więc zbieranie poroża, ziół, jagód, juhasowanie lub bacowanie, a z prac stałych prowadzenie schronisk. Wędrowny tryb życia sprzyja jeszcze jednemu zawodowi �" więźnia. Hipisi najczęściej mają sprawy kolegialne za brak zameldowania w miejscu pobytu z zastosowaniem najwyższego wymiaru kary ze względu na włóczęgostwo i pasożytniczy tryb życia".
96 Ch. Reich, Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976, s. 377 (tytuł oryginału: The Greeninh of America, 1969, tłum. Daniel Passent).
47
ludzi przebywających w towarzystwie hipisów dla zabawy, lub w celach turystycznych, ale posiadających normalną pracę i rodzinę.
W Europie ruch hipisowski zaczął się przyjmować najpierw w Anglii i Holandii, a stamtąd rozprzestrzeniał się na inne kraje kontynentu. Dokumentem kulminacyjnej fazy rozwoju subkultury hipisów jest Livre rosę du Hippi wydana w Paryżu w roku 1968.
Ruch hipisowski niemal od początku miał dwa oblicza: pierwszy zabarwiony politycznie (nurt ten przerodził się z czasem w działalność terrorystyczną) oraz drugi zorientowany na proponowanie zmian w kulturze �" usiłował realizować idee społeczeństwa alternatywnego. Powstawały �" i w Stanach, i w Europie �" alternatywne szkoły, poradnie medyczne i psychologiczne, alternatywne osiedla i różne inne eksperymentalne formy życia zbiorowego. Nowy ład społeczny i kulturowy miał się opierać na dwóch podstawowych zasadach: miłości jako najwyższej zasadzie i formie kontaktów międzyludzkich i wspólnotowości jako optymalnej formie bytu społecznego. W założeniach ruchu mieściło się przekonanie, że realizowane nowe wzory życia społecznego kierującego się tymi dwoma zasadami, początkowo alternatywne wobec zastanej kultury, są zapowiedzią zmiany tej kultury i zmiany całego społeczeństwa. Życie społeczne, wedle tego przekonania, opiera się bowiem na niczym innym jak tylko na świadomości i jeśli zmieni się świadomość, �śżołnierze reżimu dominacji złożą broń, bankierzy otworzą banki, a biurokraci przestaną pracować".97
Ruch hipisowski kojarzy się często z narkotykami. Istotnie, na hipisow-skich zlotach, koncertach, prywatkach zażywanie narkotyków stało się niemal obowiązkowym atrybutem. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wiara w �śzbawczą" moc narkotyków, w to, że poszerzają one świadomość o nowe horyzonty, wyostrzają świadomość, a nawet leczą nerwice, była wówczas w Stanach Zjednoczonych rozpowszechniona nie tylko wśród hipisów. Powstał nawet ruch na rzecz legalizacji tych środków (chodziło o tzw. narkotyki miękkie).
Subkultury posthipisowskie
Kiedy po roku 1972 hipisowska filozofia życia zaczęła tracić na atrakcyjności, wśród konsekwentnych zwolenników życia poza nawiasem społeczeństwa ukształtowało się kilka odmian alternatywnych subkultur posthipisow-skich. Głównie należałoby tu wymienić travellersów i crusties.
Historia travellersów zaczęła się w Anglii od zasiedlania {sąuatting) opuszczonych, nie zamieszkanych lokali w śródmiejskich dzielnicach lub poza miastami i tworzenia komun. Uczestnicy komun spotykali się na plenerowych
97 B. Lenart, op. cit.,s. 197.
48
festiwalach (tzw. festies), które stały się zalążkiem masowych zlotów zwolenników ruchu. Po letnich wędrówkach od festiwalu do festiwalu wielu decydowało się na kontynuację takiego mobilnego trybu życia, przez resztę roku mieszkając w mikrobusach, zaadoptowanych autobusach i przyczepach.98 Sami siebie nazywali �śtravellers", to jest wędrowcy, ludzie w podróży.
Ojczyzną travellersów była Anglia. Władze miejscowe, policja i prasa odnosiły się do nich nieprzyjaźnie, zwłaszcza do prób osiedlania się na dłuższy czas. Stad niektóre grupy travellersów przeniosły się do Hiszpanii i Portugalii. Jeden z bardziej znanych odłamów tego ruchu, zainteresowany problemami ekologii, znany jest obecnie pod nazwą New Age Travellers.
Crusties z kolei to członkowie subkultury, która stylem życia jej zwolenników przypomina rodzaj bractwa żebraczego. Mianowicie crusties żyją w surowych warunkach, bez dachu nad głową (podobnie jak bezdomni z �śtekturowych miast" wokół wielkich aglomeracji miejskich) albo w przytułkach czy opuszczonych lokalach i utrzymują się z żebraniny i zasiłków socjalnych. Ideologia cruties łącząca w sobie elementy subkultury hipisów, punków i travellersów Jest mieszaniną nihilizmu, ostentacyjnego dążenia do autodestrukcji i udawanej głupoty �" demonstrowanych przez ich własne postpunkowe zespoły i znajdujących odbicie w hałasach typu: �Rób bimber, nie wojnę« i �zadyma«".99 Z tego typu hasłami koresponduje ich wygląd. Cechuje ich totalna abnegacja: brud, niechlujstwo i narkotyki (wyraża to sama nazwa �ścruties": ang. crusty �" zaskorupiały, aluzja do skorupy brudu na ubraniu i włosach) i publiczne demonstrowanie swoich odrażających cech. Ojczyzną cruties była Anglia. Pojawili się tutaj już w latach osiemdziesiątych, ale po raz pierwszy zwrócili na siebie uwagę prasy w brytyjskim mieście Bath w roku 1991. To właśnie tutaj ruch ten zaprezentował się w całej pełni dzięki aktywności jego przedstawicieli.
Byłoby błędem sądzić, że travellersi i cruties byli ostatnim słowem ruchu hipisowskiego. Bardziej niż jakikolwiek inny kierunek młodzieżowej kontrkul-tury ruch hipisowski oddziałał na całość kultury. Stał się z czasem czymś w rodzaju matrycy do wyłaniania się różnorodnych alternatywnych inicjatyw artystycznych, literackich, ekologicznych, religijnych. Przykładem może być Living Theater, działania typu perfomance w sztukach plastycznych, poezje Allena Ginsberga, proza Williama Burroughsa, wiele filmów, na przykład M. Antonioniego Zabriskie Point (1969) czy Hair Milośa Formana (1979) itd.
Trzeba też pamiętać, że w wielu krajach Europy również w latach późniejszych (osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych) dostrzec można pewne ożywienie stylu życia hipisowskiego. Podstawową tendencją tej nowej fali �śhipisowania" było manifestowanie woli wyróżniania się z bezbarwnego społeczeństwa. Stanowi on jednak już tylko namiastkę i dalekie echo ruchu hipisowskiego.
99 T. Thorne, op. cit., s. 370.
Ch. Reich, Zieleni się Ameryka..., s. 377.
49
Europa
1. Krótki rys historyczny kontrkultury w Europie
W Europie pierwsze znaki zbliżającej się rewolucji młodych przeciwko kulturze pojawiły się już pod koniec lat pięćdziesiątych. W latach 1968-1969 kontrkultura rozwija się już gwałtownie w większości krajów europejskich, osiągając apogeum w roku 1968. Rok 1969 staje się rokiem przełomowym. Władze wielu krajów zaniepokojone rozmiarami zjawiska kontestacji decydują się na działania represyjne. Niektórzy przywódcy ruchu trafiają do więzień. Część kontestatorów w odpowiedzi na represje tworzy organizacje terrorystyczne i podejmuje walkę. Inni �" wycofują się do domów i własnych środowisk. Rok 1970 właściwie kończy okres kontrkultury w Europie. W latach następnych ruch ten odradza się, ale już w nieco innej formie. Wiarę w natychmiastowe zwycięstwo zastępuje bardziej racjonalne przekonanie, że trzeba realizować własną wizję kultury, będącą alternatywną propozycją wobec zastanych wzorów kultury oficjalnej.
Krajem, w którym subkultury pojawiły się w całej różnorodności, była Anglia i jej stolica �" Londyn. W latach sześćdziesiątych rozwinął się w Londynie liczny underground obejmujący przeróżne formy kontestacji młodzieżowej i całe spektrum grup subkulturowych, które na gruncie innych kultur, w innych krajach, rozwinęły się znacznie później. Bardzo charakterystycznym zjawiskiem w Anglii było Arts Laboratory �" centrum Wolnej Twórczości w Covent Garden założone w roku 1967 i istniejące przez dwa lata. Wspólnota gromadziła pisarzy, filozofów, malarzy, filmowców z wielu krajów. Ostrze buntu w Europie skierowane było przeciwko instytucjom oświatowym, przeciwko �śzinstytucjonalizowanym więzieniom nauki". Krytycyzm wobec instytucji oświatowych wynikał z przekonania, że służą one przede wszystkim ogłupiającej indoktrynacji, utrwalaniu systemu społecznego, a nie przekazywaniu wiedzy istotnej dla rozwoju człowieka. Nieprzypadkowo jedno z haseł studentów francuskich w maju 1968 roku brzmiało: �śSocjologowie do piekła". Jak zauważył T. Paleczny, �śnauce przypisano jedną z głównych ról w procesie mistyfikacji i instytucjonalizacji istniejącej kultury, nadawaniu jej represyjnego
50
I
charakteru oraz manipulowaniu opiniami na równi z mass mediami".100 S. Tokarski, autor książki Orient i kontrkultury, tak charakteryzuje stosunek konte-statorów do nauki:
Nauka staje się w pojęciu kontestatorów żandarmem kulturowego kryzysu, strażnikiem �śasfaltowej dżungli", twórcą �śplastikowej pustyni", naukowiec zaś i jego narzędzie badawcze �" intelekt �" symbolem powszechnej niemożności. Kulturze potrzebny jest lekarz współczesnej duszy nie zaś jej diagnostyk.101
Niezwykle charakterystycznym zjawiskiem ruchu kontrkultury była jego powszechność: pojawił się on niemal jednocześnie w wielu krajach zróżnicowanych kulturowo i borykających się z odmiennymi problemami społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi. Powszechność ruchu kontrkultury tłumaczy się zwykle tym, ze �śbył on odpowiedzią na wspólne dla całego świata cywilizacyjne zagrożenia wywołane dominacją kultury zachodniej zorientowanej ku wartościom materialnym i podporządkowanej jednostronnie pojętym regułom racjonalności i celom technicznego postępu". 02 Istotnie, w społeczeństwach rozwiniętych ekonomicznie i opartych na demokratycznych zasadach konstytucyjnych subkultury znalazły sprzyjające warunki rozwoju. Fakt, że proces masowych buntów młodzieżowych w latach sześćdziesiątych pojawił się w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, nie był przypadkowy. Nie oznacza to jednak, że subkultury młodzieżowe i związane z nimi ruchy kontestacyjne są wytworem jedynie społeczeństw demokratycznych i znajdujących się na względnie wysokim poziomie zamożności. Na potwierdzenie tych spostrzeżeń można przytoczyć fakt, że subkultury młodzieżowe pojawiły się również w krajach socjalistycznych, w których nie było ani demokracji, ani zamożności. Tyle że miały one tutaj charakter walki politycznej o zmianę stosunków politycznych i społecznych, a nie charakter kontestacji prowadzonej w imię określonych wartości kulturowych. Młodzieżowa kontrkultura ma charakter powszechny, obejmuje wszelkie ustroje, tyle że jej natężenie i formy były społecznie uwarunkowane (sytuacja ekonomiczna, polityczna, dostępność wykształcenia, przygotowanie zawodowe, zatrudnienie). Jeśli w roku 1982 na X Światowym Kongresie Socjologii w Meksyku określono pokolenie czynne w latach sześćdziesiątych jako pokolenie globalne (światowe)1 3, to trzeba stwierdzić, że było to stanowisko przesadzone, nie biorące dostatecznie pod uwagę zróżnicowania grup młodzieżowych. Warto tu przytoczyć pogląd Antoniny Kłoskowskiej:
100 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i społeczeństwo" 1993, t. 37, nr 3, s. 186.
101 S. Tokarski, Orient i kontrkultury, Warszawa 1984, s. 71.
102 A. Jawłowska, Kontrkultura [w:] A. Kłoskowska (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, Wrocław 1991, s. 67.
103 R. S. Braunghart, Historical Generaliom and Youth Movements. A Theorical Perspective, �śInternational Bulletin for Youth Research" 1982, nr 2.
51
W świetle badań socjologicznych obiektywne bariery dzielące młodzież w zależności od klasy, kasty, rasy, płci, religii są znacznie wyższe w krajach mniej rozwiniętych ekonomicznie. Ale w krajach o wysokim poziomie przemysłowego rozwoju nawet mniej drastyczne objawy nierówności wywołują bardziej gwałtowny protest".104
Trzeba też brać pod uwagę różnice wewnątrzpokoleniowe �" w tym samym czasie i w tej samej generacji można wyróżnić różne kategorie postaw: polityczne zaangażowanie, oczekiwanie zmian, całkowite wycofanie się w sferę prywatności.
Idee kontrkultury propagowały przede wszystkim organizacje studenckie. Wśród nich najbardziej znane to francuska UNEF (Union Nationale des Etudiants de France) i niemiecki SDS (Sozialistischer Deutscher Studenten-bund). Uniwersytety, jak mówiono w tamtych czasach, stały się �śwylęgarnią" kontestatorów i liderów grup subkulturowych. Organizacją związaną z kontr-kulturą był również Ruch Wyzwolenia Kobiet, najaktywniejszy w Stanach Zjednoczonych.
Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, ideologia kontrkultury w Europie kształtowała się pod wpływem tych myślicieli �" dawnych i współczesnych kontrkulturze �" którzy przejawiali krytyczny stosunek do mieszczańskiej, represyjnej kultury społeczeństwa kapitalistycznego. Wśród prekursorów krytycznego podejścia do kultury, do których odwoływali się liderzy buntów studenckich na uniwersytetach amerykańskich oraz europejskich, wymieniani są filozofowie, tacy jak F. Nietzsche, J. P. Sartre, B. Russel, pisarze tacy jak F. Kafka, O. Wilde, N. Mailer. Zwolennikami, a często też mentorami subkultur byli współcześni tym subkulturom wybitni uczeni, filozofowie, socjologowie, poeci, artyści i inni przedstawiciele szkoły krytycznej oraz egzystencjalnej filozofii, których kontrkulturowe poglądy posiadają zazwyczaj wyrafinowane intelektualnie uzasadnienie. Wymienić należy takie nazwiska, jak: Herbert Marcuse, Erich Fromm, Jurgen Hebermas. Szczególnie charakterystycznymi postaciami związanymi z kontrkulturą byli Fritjof Capra i Aldous Huxley. Oto krótka charakterystyka tych niezwykłych postaci.
Fritjof Capra, austriacki fizyk, nie był bezpośrednio związany z kontrkulturą, ale jego życie i twórczość naukowa mieszczą się w tym nurcie i są dla tego nurtu charakterystyczne. W roku 1975 ukazała się jego książka Tao fizyki,105 która stała się swego rodzaju �śbiblią" dla wszystkich odłamów kultury alternatywnej, a także dla uczonych poszukujących nowej wizji świata i człowieka. O niezwykłej popularności książki Tao fizyki świadczy fakt, że do końca roku 1991 sprzedano ponad 750 tysięcy egzemplarzy. Na ten spektakularny sukces złożyła się nie tylko tematyka książki, ale także osoba jej autora. Jak sam
104 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983, s. 31.
105 F. Capra, The Tao ofPhysics, Barkeley 1975.
przyznaje w jednej ze swoich nowszych prac, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych prowadził życie hipisa, przemieszczającego się po świecie autostopem, nierzadko śpiącego pod gołym niebem, palił marihuanę, chodził na koncerty rockowe. Jednocześnie prowadził badania naukowe jako fizyk, pisał artykuły naukowe i wygłaszał referaty na międzynarodowych kongresach. Capra sam przyznaje, że żył w swoistej intelektualnej schizofreni i dlatego napisał te książkę, aby pogodzić ze sobą dwa �śświatopoglądy" �" naukowy i �śalternatywny".
F. Capra proponuje coś, co się często określa jako �śnowy paradymat wiedzy", w którym poznanie empiryczne łączy się z intuicją, metody analityczne z wizjami syntetyzującymi, elementy nauk praktycznych z filozofią, paradygmat
__w którym istnieje jedność wszystkich aspektów poznania. Nic co dzieli, nie
jest pozytywne, bo zakłóca naturalny kontakt ze światem, który jest całością. �śDziałaj lokalnie, ale myśl globalnie" �" to ekologiczno-hipisowskie hasło dobrze oddaje myśl F. Capry. Podstawą porozumienia miałby być światopogląd ekologiczny, a wspólnym negatywnym układem odniesienia �" kartezjański racjonalizm i atomistyczno-mechanistyczna wizja świata i człowieka. Fritjof Capra stwierdza:
Żyjemy dziś w świecie globalnie współzależnych zjawisk biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Aby opisać ten świat prawdziwie, potrzebujemy perspektywy ekologicznej, jakiej nie znajdziemy w światopoglądzie kartezjańskim.
Drugą charakterystyczną postacią, do której odwoływały się niektóre grupy kontestującej młodzieży, był angielski pisarz i eseista (autor Nowego wspaniałego świata i Nieba i Piekła) Aldous Huxley (zm. 1963), guru młodego pokolenia, patron ruchów kontestacyjnych i kontrkulturowych. Wyraził on na łożu śmierci życzenie, aby przed śmiercią podano mu LSD, który �" jak wierzył �" �śprzetransponuje" go w świat transcendencji. Po podaniu tego środka żona Huxleya, Laura, odprawiła tybetański rytuał buddyjski praktykowany w obecności umierających, polegający między innymi na czytaniu tekstów buddyjskiej księgi zawierającej pouczenia dotyczące tego, czego dusza ma się spodziewać na �śtamtym świecie". Przyjąwszy te �śalternatywne sakramenty" A. Huxley zmarł.
Najbardziej spektakularnym epizodem kontrkultury w Europie była rewolucja młodzieżowa w Paryżu w maju 1968 roku. Paryski Maj 1968 roku rozpoczął się w filii Sorbony mieszczącej się w paryskiej dzielnicy Nanterre, od pozornie mało znaczącego wydarzenia: oto studentki tego kampusu uniwersyteckiego rozpoczęły okupację męskiego akademika, protestując w ten sposób przeciwko zarządzeniu, na mocy którego studenci mogli odwiedzać akademik
'F. Capra, Uncommon Wisdom. Conversations with Remarkable People, New York 1988.
53
T
żeński (do godz. 22), dziewczętom natomiast zabroniono wstępu do męskiego. Protest nie zakończył się na okupacji akademika: wkrótce ruszyła lawina mityngów i manifestacji pod hasłem natychmiastowej reformy szkół wyższych. Protesty objęły wiele miast francuskich: Rennes, Besancon, Saint-Etienne, Clermont--Ferrand, Dijon, Bordeaux. Głównym organizatorem buntu był przybyły z Niemiec na studia socjologiczne do Nanterre Daniel Cohn-Bendit, �śCzerwony Dany".107
Jakie było podłoże rewolucji majowej we Francji w roku 1968? Bunt studentek-był jedynie marginalnym epizodem �" prawdziwe ostrze protestu skierowane było przeciwko złemu funkcjonowaniu wyższych uczelni. Wymieniano ingerowanie w prywatne życie studentów, zły system stypendialny, brak wpływu na sposób zarządzania uczelnią, bezkarność profesorów zatrudnianych na stałych kontraktach, zły system kształcenia. Ale wkrótce okazało się, że rewolucja ma znacznie szerszy zasięg: objęła sferę kultury, polityki, obyczajów, stosunków międzyludzkich, zakwestionowała utrwalony porządek wartości oraz instytucje na nich oparte, zasady panujących stosunków społecznych, zastaną kulturę. Głosi się konieczność zmiany życia �" stary slogan Rimbauda i surre-alistów. Trzeba zniszczyć system, obalić kapitalizm, a nawet demokrację parlamentarną�" a wszystko w imię niczym nie skrępowanej wolności. Pojawiło się coś, co można nazwać �śliberalizmem kulturowym". Oto slogany rozkwitające na ulicach Paryża: �śBierzcie swoje pragnienia za rzeczywistość", �śBądźcie realistami, żądajcie rzeczy niemożliwych", �śŻyjcie bez martwych punktów", �śWyobraźnia przejmuje władzę". Wyrażały one nie spotykanego dotąd ducha utopii, nie mającego związku z wielkimi filozoficznymi i politycznymi utopiami XIX wieku. Z ogólnie rozumianego postulatu wolności wynikały bardziej szczegółowe: emancypacja kobiet, mniejszości etnicznych i młodzieży, a przede wszystkim wolność w sferze obyczajowej. Mamy tu do czynienia z tendencją obecną w całym ówczesnym ruchu kontrkultury �" chodzi o rewolucję obyczajową (Herbert Marcuse nazywał ten proces �śwyzwoleniem Erosa"). Wyrażały ją hasła na murach w czasie Paryskiego Maja: �śKochaj się, a potem znów zacznij od początku"; �śZabawiaj się bez zahamowań, żyj bez martwych chwil"; �śIm bardziej uczestniczę w rewolucji, tym bardziej chcę się kochać".
Rewolucja Paryskiego Maja 1968 ma pewne cechy szczególne. Jean Duvi-gnaud w eseju Maj 1968: teatr święta podkreśla, ze stanowi ona typowy przejaw teatralizacji zachowań rewolucyjnych. Każdy uczestnik rewolucji jest jednocześnie jej aktorem, a nie tylko zwykłym uczestnikiem ani zwykłym obserwatorem. Przykładem jest tu wiec, typowa forma demokracji bezpośredniej. Każdy uczestnik wiecu w każdej chwili może podjąć rolę mówcy. Ale pod tym względem rewolucja Maja 1968 ma pewną cechę szczególną: związała rewolucje z zabawą. Jak napisał Mirosław Pęczak:
107 Dziś deputowany Frakcji Zielonych w Parlamencie Europejskim.
54
Uczestnik Rewolucji Francuskiej, Wiosny Ludów czy Komuny Paryskiej z działania swego wykluczał niefrasobliwość, działał koturnowo, na wysokim tragicznym tonie. Rebeliant Anno Domini 1968 czy to w Chicago, czy w Paryżu uwielbiał łączyć powagę ze zgrywą, frazeologię polityczną z gestem prześmiewczego happenera.108
W Maju 1968 rewolucja pozbyła się tragizmu na rzecz ekspresji wesołej i ludycznej: nie wzywała do ofiar ani do śmierci. Była to, jak ktoś powiedział, �śrewolucja humorystyczna" (jedno z haseł tej rewolucji głosiło: �śZobaczyć Nanterre i umrzeć").
Drugą wyróżniającą cechą tej rewolucji był jej specyficzny dualizm. Z jednej strony można by ją nazwać �śrewolucją anarchistyczną i hedonistyczną" (�śCiesz się bez przeszkód"; �śZakazuje się zakazywać"), ale z drugiej �" odwoływała się ona do marksizmu-leninizmu. Powoływano się na Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, ale nadzwyczajny sukces odnosili wtedy również Marcuse, Freud, Reich, którzy w swoich teoriach ucieleśniali wezwanie do korzystania z życia, do hedonizmu, wyzwolenia jednostki z przymusów, jakie stwarzają rodzina, szkoła oraz inne instytucje życia społecznego. A więc lewicowa ideologizacja połączona z potężnym nurtem inspiracji indywidualistycznych.
I wreszcie �" paradoksalna lewicowość Majowej Rewolucji 1968. Była ona lewicowa u samych podstaw: podważała status quo ładu społecznego, moralnego i politycznego. Postulowała uwolnienie społeczeństwa od balastu konwencji, od autorytaryzmu i rygoryzmu obyczajowego. Ale jednocześnie hasła towarzyszące rewolcie paryskiej cechuje antyintelektualizm i antyracjonalizm trudny do pogodzenia z postawą �śklasycznie lewicową". Hasła towarzyszące rewolucji paryskiej 1968 przynajmniej w części były formułowane przez intelektualistów.109
Gdy dziś pytamy o znaczenie Majowej Rewolucji 1968 trzeba oddzielić �śMaj polityczny" od �śMaja kulturowego". Maj 1968 jako ruch polityczny nie miał przyszłości. Była to rewolucja bez programu, bez wyraźnej wizji przyszłości. Natomiast Maj kulturowy nie był operetkową rewolucją: wywołał i spotęgował głębinową falę liberalizmu kulturowego. Dziś jesteśmy dziedzicami tego Maja:
Pewna dynamika afirmacji indywidualizmu, dążenie do życia w większej wolności, do życia bardziej autentycznego i spontanicznego, wydobytego ze sztywnych biurokratycznych ram. To wszystko, co było wypisane na murach Sorbony lub gdzie indziej, co znajdowało wyraz w niezliczonych ulotkach o inspiracji mniej lub więcej sytuacjonistycznej �" było to zaproszenie do uciech, zabawy i do humoru.110
108 M. Pęczak, Kiedy świat się zazielenił, �śPolityka" 1998, nr 19 (9.05.1998)
109 M. Pęczak, op. cit.
110 �śForum" 1998, nr 19 (10.05.1998); przedruk z �śLe Nouvel Observateur" 23-29.04.1988 pt. W roku 1968 przez świat przetoczyła się fala młodzieżowej kontestacji.
55
2. Charakterystyka głównych subkultur
Sytuacjoniści
W Europie najbardziej charakterystyczne odłamy kontrkultury reprezentowali: sytuacjoniści, provosi, skinheadzi oraz ruch punk. Pierwszymi zorganizowanymi aktywistami kontrkultury byli sytuacjoniści. Pojawili się we Francji, Anglii, Belgii, Holandii, Danii, Italii. Subkultura ta zrodziła się w kręgu elity intelektualnej i bohemy artystycznej Amsterdamu. W roku 1957 ukonstytuowała się Międzynarodówka Sytuacjonistów. Rozwinęła się ona z wcześniejszej działającej w Paryżu grupy, która posługiwała się nazwą Lettrist International. Właśnie w roku 1957 ta niewielka grupa uległa reorganizacji i zmieniła nazwę na Międzynarodówkę Sytuacjonistów (Situationist International). W roku następnym (1958) sytuacjoniści zaczęli wydawać własne pismo �śRevue Internationale Situationiste". Międzynarodówka sytuacjonistów skupiała młodych artystów, intelektualistów i radykalnych działaczy studenckich. Jak napisała A. Jawłow-ska, �śbyło to międzynarodowe stowarzyszenie zaangażowanych społecznie artystów, awangarda twórców zmierzających do przekształcenia rzeczywistości przez upowszechnienie wśród ludzi potrzeby tworzenia nowych jej wymia-
rów".111
Nazwa ruchu wyraża podstawowy składnik ideologii sytuacjonistów, mianowicie: człowiek rodzi się w określonej �śsytuacji", to jest w określonych warunkach składających się na jego relacje z otoczeniem. Zwykle jest tak, że człowiek tym warunkom podporządkowuje się, a powinno być tak �" i to właśnie chcą osiągnąć sytuacjoniści �" że człowiek będzie kreatorem własnej �śrzeczywistości", jej podmiotem, a nie tylko przedmiotem oddziaływania �śsytuacji".
Początkowo sytuacjoniści tworzyli ruch o orientacji kontrkulturowej, z czasem nabrał on cech ruchu społeczno-politycznego. Jego przedstawiciele �śgłosili hasło świadomego tworzenia kultury poprzez zerwanie z tradycją, przeciwstawianie się nakazom i nierespektowanie wartości. Ich programem stała się destrukcja oraz dekompozycja norm i wartości".112
W latach sześćdziesiątych ruch sytuacjonistów radykalizuje się jeszcze bardziej: jego przedstawiciele wzywają do rewolucyjnej zmiany całej rzeczywistości społecznej. W roku 1966 w Strasburgu sytuacjoniści ogłosili swój manifest, w którym nawoływali do powszechnej rewolucji i zniszczenia kultury. Kultura �" ich zdaniem �" stanowi przeszkodę w autentycznej komunikacji między ludźmi. Przywódcy ruchu Guy Debord i Raoul Yaneigen głosili teorię
111 A. Jawłowska, Destrukcja w imię tworzenia nowego życia [w:] id., Drogi kontrkultury, Warszawa 1975.
112 T. Paleczny, op. cit., s. 187.
56
tzw. �śspołeczeństwa spektaklu",113 według której �śnowoczesne społeczeństwo burżuazyjne zniewala jednostkę, mamiąc ją atrakcjami konsumeryzmu i hipnotyzuje karmiąc jałowymi, pozbawionymi treści, a służącymi jedynie rozrywce obrazami".114
Pod przywództwem sytuacjonistów w roku 1966 francuscy studenci przeprowadzili okupację uniwersytetu w Strasburgu. Podczas studenckiej rewolucji roku 1968 w Paryżu właśnie sytuacjoniści inspirowali różne formy działań wymierzonych w system, jego struktury i wartości (wiece, demonstracje, happeningi), wymyślali też chwytliwe hasła wypisywane na ścianach i skandowane przez uczestników rozruchów (np. �śBądź rozsądny �" żądaj niemożliwego").
Sytuacjoniści wzywali do rewolucji, ale jej formy rozumieli w specyficzny sposób �"jako �śświęto" i swoistą zabawę, w trakcie której dokonuje się podważanie wartości obowiązujących w zastanym systemie społecznym i kultural-nym.115
Ruch sytuacjonistów zamarł wraz ze zmierzchem kontrkultury w Europie i w Stanach Zjednoczonych, chociaż �" jak podkreślił M. Pęczak �" �śwypracowane przez sytuacjonistów modele działania i elementy ich ideologii zostały podjęte przez nowy ruch anarchistyczny i częściowo także ekologiczny w latach osiemdziesiątych".116
Provosi
Drugą, obok sytuacjonistów, znaczącą subkulturą, która pojawiła się w Europie, byli provosi (od fr. provocation = prowokacja). Ruch provosów narodził się w Holandii w roku 1965. W tym właśnie roku w piśmie �śProvo" aktywiści ruchu ogłosili swój manifest, proklamując założenia i cele ruchu. Sprowadzały się one do zakwestionowania oficjalnej kultury, norm obyczajowych, instytucji i stylu życia społeczeństwa mieszczańskiego. Początkowo był to niewielki, lokalny ruch w Amsterdamie, ale szybko rozszerzył się na inne większe miasta Holandii, a także poza Holandię. Ruch provosów nabrał rozgłosu po zorganizowaniu akcji Białego Roweru, kiedy to na ulicach Amsterdamu �" głównej siedzibie ruchu �" pozostawiono rowery, aby każdy potrzebujący mógł skorzystać z tego pojazdu nieszkodliwego dla środowiska naturalnego.
Główną formę działalności provosów stanowiły happeningi, których celem było ośmieszenie oficjalnej kultury. Happeningi, zgodnie z nazwą ruchu, miały wyraźnie prowokacyjny charakter: provosi nie stosowali przemocy, nie wzywali
113 Guy Debord, La societe du spędach, Paris 1967.
114 Słownikpojęć kultury postmodernistycznej, (Tony Thome), Warszawa 1995, s. 351-352.
115 J. Duvignaud, Maj 1968 �" teatr święta, �śPunk", Gdańsk 1981, nr 13.
116 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 93.
57
do rewolucji, ale nie wykluczali anarchii jako ostatecznej formy walki z panującym systemem społecznym i kulturowym.
Anarchizm jest jedyną godną zaakceptowania koncepcją społeczną. Jest to ideologiczna broń provosów przeciw siłom autorytaryzmu, które nas przytłaczają. Jeśli konieczne jest użycie przemocy do zrealizowania rewolucji, to najpierw potrzebna jest �śProvo-kacja". Prowokacja, rozumiana jako wtykanie małych szpilek w czułe miejsca systemu, jest w obecnej sytuacji naszą jedyną bronią.117
W jednym ze swoich manifestów (1966) provosi w ten sposób przestrzegali władze oświatowe:
Jeśli stwierdzimy, że dyrektorzy szkół lekceważą postulaty zawarte w naszym projekcie Białych Szkół, będziemy zmuszeni przywoływać ich do porządku, organizując takie akcje, jak strajki szkolne, bojkot nauczycieli, okupacja szkoły (z użyciem świec dymnych lub bez), rozrzucanie ulotek itp.
Ruch provo przestał istnieć w roku 1967, ale w trzy lata później doszło do odrodzenia tego ruchu: mianowicie, w roku 1970 powstała tzw. Partia Krasnoludków, która założyła sobie pozytywny cel: poprzez ośmieszanie kultury oficjalnej przyspieszyć zbudowanie podstaw nowej kultury alternatywnej.
Działalność provosów kontynuowała subkultura tzw. �śkabuterów". Pojawiła się ona pod koniec lat sześćdziesiątych w Amsterdamie. Kabuterzy (kabouters �" termin zaczerpnięty z holenderskiej ludowej nazwy psotnych krasnoludków) organizowali akcje tzw. sąuattingu, czyli zajmowania nie zasiedlonych mieszkań czy domów dla bezdomnych. W okupowanych przez nich dzielnicach Amsterdamu ustanowili własne Wolne Państwo Pomarańczowe (Orange Free State). Subkultura provosów i kabuterów została wchłonięta przez ruch hipisowski.
Ruch holenderskich provosów stał się wzorem dla polskiej Pomarańczowej Alternatywy.118
Skinheadzi
Skinheadzi pojawili się po raz pierwszy w Anglii pod koniec lat sześćdziesiątych. W ciągu pierwszego roku swego istnienia subkultura ta nie miała nazwy; nazywano ich w Anglii brush-cuts (szczoty), spikeys (kolczaści), peanuts (fistaszki), bootboys (chłopcy w buciorach), lub nuts (wariaci, świry). Przez prasę byli traktowani jako zwykli chuligani, a nie jakaś wersja względnie auto-
' M. Pęczak, op. cit., s. 65.
! M. Pęczak, Pomarańczowi, ulica i tło, �śDialog", Warszawa 1990, nr 8.
58
nomicznej kultury młodzieżowej. Najchętniej widziano w nich ludzi marginesu, dewiantów (negatywnych), którzy nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie. W piśmie �śOz" w lipcu 1969 roku napisano o nich:
Kolczaści lub szczoty to nowa letnia odmiana tępych terrorystów w dżinsach, szelkach i ciężkich buciorach. Wyposażeni w zaostrzone grzebienie, z tak samo zjeżonymi fryzurami, zdążyli już zerwać jeden z wielkich darmowych koncertów.119
W Wielkiej Brytanii termin �śskinhead" był pierwotnie slangowym określeniem łysego, wykrzykiwanym w formie epitetu pod adresem przechodniów przez członków młodzieżowych gangów. W roku 1968 nazwa �śskinhead" (skórogłowy, ostrzyżony) została użyta w brytyjskiej prasie dla odróżnienia nowej subkultury od modnych wówczas w Anglii hipisów.
Skinheadzi wywodzili się ze środowisk robotniczych i ten �śwzór proletariacki" starali się podtrzymywać w wyglądzie i sposobie zachowania. W początkowym okresie swego istnienia fascynowali się kulturą czarnych imigrantów z Karaibów, naśladując ich w wyglądzie i stylu życia. Od początku jednak dali się poznać jako subkultura agresywna. Jej zawołaniem stała się walka z �śobcymi", jednak nie określano jednoznacznie, kto jest tym obcym. Z jednej strony obcym i obiektem agresji mógł być długowłosy student wywodzący się z klasy średniej, ktoś wyżej umiejscowiony w hierarchii społecznej czy ktoś, kogo obarczono winą za brak pracy czy mieszkania, a więc niekoniecznie obcy etnicznie. Z drugiej jednak strony skini dość jednoznacznie przejawiali upodobania faszystowskie i nacjonalistyczne. W imię tej �śidei etnicznej" atakowali Murzynów, Arabów, Azjatów, Żydów. Niezależnie od tego skini wykorzystują wiele okazji, aby poprzez agresję zamanifestować własną odrębność, tożsamość, podkreślić swoje �śwyłączenie się" z bezbarwnego tłumu lub �" po prostu �" zwrócić na siebie uwagę. Może to być mecz piłkarski, koncert rockowy, dzień wagarowicza itp. Katalog wrogów, z którymi skini walczą, jest liczny i tak zróżnicowany, że słuszne jest spostrzeżenie M. Pęczaka, który pisze:
Trudno powiedzieć, by skinheadzi (zarówno w Polsce, jak i gdzie indziej) dysponowali w pełni spójną ideologią. Są to raczej oderwane slogany, w których przejawia się postawa rasistowska, szowinistyczna oraz stale obecny kult siły fizycznej, przemocy i swoiście pojmowanego porządku.120
Na początku lat osiemdziesiątych strój i ideologia skinheadów znalazły naśladowców we Francji, Niemczech Zachodnich, w Polsce oraz w innych krajach europejskich i w nieco mniejszym stopniu w Stanach Zjednoczonych.
119 Słownik pojęć kultury postmodernistycznej..., s. 331.
120 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych ..., s. 91.
59
Subkultura skinheadów nie wniosła żadnych inspiracji do kultury �" pozostała do końca antykulturą. Wspomnieć wypada jedynie to, że krótko ostrzyżone lub ogolone głowy zyskały popularność także wśród gejów i w niektórych awangardowych kręgach, np. wśród projektantów mody i muzyków.
Punk �ó�
'- �
�
�
"�
�
�
�
�
�
'�
�
�
'�
�
; '" '�
�
: �ó�
�
'�
�
�
' ' :' ' '�

Ruch punk jest o dziesięć lat młodszy od ruchu hipisowskiego �" uformował się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych w proletariackich dzielnicach Londynu w kręgach robotniczych i bezrobotnych jako swoistego rodzaju odpowiedź na kryzys ekonomiczny, jaki Anglia wówczas przeżywała.121 Młodzież z tych dzielnic miała ograniczone możliwości kształcenia się, robienia kariery, zdobywania lepszych pozycji społecznych. Jej muzyka �" punk rock nazywana była �śmuzyką z kolejki po zasiłek dla bezrobotnych". M. Szymańczak, powołując się na badania angielskie, tak charakteryzuje punkową młodzież:
[Punki] to młodzież wywodząca się z rodzin o niskim statusie społecznym, najczęściej dzieci bezrobotnych i niewykwalifikowanych robotników. Bezrobocie i nędza miały bezpośredni wpływ na ich �śmanifesty" i anarchistyczne skłonności. Bunt punka miał zatem społeczne podłoże: zagrożenie beznadziejnością, stagnacją ekonomiczną itp.122
Natomiast Beata Lenart tak napisała:
Świadomość niemożności przekroczenia pewnych barier społecznych i brak nadziei na zmianę to czynniki, które istotnie wpłynęły na treść etosu ruchu punk.123
Ruch punk miał dobrze zorganizowany własny obieg informacji. Składały się na niego punkowskie gazetki i �śdzikie" kasety magnetofonowe. Był to �"jak go później nazwano �" tzw. �śtrzeci obieg informacji" (trzeci obok oficjalnego i obiegu opozycji politycznej).124
Próba rekonstrukcji etosu ruchu punk jest bardzo utrudniona, jako że ekspresja punków była prawie zawsze zdecydowanie negatywistyczna. Manifestowali
121 Ojczyzną ruchu punk jest Anglia, ale korzenie tego ruchu znajdowały się w Ameryce. W roku 1975 ze środowiska nowojorskiej cyganerii wyłoniła się nowa generacja buntowników
0 intelektualnych ambicjach. Manifesty tej grupy pojawiły się w grudniu tego roku w fanzinie zatytułowanym właśnie Punk. Ich autorzy przyjęli pozę prowokatorów i taktykę wyszydzania
1 szokowania. Ruch punk w drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawił się w Anglii, ale na zupełnie innym podłożu i o zupełnie innym charakterze.
122 M. Szymańczak, Czy subkultury są autentyczne?, �śOkolice" 1987, nr 3, s. 34; id, Hippie, punk, popper i inni. Szkice do monografii młodzieżowych stylów kontestacyjnych lat osiemdziesiątych, Warszawa 1984.
123 B. Lenart, Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych hippies i punk w latach osiemdziesiątych w Polsce. Analiza porównawcza, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, t. 37, nr 3, s. 196.
124 R. Jesswein, Trzeci obieg, �śOdra" 1985, nr 3, s. 37.
60
się oni przede wszystkim jako ci, którzy są �śprzeciw". Łatwo więc powiedzieć, czego nie lubili i przeciw czemu występowali, trudniej natomiast określić, co lubili i czego pragnęli. Podstawą �śideologii" ruchu stała się totalna krytyka tradycyjnych wartości, instytucji politycznych, edukacyjnych i prawnych, odrzucenie wszelkich autorytetów. Tę negatywistyczną postawę symbolizowały radykalne hasła: �śNo Future", �śAnarchy", jak też strój punków. Charakterystyczne akcesoria tego stroju to czarna kurtka nabijana ćwiekami, ciężkie buty, łańcuchy, obroże, rozmaite kolczaste ozdoby, kolczyki w uchu itd. Dziwaczność i celowa antyestetyka wyglądu obliczona na prowokowanie otoczenia tylko po części była znakiem identyfikacyjnym rozpoznawalnym dla swoich: przede wszystkim była sposobem zwrócenia uwagi na swoją sytuację i znakiem buntu przeciw tej sytuacji.
Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w ruchu punk daje się wyraźnie zauważyć podział na dwa nurty. Jeden pozostaje na pozycjach skrajnie negatywistycznych, w drugim natomiast pojawiają się pewne pozytywne wartości etosowe. Cztery wartości wydają się kluczowe w tym etosie: wolność, równość, prawda, wspólnota.
Wolność jest tu rozumiana, podobnie jak u hipisów, jako odrzucenie udziału w istniejących instytucjach oraz jako wolność osobista: wolność robienia tego, co się chce, tak jak się chce i z kim się chce. Chodzi o pełną wolność ekspresji siebie.
Drugą wartością podstawową jest równość. Opowiedzenie się punków za równością wszystkich ludzi znalazło swój wyraz szczególnie w ich udziale w ruchach pacyfistycznych, emancypacyjnych i antyrasistowskich.
Wolność ekspresji siebie zabezpiecza autentyczność bycia sobą, umożliwia manifestowanie własnych przekonań, bycia takim, jakim ktoś autentycznie, prawdziwie jest �" to następna wartość punkowego etosu: prawda. Czas spędzony w gronie załogi punkowej jest czasem �śegzystencji autentycznej". Szkoła i dom natomiast to dla punka obszary egzystencji nieautentycznej. Autentyczność bycia sobą oznacza życie w prawdzie, a ta z kolei zakłada szczerość w kontaktach wewnątrz ruchu, w przeciwieństwie do nieszczerości panującej w świecie dorosłych.
Bodaj najważniejszą wartością etosu punkowego jest wspólnota. Wartość wspólnoty wyrażana jest w pragnieniu �śbycia razem", ale bez żadnej formalizacji. Ruch punk nie ma żadnej sformalizowanej struktury �"jest ruchem z założenia antyinstytucjonalnym. Małe wspólnoty (załogi), z jakich składa się ruch, są oparte na równości wszystkich członków tych grup.
Punk jest zjawiskiem grupowym, lecz nie opartym na wewnątrzgrupowej hierarchiczności.125
125 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, s. 70.
61
Załogi nie posiadają liderów, a kontaktują się okazjonalnie z racji koncertów czy festiwali rockowych oraz poprzez informacje zawarte w fanzinach.
Specyfikę etosu ruchu punk ukazuje wyraźnie porównanie go z etosem hipisowskim. Przytaczam je za Beatą Lenart.126 Etos hipisowski charakteryzuje się pewną �śinteligenckością", brakiem agresji, sporą dozą optymizmu. Etos punk natomiast cechuje pewna �śplebejskość" myślenia, negatywizm, buntowni-czość, eksponowanie agresji. Rzeczywistość trudno zmienić, jest obszarem skostniałym. Hipisowskim marzeniom o stworzeniu idealnego społeczeństwa punkowie przeciwstawiali swoje przeświadczenie o niemożności realizowania pragnień i marzeń.
Poczucie beznadziejności i marginesowości, świadome przyjęcie pozycji outsidera wyraża sama nazwa ruchu: punk czyli śmieć.127
Różnice między obu etosami ujawniają się również w stylu bycia uczestników obu grup. Pożądane cechy stylu bycia hipisa to otwartość, empatyczna życzliwość i tolerancja. W stylu bycia punka widoczny był większy dystans, nieufność, odstraszanie wyglądem i zachowaniem. Styl bycia hipisów wydawał się bardziej �śkobiecy", miękki, łagodny, wzbudzający sympatię, natomiast styl bycia punka był twardy, rzeczowy, �śmęski" (dziewczyny w ruchu punk to �śbabochłopy", wampirzyce). Hipisowskie wezwanie Love is beautiful punkowie uzupełniali: but making �" Love is better. Hipisi głosili miłość do natury, zaś londyńscy punkowie deklarowali, że lubią swoje �śbetonowe pustynie" i �śasfaltowe dżungle". Hipisowskie hasło Love and Peace punkowie zamieniali na Hate and War.
Odmienność tego etosu ujawniają też preferencje muzyczne.
Muzyka słuchana w kręgach hipisowskich była zróżnicowana: od ostrych rockowych protestów songów do łagodnej muzyki kontemplacyjnej, mistycznej", zaś muzyka punk �śbyła programowo prymitywna, głośna i agresywna w brzmieniu, choć z biegiem czasu pojawiły się też jej bardziej wysublimowane formy (na przykład tzw. �śnowa fala").128
W każdym razie muzyka rockowa (punk-rockowa) odgrywała w ruchu punkowym dużą rolę: była czynnikiem więziotwórczym, środkiem artkulacji buntu i podtrzymywania poczucia tożsamości. Czas spędzony na koncercie takiej muzyki był dla punka �śczasem świątecznym".
136 B. Lenart, op. cit., s. 191-203. 121 Md., s. 196.
128
! Md., s. 196.
Polską
1. Ogólna charakterystyka genezy subkultur
Ruch młodzieżowy inspirowany ideami kontrkultury rozwijał się w Polsce inaczej niż w krajach zachodnich. Wpłynęło na to wiele okoliczności: totalitaryzm nie akceptowanej ideologii komunistycznej, która narzucała określone wzorce kulturowe, oraz odmienność tradycji i obyczajów. To były główne przyczyny. Nie bez wpływu pozostawały także inne czynniki społeczne i gospodarcze, takie jak trudności okresu powojennego czy migracja ludności do miast związana z procesami uprzemysłowienia i urbanizacji. Na świadomość młodego pokolenia dorastającego w tym okresie wpływały także ówczesne wydarzenia polityczne: �śpolski marzec", �śpraska wiosna", protesty robotników w Gdańsku i w innych miastach Wybrzeża. Szczególne znaczenie miało współistnienie dwóch rywalizujących instytucji oraz odpowiadających im ideologii walczących
0 �śrządy dusz": Partii i Kościoła. Wpływ tych wielorakich okoliczności wykreował specyficzną �śsytuację wychowawczą": młodzież stanęła wobec propozycji wzorów osobowych, które pozostawały we wzajemnej sprzeczności. Państwo lansowało wzór osobowy człowieka czynu, kierującego się ideałami socjalizmu, podporządkowującego swoje życie prywatne dobru wspólnemu obecnego
1 przyszłego pokolenia. Z drugiej strony propozycje chrześcijańskiego modelu życia przedstawiał Kościół, ale lansowane przezeń wzory osobowe, mało atrakcyjne, nie trafiały do większości młodzieży. Sytuacja swoistej �śpróżni aksjologicznej" w połączeniu z głęboko zakorzenioną w potocznej świadomości atrakcyjnością Zachodu i jego kultury stworzyła podatną glebę do pojawienia się w Polsce kontrkultury i kultury alternatywnej. Chociaż poszczególne ich odmiany były implantowane z USA i Europy Zachodniej, to jednak nie zawsze kontynuowały i wiernie naśladowały pierwotne idee i style zachowań. Modyfikowały je specyficzne polskie realia polityczne, społeczne i gospodarcze. Młodzieżowy ruch subkulturowy w Polsce nie przeszedł fazy burzliwego protestu i nie miał tak szerokiego zasięgu. Wyjątek stanowi bunt młodzieży w marcu 1968 roku. Zbiegł się on w czasie z wybuchem kontrkultury w USA i w zachodniej Europie, chociaż w polskim wydaniu miał inne znaczenie i inne skutki niż tam. Miał znaczenie przede wszystkim polityczne. Dodajmy, że kwestia naznaczenia
63
polityką młodzieżowego buntu w Polsce jest dość skomplikowana. Młodzież masowo popierała wszelkie kontestacje polityczne, wspierała wszystko, co się wiązało z oporem wobec władzy i oficjalnej polityki, ale już we wczesnych latach osiemdziesiątych ugrupowania młodzieżowe miały własne poglądy i wizje polityki.129
W historii funkcjonowania subkultur młodzieżowych w Polsce można wyróżnić dwa podokresy: 1950-1980 i 1980-1998. Istotną rolę dla charakterystyki pierwszego podokresu odgrywa tło społeczno-ustrojowe. Część młodzieży niemożność tworzenia własnych grup alternatywnych wobec organizacji oficjalnych typu Związek Młodzieży Polskiej rekompensowała aktywnością w subkulturach �śchuligańskich", szukając w nich zaspokojenia własnych potrzeb afi-liacyjnych (bikiniarze, chuligani, punkowie, skinheadzi). Obok nich, od połowy lat sześćdziesiątych, pojawiają się subkultury �śintelektualizujące", tworzone przez młodzież studencką i pochodzącą ze środowisk materialnie i intelektualnie lepiej wyposażonych. Ten odłam polskiego ruchu subkulturowego był od początku ruchem elitarnym, składającym się z różnych grup twórczych szukających własnego �śoblicza" poza kulturą oficjalną. Przyjmowały one strategię budowania własnych małych �śprzestrzeni" wewnątrz systemu. Subkultury te nie nosiły określonej nazwy, ale grupowały się wokół wybranej problematyki i lansowały określone dobra kultury, na przykład literaturę (Hłasko), poezję (Barańczak, Stachura), twórczość artystyczną, działalność religijną itd. Wiele ideałów kontrkultury na Zachodzie nie przyjęło się w Polsce zupełnie �" należą tu: ruch wyzwolenia kobiet, ruch na rzecz praw mniejszości seksualnych, komuny. Wpłynęła na to odmienność polskiej tradycji i obyczajów.
Podkreślmy jeszcze raz, że ruch subkulturowy w Polsce w swoim głównym nurcie był od początku raczej kulturą alternatywną niż kontrkułturą. Było to zupełnie zrozumiałe w polskich warunkach politycznych: ruch kontrkulturowy byłby przez władze uznany natychmiast za zamach na socjalizm. Nawet grupy wyraźnie alternatywne w początkowym okresie swego istnienia były traktowane podejrzliwie przez władze. Później zmieniły one swoją taktykę wobec struktur subkulturowych �" w sposób zawoalowany zaczęły kanalizować ich działalność. Przykładem może być tolerowanie corocznych festiwali muzyki rockowej w Jarocinie (1980-1994) czy inicjowanie różnego rodzaju klubów młodzieżowych (studenckich, przyzakładowych). Państwowa �śRozgłośnia Harcerska" propagowała sporą część �śniepokornej muzyki". Ruchy ekologiczne, jak choćby �śWolę być" były wspierane przez oficjalne pismo harcerskie �śNa przełaj". Byłoby przesadą twierdzenie, że te działania władz zmierzały wyłącznie do odgórnej instytucjonalizacji ruchu subkulturowego w Polsce. Ruch ten (zwłaszcza na etapie �śalternatywnym") przebiegał �" przynajmniej w części �" w swoistej
129 M. Filipiak, Młodzież w okresie transformacji, �śPrzegląd Powszechny" 1997, nr 9, s. 200-215.
64
symbiozie z oficjalnymi instytucjami. Wiele zjawisk kultury alternatywnej nie zaistniałoby, gdyby nie częściowe wsparcie (lub przyzwolenie) tychże instytucji. Rok 1980 zapoczątkował nowy etap ruchu subkulturowego w Polsce. Z jednej strony słabnie działalność subkultur etosowych nastawionych na budowanie alternatywnych form kultury, a z drugiej �" pojawia się wiele nowych subkultur. Należy jednak pamiętać o tym, że podział na dwa podokresy (1950�" -1980, 1980-1998) nie jest podziałem ostrym, dokładnie oddzielającym od siebie poszczególne zjawiska subkulturowe. Wiele subkultur, które rozwinęły się w pełni w latach 1980-1998, pojawiły się �" mniej lub bardziej wyraźnie �" już w pierwszym podokresie.130
2. Subkultury młodzieżowe w trzydziestoleciu 1950-1980 Bikiniarze131
Subkultura bikiniarzy, nie mająca swego dokładnego odpowiednika w innych krajach, funkcjonowała w Polsce w latach 1950-1960. Szczyt aktywności przypada na lata tuż po śmierci Stalina (1953). Baza społeczna i demograficzna ruchu bikiniarzy była dość zróżnicowana, z przewagą młodzieży inteligenckiej wywodzącej się z rodzin o wysokim statusie materialnym. Zasadniczym rysem tej subkultury było odrzucenie propagowanych oficjalnie i obowiązujących wzorów i podkreślanie w ten sposób osobistej wolności i niezależności oraz akceptacja tego, co zakazane. A zakazane były nowe trendy, którym kusiła kultura Zachodu (moda ubierania się, nowa muzyka, przede wszystkim jazz, nowe tańce itp.). Oficjalna propaganda określała je jako �śzdegenerowane twory kultury burżuazyjnej". Można więc za Mirosławem Pęczakiem powiedzieć, że �śpodstawową racją bytu i wyróżnikiem grupowym bikiniarzy była właśnie fascynacja Zachodem, przede wszystkim Ameryką".132 Ubierali się więc bikiniarze w kupowane na bazarach zachodnie, najlepiej amerykańskie, ciuchy, słuchali zachodniej muzyki, przede wszystkim amerykańskiego jazzu. Cechowała ich troska o elegancję w wyglądzie i manierach oraz zainteresowanie nowymi trendami w kulturze młodzieżowej.
130 M. Gwozda, E. Krawczak, Subkultury młodzieżowe. Pomiędzy spontanicznością a uniwersalizmem [w:] M. Filipiak, Socjologia kultury, Lublin 1996, s. 161-176.
131 Nazwa najprawdopodobniej pochodzi od atolu Bikini w Archipelagu Marshalla na Pacyfiku, gdzie w r. 1946 Stany Zjednoczone przeprowadzały próbne wybuchy bomb atomowych. Stąd: bikini (skąpy, dwuczęściowy damski kostium kąpielowy) i bikiniarz: młodzieniec ubierający się ekstrawagancko, w sposób jaskrawy i przesadnie, karykaturalnie modny. W obu wypadkach chodzi o porównanie z �śbombowym" wrażeniem wywieranym przez niezwykły strój. Inni uważają, że nazwa pochodzi od kolorowych krawatów typu �śbikini".
132 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 12.
65
Samym swoim istnieniem wyrażali protest przeciwko monopolizmowi państwowemu i monotonii sytuacji społecznej i kulturowej naszego kraju. Byli niewygodni dla ówczesnych władz. Bycie bikiniarzem w tamtych czasach nie było łatwe i wymagało pewnej odwagi: milicja polowała na nich, obcinając krawaty, a zdarzało się i tak, że golono ich starannie wymodelowane fryzury.
�śEpoka" bikiniarzy zaczyna stopniowo wygasać po roku 1956 wraz z odwilżą po okresie kultu jednostki. Było to związane z szerszym otwarciem na Zachód i dostępnością dóbr i wartości, które dotąd stanowiły zakazany owoc.
Etos bikiniarzy wyrósł na afirmacji zakazanego, dlatego zamarł, gdy to, co dotąd zakazane, stało się legalne i częściowo przynajmniej przejęte przez kulturę oficjalną.133
Chuligani
Termin �śchuligan"134 potocznie określa osobnika naruszającego obowiązujące normy społecznego (a nie jako uczestnika grupy subkulturowej). Nazwa �śchuligaństwo" w podobnym znaczeniu, a więc jako synonim wykolejonej młodzieży, funkcjonowała w Wielkiej Brytanii już w wieku XIX, natomiast dopiero po II wojnie światowej tak określone zjawisko nabrało cech młodzieżowej subkultury. W Polsce subkultura chuliganów rozwinęła się dopiero w latach pięćdziesiątych. Specyfika subkultury chuliganów ukazuje się najpełniej, gdy się ją porówna z subkulturą bikiniarzy. Różnił je w sposób istotny społeczny profil uczestników. Bikiniarze, jak mówiliśmy, wywodzili się najczęściej z rodzin o wysokim statusie materialnym, nierzadko byli dziećmi rodziców na eksponowanych stanowiskach. Chuligani natomiast pochodzili głównie ze środowisk robotniczych, z rodzin o niskim statusie społecznym. Początkowo przyswajali sobie styl i wygląd właściwy bikiniarzom, z czasem jednak między obu subkulturami zaczął narastać antagonizm. Wynikało to po części z odmienności bazy społecznej uczestników obu subkultur, a po części z dążenia chuliganów do uzyskania odrębności własnej subkultury. Wprawdzie wspólna im była fascynacja kulturą popularną Zachodu, ale chuligani w swojej negacji zastanej rzeczywistości byli bardziej radykalni. Antagonizm między obu subkulturami Mirosław Pęczak porównuje do relacji między rockersami a modsami w Wielkiej Brytanii czy gitowcami a hipisami w Polsce.135 Jak pisali Cz. Czapów i S. Mantu-rzewski:
133 Ibid.,%. 14.
134 Pochodzenie nazwy �śchuligan" jest niepewne. Jedni wywodzą ją od nazwiska zamieszkałej w Londynie irlandzkiej rodziny Houligan, która odznaczyła się tym, iż żyła wbrew przyjętym normom. Inni wywodzą ten termin od nazwiska słynnego w wieku XIX w Anglii przywódcy bandy młodych przestępców �" Hooleya: zob. M. Pęczak, op. cit. s. 19.
135 M. Pęczak, op. cit., s. 20.
66
Dla chuligana bikiniarz to modniś, maminsynek, oportunista, facet z lokalu drugiej kategorii [...] Szczyty cynicznej pozy antybikiniarskiej osiągnęli chyba, gdy włożyli czapki budowniczych Pałacu Kultury.136
Struktura grup chuliganów opierała się na grupowej solidarności, bezwzględnym posłuszeństwie wobec przyjętego sposobu postępowania wiążącego członków grupy oraz jej przywódcy. Grupa przyjmowała podział na swoich i obcych: obcymi byli wszyscy spoza własnej grupy (i spoza innych grup chuligańskich). Obcy zasługują na pogardę i brutalne potraktowanie. Subkultura chuliganów zanikła na początku lat sześćdziesiątych, natomiast przetrwał do dziś termin �śchuligan" i �śchuligaństwo" jako synonimy dewiacyjnych postaci kultury młodzieżowej.137
Gitowcy
Gitowcy (git-ludzie)138 �" stanowią zjawisko rdzennie polskie, chociaż gi-towska ideologia, zwyczaje i rytuały są podobne do innych funkcjonujących na granicy świata przestępczego grup subkulturowych z innych krajów. Subkultura gitowców pojawiła się jako rozpoznawalne zjawisko na początku lat siedemdziesiątych, aczkolwiek pierwotna postać tego ruchu znana była już dawniej: w połowie lat pięćdziesiątych zjawisko git-ludzi wystąpiło w młodzieżowych zakładach karnych, wychowawczych i poprawczych.
W składzie socjalnym subkultury gitowców dominowali uczniowie szkół zawodowych i przyzakładowych, wywodzący się głównie ze środowisk robotniczych większych miast. Gitowcy tworzyli niewielkie, kilkunastoosobowe społeczności akcentujące silny związek ze swoim miejscem zamieszkania.
Rdzeniem ideologii gitowców był dychotomiczny podział na ludzi �" jak nazywali siebie samych gitowcy �" i frajerów. Frajerów należy eksploatować w każdy możliwy sposób. Git-ludzie to �śswoi", wszyscy inni to obcy. Istniała wśród gitowców pewna gradacja agresji wobec obcych: obcymi byli mieszkańcy innego miasta czy innego środowiska, niektórzy członkowie społeczeństwa z różnych względów przez gitowców napiętnowani, cudzoziemcy. Ze szczególną brutalnością odnosili się do hipisów. Drugi �" obok eksploatacji frajerów �" kierunek działania gitowców to �śneutralizacja ideałów i wpływów normalnego społeczeństwa, a więc resocjalizacja negatywna przeciwstawiana zasadniczym celom organizacji formalnej, to jest resocjalizacji i socjalizacji".139
136 Md., s. 20.
137 T. Muller, Chuligaństwo [w:] id., Młodzieżowepodkultury, Warszawa 1987, s. 44-95.
138 T. Muller, Git-ludzie [w:] id., op. cit., s. 96-159. mIbid.,s. 142.
67
Wśród gitowców obowiązywał kult siły fizycznej i twardego charakteru. Stąd hipisi, stanowiący antytezę męskiego ideału stworzonego przez gitowców, byli przez nich tak prześladowani. Siła fizyczna stanowiła dla nich źródło prestiżu i często decydowała o miejscu zajmowanym w gitowskiej hierarchii. Głównymi cechami gitowca obok agresywności są spryt i bezwzględność. Dzięki takim przymiotom gitowiec może bowiem narzucać swoją wolę otoczeniu i uzyskiwać jak największe korzyści kosztem pracy innych. Trzeba pamiętać, że gitowcy reprezentują specyficzny sposób adaptacji do istniejących warunków: nie negowali ich, lecz wykorzystywali ich do swoich potrzeb. O git-ludziach T. Muller pisał:
[...] nie negowali istniejącego społeczeństwa i jego kultury, lecz w pełni je akceptowali. Model swego przyszłego życia budowali w kategoriach drobnomieszczańskiego dobrobytu [...] zdając sobie sprawę, że celów tych nie osiągną oficjalnie proponowanymi metodami, starali się wypracować własny model postępowania, którego podstawą było korzystanie z pracy innych.140
Istotną cechą, która wyróżnia git-ludzi, jest posługiwanie się specjalną mową�"grypserą.
W każdej grupie gitowskiej obowiązywała hierarchia. Przywódcą bywał zazwyczaj ten, kto miał najwięcej siły, mógł się pochwalić kontaktami ze światem przestępczym. Zwykle był to ktoś, kto miał za sobą pobyt w zakładzie poprawczym lub karnym.
Subkultura gitowców zanika pod koniec lat siedemdziesiątych. Łączyć to należy z tym, że rozwijają się wtedy liczne nowe subkultury �" najczęściej polskie odmiany subkultur zagranicznych �" które dostarczają bardziej atrakcyjnych wzorów postępowania. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim hipisów oraz punków.
Hipisi
Pod koniec lat sześćdziesiątych dotarł do Polski ruch hipisowski, głównie za sprawą mody na muzykę rockową. Podłoże ruchu w Polsce było inne niż w krajach Zachodu: spełniał on swoje zadania głównie jako kontestacja wobec systemu. Polski ruch hipisowski spotkał się z niechęcią władz oraz niezrozumieniem starszego pokolenia. Jego zaistnienie w Polsce było odczytywane jako przejaw ulegania dekadenckim wpływom Zachodu. Mimo to polscy hipisi próbowali tworzyć komuny wiejskie (Bieszczady) i miejskie (Warszawa, Kraków), urządzali coroczne zloty (Mielno, Kazimierz nad Wisłą, Częstochowa), organizowali koncerty rockowe.141
mIbid.,s. 152.
141 Zob. W. Panek, Mały słownik muzyki rozrywkowej, Warszawa 1986, s. 46.
68
Ruch ten w Polsce różnił się w niektórych przejawach od swego zachodniego pierwowzoru.
Zrezygnowano na przykład z najbardziej skrajnych postulatów �śodpadania" od społeczeństwa, niepodejmowania nauki i pracy, życia w samowystarczalnych komunach, opuszczania miast itd.142
W Polsce zaistniał jednak, podobnie jak na Zachodzie, problem narkomanii. Pod koniec lat siedemdziesiątych narkomania stała się tragedią ruchu. Nar-komańskie piętno spowodowało odejście zeń wielu ludzi. �śMniej więcej �" pisze B. Lenart �" w latach 1978-1979 było wiadomo, że ruch jest już w agonii".143
Nowa fala popularności ruchu hipisowskiego w Polsce nadeszła w latach 1980-1994 podczas odbywających się w Jarocinie festiwali muzyki rockowej.144 Ci nowi hipisi przejawiali duże zainteresowanie muzyką reggae. W ten sposób, jak stwierdza Mirosław Pęczak, �śwytworzyło się coś na kształt symbiozy między neohipisami (tzw. �chwastami«) a polskimi rastafarianami. Rasta w polskim wydaniu przejęło wiele z dawnej hipisowskiej symboliki".145
Dziś dostrzec można pewne ożywienie stylu życia hipisowskiego. Młodzi ludzie, głównie licealiści, ubiorem i stylem życia podkreślają swoją niezależność. Nie są to typowe próby hipisowania z organizowaniem się w komuny i innymi formami �śodpadania" od społeczeństwa �" jest to manifestowanie woli wyróżniania się z bezbarwnego społeczeństwa. Jest to jednak już tylko dalekie echo ruchu hipisowskiego. Funkcje kontestacyjne przejął młodszy, dynamicznie rozwijający się w okresie stanu wojennego, bardziej agresywny w wyrażaniu sprzeciwu, ruch punk.
Punk
W Polsce punk pojawił się u schyłku lat siedemdziesiątych, również �"jak na Zachodzie �" jako krytyczna �śodpowiedź" na sytuację społeczną i ekono-
142 B. Lenart, Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych hippies i punk w latach osiemdziesiątych w Polsce, Analiza porównawcza, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3, s. 198.
143 Md., s. 198.
144 Oficjalnym powodem zamknięcia festiwalu w Jarocinie była argumentacja, że impreza ściąga grupy agresywnej młodzieży, a miasto nie wytrzymuje ciężaru organizacji. Jak doniosła prasa (�śGazeta Wyborcza" 1998, nr 60 z 12. 03. 1998), po czterech latach przerwy wraca największy polski festiwal rockowy w Jarocinie. Ma to być jednak zupełnie nowy festiwal, nowoczesny, wzorowany na wielkich europejskich festiwalach. Ma się odbywać nie w środku miasta, ale 5 km od niego, nad zielonym zalewem, gdzie na blisko 40 hektarach powstanie stale centrum festiwalowe. Pomysłodawcą i organizatorem festiwalu jest Grażyna Górka-Dudek. Kieruje ona wrocławską firmą impresaryjną Art Managemenet.
145 M. Pęczak, Mały słownik..., s. 41.
69
miczną. O ile jednak punk zachodni był antykapitalistyczny, to punk w Polsce był przede wszystkim antykomunistyczny. Fenomenem było wówczas to, że oprócz wielkich miast, które są kolebką większości subkultur, �śzałogi" punkowe pojawiły się również w mniejszych miejscowościach, między innymi w Zam-browie, Ostrowie Wielkopolskim, Kluczborku, Ustrzykach Dolnych.
Załogi punków w Polsce charakteryzowała duża solidarność grupowa. Poza tym w mniejszym stopniu niż ich zachodni koledzy byli nastawieni negatywi-stycznie i nie przejawiali agresji, co umożliwiło organizowanie dla subkultur młodzieżowych festiwali, choćby w Jarocinie (z dużym, jeśli nie przeważającym udziałem punków).
Ruch punkowy był w zasadzie ruchem apolitycznym: jego właściwą domeną była zawsze sfera stosunków międzyludzkich. Konflikty ideologiczne i polityczne świata dorosłych ich nie interesowały. Na przykład grupa �śAcapulco" w piosence Dwaj starsi panowie śpiewała:
Ronald R., Michał G.
nie lubią się
nie lubią się.
Co to nas obchodzi,
co to nas obchodzi, co to nas obchodzi...
Nas to nic nie obchodzi
Nas to nic nie obchodzi
Nas to nic nie obchodzi.
Polityka obchodziła punków na tyle, na ile ingerowała ona w sferę stosunków międzyludzkich, na ile naruszała wolność ekspresji, wolność bycia sobą. W warunkach systemu politycznego monocentrycznego polityka tę wolność naruszała i dlatego wystąpienia o charakterze antyrządowym w polskim ruchu punk często się pojawiały. Z jarocińskiej sceny leciały teksty w stylu: �śRżnij czerwonego siekierką, bo jest mi barierą".
Polscy punkowie zachowali tę samą, co ich zachodni koledzy, pesymistyczną, negatywistyczną wizję świata. Hasło �śNo future" było przez nich powtarzane równie uporczywie jak napisy na murach polskich miast: �śpunk is not dead". Pesymizmem przeniknięte są piosenki punkrockowych zespołów, np. piosenka grupy �śDezerter":
Żadnej satysfakcji, za dużo frustracji, oto obraz naszej generacji. Nie mamy celu, nie mamy przyszłości. Nie mamy nadziei. Nie mamy radości. Poroniona generacja.
Ruch punkowy funkcjonuje dziś w Polsce w stanie szczątkowym. Atrakcyjność innych subkultur, a także zmiana sytuacji politycznej, społecznej i ekonomicznej podcięły mu skrzydła. Kolorowe �śirokezy" na głowie, wyćwiekowa-
70
ne kurtki, wojskowe buty, podarte spodnie �" to obraz, który coraz rzadziej można zobaczyć na ulicach polskich miast. Hasło �śbez przyszłości", które towarzyszyło �śstraconemu pokoleniu" lat osiemdziesiątych, coraz rzadziej interesuje młodych. Spowszechniała nawet ostra punkrockowa muzyka. Symbolicznego charakteru nabrała likwidacja mekki punkowców �" festiwalu rockowego w Jarocinie. Obecnie znaczna część punkowców działa w ruchach antyfaszystowskich typu Radykalna Akcja Antyfaszystowska lub jest związana z ruchem anarchistycznym.
Pomarańczowa Alternatywa .,
Specyficzny charakter założeń i działań reprezentuje ruch znany pod nazwą Pomarańczowa Alternatywa. Początki tego ruchu związane są z założonym w roku 1980 przez studentów Uniwersytetu Wrocławskiego i Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych, Ruchem Nowej Kultury. Celem tego ruchu było �śpogłębienie wrażliwości estetycznej i etycznej" oraz budowanie �śnowych humanistycznych więzi międzyludzkich". Pierwsza akcja mająca charakter happeningu odbyła się w listopadzie 1980 roku. Uczestnicy przemaszerowali przez wrocławską Starówkę, niosąc transparenty z napisami: �śPrecz z symetrią. Niech żyje swobodna wyobraźnia". W listopadzie 1981 roku podczas strajku studenckiego Ruch Nowej Kultury zaczął wydawać własne pismo �śPomarańczowa Alternatywa". Wtedy właśnie z manifestacji intelektualno-artystycznej ruch Pomarańczowej Alternatywy przerodził się szybko w subkulturę, której głównym zadaniem stało się parodiowanie i ośmieszanie systemu politycznego PRL. Celem działań Pomarańczowej Alternatywy, jak napisała Aldona Jawłowska, było �śrozbijanie stereotypów myślowych, mitów politycznych i ideologicznych �" tworzących się zarówno po stronie władzy, jak i opozycji �" oraz �rozbraja-nie« aparatu przemocy poprzez kreowanie sytuacji absurdalnych, w których jego najpoważniejsi przedstawiciele stają się współuczestnikami błazenady".146
Formą działania była ironia, parodia, kpina, tak wyreżyserowana, że wywoływała śmiech widzów.
To, co było straszne na co dzień, w czasie działań Pomarańczowej Alternatywy stawało się śmieszne i komiczne. Odwracając świat na opak, czynili sytuacje groźne i niebezpieczne �" śmiesznymi, przez co wywoływali rozbawienie u oglądających przedstawienie ludzi. Ludzie śmiejąc się przestawali myśleć o strachu, przestawali się bać. Przez chwilę stawali się wolni i mogli zobaczyć otaczający ich świat i ich samych w krzywym zwierciadle, którym było przedstawienie. To wywoływało ich śmiech i rozbawienie.147
146 A. Jawłowska, Kontrkultura [w:] A. Kłosowska (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Wrocław 1991, s. 83.
147 W. Marchlewski, Pomarańczowa Alternatywa: dokumentacja wybranych działań [w:] J. Wertenstein-Żuławski, M. Pęczak (red.), Spontaniczna kultura młodzieżowa, praca zbiorowa, Wrocław 1991, s. 187.
71
W rocznicę Rewolucji Październikowej na ulicach pojawili się studenci ubrani na czerwono; innym razem nosili transparenty z napisami: �śŻądamy ośmiogodzinnego dnia pracy dla Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych", �śŻądamy rehabilitacji Trockiego i innych towarzyszy". Na koszulkach nosili przeróżne napisy, które swą treścią prowokowały do śmiechu, na przykład: �śBędę lepiej pracować, będę lepiej pracować", albo: �śJutro będzie lepiej". Pomarańczowa Alternatywa była więc artystyczną, pełną humoru i uszczypliwości reakcją na rzeczywistość PRL.
Jednym z założycieli ruchu Pomarańczowej Alternatywy był Waldemar Fydrych, z wykształcenia historyk sztuki, autor �śmanifestu surrealizmu socjalistycznego",148 znany jako samozwańczy �śMajor" i Komendant Twierdzy Wrocław. Podstawowy sens działania ruchu Pomarańczowej Alternatywy Fydrych wyjaśniał w ten sposób:
Starałem się, żeby w tych happeningach było jak najmniej nienawiści między ludźmi, a jeżeli już jest �" to żeby ją rozładowywać.149
Ruch Pomarańczowej Alternatywy przestał istnieć 13 grudnia 1981 roku, natomiast akcje happeningowe pod znakiem Pomarańczowej Alternatywy rozwijały się nadal. Za ostatni happeningowy akt Pomarańczowej Alternatywy uznać można kampanię wyborczą Waldemara Frydrycha �śMajora" jako kandydata do Senatu w wyborach 4 czerwca 1989 roku (przegrał z Antonim Gucwiń-skim, dyrektorem wrocławskiego ZOO!). On sam swoje kandydowanie traktował na serio. Ostatni happening przed wyjazdem za granicę zorganizował w Warszawie w roku 1990 pod hasłem: �śProblemy Lecha �" problemem na-rodu".150
3. Subkultury młodzieżowe w latach 1980-1990
W drugim podokresie, a więc w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych obraz subkultur młodzieżowych w Polsce jest już zupełnie inny. Zasadniczym faktem staje się ogromne zróżnicowanie tych subkultur będące symptomem zmian, jakie dokonują się w sferze świadomości Polaków. Z jednej strony wyczerpały się typowo polskie subkultury etosowe, które lansowały twórczą
148 Powiada się w nim na przykład, że, już pojedynczy milicjant stojący na ulicy jest dziełem sztuki".
149 G. Łęcka, Co robi Waldemar Fydrych, twórca Pomarańczowej Alternatywy? �śPolityka" 1997, nr 16 (19. 04. 1997).
150 Obecnie W. Fydrych mieszka w Paryżu. Jest buddystą�" był nim już w epoce Pomarańczowej Alternatywy. Medytacja �" jak mówi Fydrych �" to dla niego pomoc w szukaniu raz �" równowagi, innym razem �" w szukaniu czegoś nowego.
72
aktywność i wskazywały na potrzebę zmian społecznych i politycznych. Z drugiej �" uaktywniły się subkultury ekstremalne, agresywne, takie jak anarchiści czy skinheadzi. Ciekawą grupę stanowią subkultury, które uformowały się na gruncie fascynacji wybranym idolem boiska sportowego (typowym przykładem są szalikowcy) lub sceny muzycznej �" z tej ostatniej grupy najbardziej charakterystyczni to metalowcy i raperzy.151 Wyjątkowym zjawiskiem na mapie polskich subkultur młodzieżowych są rastafarianie próbujący realizować model duchowej autokreacji. Pojawiła się też subkultura, której członkowie, biorąc pod uwagę nowe realia społeczne i ekonomiczne w Polsce, próbują�" na wzór swoich zachodnich kolegów �" robić kariery i zdobywać duże pieniądze (yuppies). t,
Anarchiści
Anarchiści pojawili się w Polsce jako rozpoznawalna subkultura w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy to powstał Ruch Społeczeństwa Alternatywnego i ruch Wolność i Pokój, jednak hasła i koncepcje anarchistyczne funkcjonowały już wcześniej, zwłaszcza w środowiskach punkowych.152 Od roku 1985 w większych miastach polskich, głównie w Gdańsku, Warszawie i Wrocławiu, grupki młodych ludzi przyznających się do anarchizmu organizują przy różnych okazjach manifestacje rozpędzane przez milicję. Anarchizm tych grup polegał przede wszystkim na kontestacji PRL-owskiej rzeczywistości politycznej i społecznej. Nośnikiem informacji między tymi grupami były wydawane w tzw. �śtrzecim obiegu"153 gazetki, np. �śHomek", �śAnarchol", �śTerrorysta", �śUlica",
151 Oprócz metalowców i raperów pojawili się również w Polsce �" ale jako grupy mniej znane i mniej obecne w życiu młodzieży �" depeszowcy i poppersi. Depeszowcy to subkultura fanów brytyjskiego zespołu rockowego Depeche Modę. W roku 1985 zespół ten koncertował w Warszawie i od tego wydarzenia zaczyna się historia tej subkultury w Polsce. Swój styl ubierania się depeszowcy oparli na wyglądzie scenicznym muzyków tego zespołu. Nie posiadają żadnej wyróżniającej ideologii: jedyny element ich grupowej tożsamości to zamiłowanie do tej samej muzyki i wygląd: zob. M. Pęczak, Mały słownik, op. cit. s. 22: M. Sierocki przedstawia Depeche Modę: Pseudo/ani, ideologia i perfidny dyskoman, �śAtak. Dwutygodnik młodych.", Warszawa 1991, s. 3. Poppersi z kolei to subkultura która powstała w Anglii w końcu lat siedemdziesiątych w środowisku fanów muzyki naw romantic. W Polsce zaznaczyli się w latach osiemdziesiątych (1981-1985). Stało się o nich głośno w roku 1984, gdy w Nowej Hucie doszło do bijatyki między popperami i punkami. Zob. M. Szymańczak, Hippie, punk, popper i inni. Szkic do monografii młodzieżowych stylów kontestacyjnych lat osiemdziesiątych, Warszawa 1984.
152 Zob. J. Muszyński, Anarchizm. Rzecz o niezniszczalnej wolności, Warszawa 1982: M. Szpakowska, Anarchiści dzisiaj, �śDialog" 1991, nr 2: J. Olejarz, Koncepcja społeczeństwa alternatywnego młodzieżowego ruchu anarchistycznego w Polsce (maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Socjologii UMCS, Lublin 1995).
153 W odróżnieniu od �śdrugiego obiegu", związanego z działalnością opozycji antykomunistycznej, �śtrzeci obieg" związany jest z twórczością i informacją funkcjonującą w kręgu młodzieżowej kontrkultury i kultury alternatywnej: zob. M. Pęczak, Kilka uwag o trzech obiegach kultury, �śKultura i Społeczeństwo" 1989, nr 3.
73
�śRewolta", �śTrująca Fala" i inne. Jedną z najbardziej popularnych gazetek była �śMat Pariadka".154 Nazwa została zaczerpnięta z rosyjskiego przysłowia: �śAnarchia matką porządku". Można to uznać za ukłon w stronę klasyków anar-chizmu, w rzeczywistości jednak pismo służyło wymianie poglądów i informacji między grupami anarchistycznymi.
W roku 1988 inicjatywy integracyjne, podjęte przez młodych Gdańszczan związanych z Ruchem Społeczeństwa Alternatywnego, ruchem Wolność i Pokój i artystyczną formacją Totart, doprowadziły do powołania ponadlokalnej Mię-dzymiastówki Anarchistycznej przyjmującej za swój cel nadrzędny koordynację grup anarchistycznych z wielu regionów Polski.155 Powołana do istnienia wraz z Międzymiastówką �śSieć Wymiany Pozytywnej" miała zadbać o integrowanie rozproszonych grup poprzez wzajemną wymianę informacji. W czerwcu 1989 roku Sieć Wymiany Pozytywnej przekształca się w Federację Ośrodków. Ta struktura formalizacji ruchu wywołała sprzeciw wielu anarchistów opowiadających się za całkowicie spontanicznym charakterem ruchu. Rozdźwięki ujawniły się na kolejnym zjeździe Międzymiastówki w listopadzie w roku 1989 w Warszawie. Postanowiono wówczas powołać Federację Anarchistyczną156 skupiającą poszczególne grupy na zasadzie swobodnego akcesu. Powołanie Federacji nie wyeliminowało rozdźwięków �" w praktyce zwyciężyła koncepcja anarchi-zmu jako ruchu spontanicznego. W rezultacie Federacja praktycznie przestała istnieć, a rozproszone grupy anarchistów aktywizują się okazjonalnie, uczestnicząc w akcjach proekologicznych, proaborcyjnych, w manifestacjach broniących prawa do zastępczej służby wojskowej czy protestujących przeciwko karaniu za posiadanie narkotyków, czy wreszcie w lokalnych imprezach artystycznych.
W próbie oceny anarchistów polskich trzeba wyraźnie oddzielić dwa okresy: okres PRL oraz okres po wyborach do Sejmu i Senatu 4 czerwca 1989 roku. W pierwszym okresie anarchiści jako ruch zwrócony przeciw systemowi komunistycznemu zjednywali sobie pewną sympatię ze strony opozycji antykomunistycznej . W drugim okresie system komunistyczny przestał istnieć, ale anarchiści nie zrezygnowali z ostrej opozycji wobec dominującej roli państwa. Trzeba pamiętać, co podkreśla Mirosław Pęczak, że �śanarchiści zawsze byli w opozycji wobec państwa jako takiego i nadal są w opozycji do jakiegokolwiek z istnieją-
154 Jednym z najbardziej popularnych pism jest �śMat Pariadka". Nazwa została zaczerpnięta z rosyjskiego przysłowia: �śAnarchia matką porządku". Można to uznać za ukłon w stronę języka klasyków anarchizmu, w rzeczywistości jednak pismo służy wymianie poglądów i informacji między grupami anarchistów: zob. �śAnarchistyczny Magazyn Autorów", Sopot 1993, nr 11: J. Sierpiński, Anarchia matka porządku, �śCzas" 1993, nr 2.
155 Jan Waluszko (Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, Gdańsk-Sopot 1992, s. 3) tak charakteryzuje własne środowisko: �śRuch Społeczeństwa Alternatywnego wywodzi się ze środowiska gdańskiej alternatywy, działającego na pograniczu opozycji politycznej i młodzieżowej kontrkultu-ry, a skupionego wokół pisma �Gilotyna«".
156 Zob.: Deklaracje Federacji Anarchistycznej �" Sekcja Trójmiasto, �śUlica" 1994, nr 23.
74
cych systemów politycznych. Ich wizja i utopia nadal stawiała ich, i stawia nadal, w roli permanentnej opozycji".157 Mimo to nie należy anarchistom przypisywać bezideowej negacji: ich celem �" sami mocno to podkreślają�" nie jest chaos i rozkład, lecz walka z tym wszystkim, co łączy się i wynika z represyjnego charakteru państwa, co utrudnia kształtowanie się wolnego społeczeństwa. We współczesnych warunkach polskich w działaniach anarchistów pojawia się antyklerykalizm, sprzeciw wobec kapitalizmu w polskim wydaniu, pacyfizm manifestowany kontestowaniem obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej .
Skinheadzi
Skinheadzi158 dotarli do Polski w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych. Natychmiast zaadaptowali na swój użytek nacjonalistyczny katalog haseł: �śPolska dla Polaków", �śŻydzi do gazu", �śPolish Power", �śWhite Power" i inne. Niezależnie od tego wykorzystywali wiele okazji, aby poprzez agresję zaakcentować swoją obecność. Może to być mecz piłkarski, koncert rockowy, dzień wagarowicza. Katalog wrogów, z którymi skini walczą, jest liczny i tak zróżnicowany, że słuszna jest uwaga Mirosława Pęczaka, który napisał:
Trudno powiedzieć by skinheadzi (zarówno w Polsce, jak i gdzie indziej) dysponowali w pełni spójną ideologią. Są to raczej oderwane slogany, w których przejawia się postawa rasistowska, szowinistyczna oraz stale obecny kult siły fizycznej, przemocy i swoiście pojmowanego porządku.159
Podstawowym założeniem skinheadów polskich jest szeroko rozumiana ideologia narodowa, wyrażająca się różnymi postawami �" od patriotycznych, poprzez rozwinięty tradycjonalizm narodowy, nacjonalizm, aż do skrajnych postaci szowinizmu narodowego. Deklarują dążenie do stworzenia silnego państwa, w którym będzie panował specyficznie rozumiany ład i porządek. Dlatego chętnie angażują się w działalność na wskroś polityczną, zasilając szeregi stronnictw i partii o profilu narodowym.
Tak określając polskich skinheadów, trzeba jednak pamiętać, że subkultura ta, choć bardzo charakterystyczna, nie jest wcale jednorodna �"- istnieje w jej łonie kilka istotnych podziałów.
�śNazi" �"- to najbardziej radykalny odłam, do którego zalicza się szowinistów spod znaku �śWhite Power". Głoszą wizje Wielkiej Polski i wyznają nacjonalizm posunięty do granic szowinizmu. Odłamem upolitycznionych skinheadów
157 M. Pęczak, Maty słownik subkultur młodzieżowych..., s. 10.
158 M. Pęczak, M. Janicki, Polska siła. Skini, narodowcy, chuligani, Warszawa 1994.
159 M. Pęczak, Maty słownik subkultur młodzieżowych..., s. 91.
75
jest u nas kilkuset �śnazi-skins" z Opolszczyzny i części Górnego Śląska, którzy mają kłopoty z identyfikacją narodową. Utrzymują kontakty z niemieckimi nazi-stami, przyjmują od nich ideologię. Do tej skrajnej grupy zalicza się też skinhe-adów przejawiających skłonności do bijatyk i awantur (w Anglii nazywa się ich offlcial hooligans lub football hooligans). Wraz z szalikowcami są oni postrachem polskich stadionów.
Z drugiej strony wyraźnie odcinającym się odłamem są �śojowcy", określający się jako �śprawdziwi patrioci". Termin �śoi" początkowo był zawołaniem bojowym kibiców piłkarskich z kręgu skinheadów. Ojowców interesuje przede wszystkim muzyka i zabawa. Głoszą hasła typu: �śpunks and skins united". Wyżywają się na koncertach rockowych, nieraz też �" w bójkach z policją.
Kolejna grupa skinów to �śszarpowcy" (SHARP �" Skinheadzi Przeciw Uprzedzeniom Rasowym) �" czyli skini przeciwstawiający się rasizmowi.
Charakterystyczny dla skinów polskich jest stosunek do religii. Część z nich nie przywiązuje żadnej wagi do dziedzictwa Kościoła katolickiego (skinów partii Tejkowskiego podejrzewa się o próby rytuałów pogańskich), inni byli nawet skłonni uczestniczyć w mszy celebrowanej z okazji powstania ZChN w roku 1989, a ostatnio w manifestacjach antyaborcyjnych organizowanych przez organizacje katolickie. Orientacja prochrzescijanska tych grup wydaje się w tym przypadku polską specyfiką. Skinheadzi w innych rejonach Europy zdają się nie przywiązywać żadnej wagi do religii.160
Rastafarianie
Rastafarianie161 są przedstawicielami ruchu o charakterze społeczno--religijnym, który powstał w drugiej połowie lat sześćdziesiątych na Jamajce wśród ludności murzyńskiej. Początki ruchu sięgają już lat czterdziestych XX wieku, ale był to wówczas ruch podziemny. W roku 1966 odwiedził Jamajkę cesarz Etiopii Hajle Sellasje, uznawany tam za istotę niemal boską, i wezwał swoich �śczcicieli" do tymczasowego zaniechania myśli o powrocie do Afryki i do walki o wyzwolenie we własnym kraju. Nazwa ruchu �śrastafarianie" wzięła się właśnie od rodowego nazwiska cesarza: Lif Ras Tafari Makkonena (imię Hajle Sellasje przybrał, gdy w roku 1930 został cesarzem Etiopii).
Założycielem ruchu był urodzony na Jamajce murzyński działacz polityczny Marcus Garvey. Kierowany przez niego ruch od początku zakładał jako nadrzędny cel emancypację Murzynów pozaafrykańskich i pracę na rzecz utrzymania ich narodowej tożsamości. Ruch miał cele społeczne i polityczne, ale charakte-
160 M. Pęczak, M. Janicki, op. cit., s. 21.
161 S. Gołaszewski, Reggae �" Rastafari, Bydgoszcz 1990: M. Pęczak, Babilon jest w tobie, �śSztuka", Warszawa, nr 2.
76
rystyczne jest to, że chciał je osiągnąć przede wszystkim za pomocą religii. Dlatego w swojej ideologii jest to ruch religijny (lub raczej parareligijny), który inspiracje dla swoich działań politycznych znajdował w Piśmie Świętym. Murzyni, podobnie jak lud Izraela, zostali uprowadzeni do nowego świata, który stał się dla nich domem niewoli. Dwanaście pokoleń Izraela to dwanaście głównych skupisk czarnej ludności (jedna w Etiopii, pozostałe w diasporze). Odpowiednikiem Mojżesza jest Marcus Garvey ze swoją ideą powrotu do Afryki, a Mesjaszem najprawdopodobniej sam Hajle Sellasje, na co wskazują jego przydomki: �śŻywy Bóg", �śZwycięski Lew plemienia Judy", �śKról królów". Gdy nadejdzie dzień sądu, potępieni zostaną wszyscy ciemiężyciele czarnych (w radykalnych interpretacjach �" wszyscy biali). �śBabilon", w Biblii symbol grzechu, to pogrążony w nieprawościach świat białego człowieka.
Czynnikiem integrującym ruch rastafarian było hasło powrotu do Afryki oraz kult cesarza Hajle Sellasje. Do rozwoju ruchu przyczyniła się walnie zrodzona w jego obrębie muzyka reggae. Oparta jest ona na karaibskich motywach ludowych: teksty pieśni reggae głoszą równość społeczną, miłość i braterstwo, potępiają rasizm, demaskują symbol zła �" Babilon, w którym żyjemy.
W tekstach muzyki reggae znajdujemy protest przeciwko białym, poczucie zamknięcia w czarnym getcie, chęć powrotu do afrykańskich praźródel i wierzeń religijnych.162
W latach osiemdziesiątych pojawił się produkt uboczny reggae �" ragga, który wypływ tradycyjne reggae i stał się ulubionym gatunkiem w gettach, także na Jamajce. Regga to muzyka zbliżona pod względem rytmu i brzmienia do reggae, ale odcięta od afrykańskich korzeni. Regga to �śalternatywna nazwa muzyki reggae w wydaniu prezentowanym w salach tanecznych [...] Niektórzy krytycy potępiali raggę za jej mocne, szowinistycznie męskie, amoralne teksty oraz identyfikację z gettowymi gangami i subkulturą narkomanów (niewykluczone, że sama nazwa pochodzi nie tylko od reggae, ale i od ang. ragamufin man �" oznaczającego ulicznego cwaniaka).163
Za sprawą popularności muzyki reggae ruch rastafariański pojawił się w USA, Anglii i innych krajach. Do Polski trafił na początku lat osiemdziesiątych, tworząc subkulturę białych rastafarian. Ideologia naszego rodzimego rasta-farianizmu obejmuje głównie sfery moralne rzeczywistości, czym różni się od jamajskiego oryginału, owej religii wyzwolenia ze społecznej opresji. Polscy rastafarianie również twierdzą, że żyjemy w Babilonie, że nasza kultura, cały system panowania nad umysłami ludzkimi muszą zostać przezwyciężone. Światu zła przeciwstawiają swoją kulturę: muzykę, styl życia oparty na idei non-violence, pacyfizm.
162 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych..., s. 46.
163 j Jhorne, Słownik pojęć kultury postmodernistycznej, Warszawa 1995, s. 282-283.
77
Środowiska polskich rastafarian �" pisze Mirosław Pęczak �" starały się demonstrować łagodny i twórczy model samorealizacji, dopingowały do zainteresowań sztuką i ezoteryczną literaturą.164
Metalowcy , * �
,
Nazwą �śmetalowcy" definiuje się subkulturę fanów odmiany rocka zwanej heavy metal.165 Określa ona rodzaj wykonywanej muzyki, ale odnosi się także do całej subkultury, która wytworzyła się wokół tej muzyki. Muzyka �śmetalowa" uformowała się już w latach siedemdziesiątych jako reakcja na ekspansję stylu disco i powrót do ostrego, tradycyjnego rocka jeszcze z końca lat sześćdziesiątych. Zjawiskiem światowym stała się w latach osiemdziesiątych.
Metalowcy nie formułują odrębnej, specyficznej dla nich ideologii. Charakteryzuje ich �śbycie razem" na koncertach i ten sam gust muzyczny. �śBycie razem" spełnia funkcję identyfikacyjną: wyróżnia uczestników grupy jako odrębną, rozpoznawalną �" również przez charakterystyczny strój �" grupę społeczną.
W Polsce metalowcy wpisali się w krajobraz subkultur na początku lat osiemdziesiątych. Wyróżniali się �" podobnie jak ich zachodni koledzy �" głównie strojem i fascynacjami muzycznymi. Od początku swego istnienia byli oskarżeni o profanację muzyki, tendencje satanistyczne (głównie za sprawą nastroju grozy, którą wywoływali na koncertach) i neopogańskie. Sprzeciw budził także rodzaj wykonywanej przez nich muzyki,156 ale pojawiały się również głosy w jej obronie. Jerzy Bojanowicz tak o niej napisał:
Potrzeba słuchania dynamicznej i głośnej muzyki istniała zawsze. Dlatego każda epoka tworzy coś, co drażniło, wzbudzało emocje. I choć nazywało się to inaczej, było właśnie heavy--metalem tamtych czasów. Zmieniają się środki wyrazu. Paganiniego posądzano o konszachty z diabłem, bo za pomocą swych skrzypiec doprowadzał ludzi do najwyższego podniecenia: dziś robi to Eddie van Hallen, używając elektrycznej gitary. Heavy metal to rytm pierwotnych bębnów, tkwiących w instynkcie człowieka. Będzie istniał zawsze, nawet jeśli zmieni swą nazwę i formę.167
Typowa dla heavy metalu jest widowiskowość i teatralizacja zachowania scenicznego muzyków. Koncert metalu jest nie tylko widowiskiem, ale także kataraktycznym rytuałem, podczas którego �" jak stwierdził jeden z członków
164 M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych..., s. 79.
165 Termin �śheavy metal" został wprowadzony do młodzieżowej kultury muzycznej przez Williama Burroughsa w roku 1968.
166 Zob. Black metal i pies, �śŻycie Warszawy" 14. 08. 1986: Piekielny raban, �śPolityka" 1986, nr 33.
167 J. Bojanowicz, Punk, heavy metal, rasta, �śOkolice" 1987, nr 3, s. 70.
78
heavymetalowego zespołu KAT �" �śmożna skakać, wrzeszczeć, tańczyć, wyrzucić z siebie wszystkie brudy, przestać myśleć i tylko poddać się muzyce w swój własny, indywidualny sposób: koncerty są swego rodzaju katharsis, oczyszczeniem: odejściem od szarej rzeczywistości. I dobrze".168
Ostatnio pisze się coraz częściej o muzyce spod znaku black metal i death metal. Jest to skrajnie brutalna odmiana muzyki metalowej. Określenie death (czyli śmierć) określa charakter śpiewanych tekstów oraz tendencję jej twórców i wykonawców: ma porazić słuchaczy, opanować ich mózg i trzewia, ma ich �śzabić".
W połowie lat osiemdziesiątych heavy metal uważany był powszechnie za prostą kontynuację hard rocka z poprzedniej dekady. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, gdy zaczęto mówić o śląskim zespole KAT otwarcie przyznającym się do satanizmu. Wnet ujawniły się inne zespoły blackmetalowe, na przykład Christ Agony czy Behemot, głoszące motywy wampiryczne, kult śmierci, satanizm. Wymienić można szczególnie zespół metalowy Vader z Olsztyna, który gra death metal, najgorszą odmianę muzyki metalowej.
Lider grupy KAT, Roman Kostrzewski, nagrał �śBiblię Szatana" Szandora La Veya, do której odwołuje się dziś wielu muzyków i fanów metalu. Być może, w piosenkach black i death metalu chodzi o czystą symbolikę: nie jest wykluczone, że zespoły metalowe lansujące pełne krwi teksty i agresywną muzykę po prostu przyjęły pewną pozę, aby przyciągnąć publiczność. Niemniej trzeba pamiętać, że w ślad za hasłami lansowanymi przez muzycznych idoli idą konkretne czyny. W artykułach prasowych pojawiają się raz po raz doniesienia o profanacji grobów oraz innych aktach wandalizmu dokonywanych przez młodocianych przestępców przyznających się do satanizmu, czerpiących natchnienie z �śBiblii Szatana" La Veya i z �śmuzyki szatana". Teksty piosenek traktują oni dosłownie �" symbolika dla nich nie istnieje.169
Trzeba również pamiętać i o tym, że muzyka metalowa ma różne odmiany: metal rock to coś więcej niż tylko black i death metal. Zwraca na to uwagę Mirosław Pęczak:
Neopogaństwo, motywy wampiryczne, satanizm, kult śmierci i okultyzm to jedna strona metalu. Ta ciemna. Istnieje wszelako i jasna, o wiele bliższa takim zespołom jak �śSweet Noise" ze Swarzędza czy poznański znakomity �śAcid Drinkers", którym zależy przede wszystkim na tym, by �śostre granie", zwane przez metalowców �śłojeniem", było niekwestionowanym faktem artystycznym. 17°
168 J. Bojanowicz, op. cit., s. 71.
169 E. Ornacka, Muzyka szatana, �śWprost" 1997, nr 11 (16.03.1997): M. Pęczak, Ciemny przepływ energii, �śPolityka" 1997, nr 15 (12.04.1997): �śGazeta Wyborcza" �" Magazyn Gazety 1997, nr9 (7-8.11.1997).
170 M. Pęczak, Ciemny przepływ energii...
79
Yuppies
Fenomen �śmłodego miejskiego profesjonalisty" (Young Urban Professio-nal �" Yuppi) ujawnił się w Ameryce epoki prezydenta Ronalda Reagana. Szybki rozwój ekonomiczny zrodził szansę na szybki awans dla młodych, prężnych, wykształconych absolwentów najlepszych amerykańskich uczelni. Oni właśnie zapoczątkowali i stworzyli ową grupę, zwaną �śyuppies", która wchodząc w życie zawodowe wykazuje silną orientację na osiąganie sukcesu, kariery, pieniędzy i prestiżu. Temu celowi podporządkowana jest ich filozofia życia. Opiera się ona na przekonaniu, że podstawowym środkiem sukcesu jest praca �" praca zatem jest ich pasją. Tak pojmowana i realizowana na co dzień praca wpływa bezpośrednio na styl życia yuppies. Cechuje ich mobilność, brak przywiązania do jednego, konkretnego miejsca pobytu, prymat spraw zawodowych nad osobistymi i rodzinnymi. Kultowi pracy i profesjonalizm towarzyszy kult pieniędzy: yuppies potrafią pogodzić pracę z troską o swój profesjonalny image: wygląd, sposób spędzania wolnego czasu, o to wszystko, co jest nowoczesne i eleganckie. Nie mają jednak żadnego zabezpieczenia ideologicznego �" nie wiążą się z żadnymi nurtami politycznymi.
W latach osiemdziesiątych pojawił się w Polsce Japiszon" �"- uproszczona, półprofesjonalna imitacja �śmłodego wielkomiejskiego profesjonalisty".171 Specyfiką polskiego fenomenu yuppie jest po pierwsze to, że niektórzy �śmłodzi profesjonalni" zaangażowali się w karierę polityczną, a po wtóre �" że starają się godzić sprawy zawodowe z osobistymi i rodzinnymi.
W historii polskich japiszonów zaistniały dwa odmienne etapy, których cezurę stanowi rok 1989. Japiszon PRL-u (1980-1989) akcentował sprzeciw wobec systemu i na wszelkie sposoby starał się wykreować na wzór i podobieństwo swego amerykańskiego pierwowzoru. Polski japiszon to jednak tylko ubogi krewny amerykańskiego yuppie. Wydarzenia polskie po roku 1989 zdynamizowały polskich japiszonów. Zaczęli zakładać własne firmy, weszli do przedstawicielstw firm zagranicznych, wielu wraz z całą solidarnościową formacją przeszło do państwowej administracji. To była pierwsza fala polskich japiszonów. Za nią podąża druga, bardziej zbliżona do zachodnich yuppies.
Tuż za japiszonami podążają przedstawiciele nowego inteligenckiego pokolenia, w dużym stopniu �śzjapizowani" i stylizujący się na �śprofessionals". W większości niechętnie angażują się w działalność społeczną i polityczną, są za to silnie zorientowani na cele materialne, przedsiębiorczy i niezależni. Polscy yuppies. Już niedługo będą prawdopodobnie stanowić silę napędową prywatnego biznesu, ponieważ pracują na giełdzie, w polskich i zagranicznych firmach, są wysokiego szczebla menedżerami. Podobnie jak yuppies wyznają kult pracy, kompetencji, usiłują mieć styl i chęć być coraz bardziej niezastąpieni.172
171 P. Śpiewak, Kim jest japiszon, �śRespublica" 1987, nr 6: G. Musiał, Czy już jesteś yuppi?, �śRespublica" 1987, nr 6.
172 S. Mizerski, Nadchodzi japi, �śSpotkania" 1992, nr 44.
80
Odnieść możliwie najszybciej i największy sukces �" oto podstawowy życiowy cel tej nowej generacji polskich yuppies. Ale sukces nie przychodzi łatwo: wymaga wysokich kwalifikacji zawodowych i osobistych, a także wyrzeczeń. Dlatego chociaż japiszoni wyznają, że traktują swoją pracę jak hobby, to jednak zdają sobie sprawę z tego, że jest to praca wyczerpująca fizycznie i psychicznie. Wyłączenie się z aktywności jest jeszcze trudniejsze.
W Stanach Zjednoczonych pojawiła się odmiana yuppies, którą nazwano Dinks: Double Income, No Kids, �śPodwójny dochód, bez dzieci". Podobnie jak yuppies rekrutują się spośród elity młodych Amerykanów, których życiowym celem są najwyższe kwalifikacje zawodowe i najwyższe zarobki. Wyróżnia ich od yuppies to, że świadomie rezygnują z posiadania dzieci.173 Kariera, na którą postawili Dinks, wymaga pełnej dyspozycyjności. Zobowiązania rodzinne ją wykluczają. Łączy się z tym niechęć do formalnego małżeństwa. Zasadą jest pozostawanie w wolnym związku oraz ścisły rozdział finansowy: każdy z partnerów pozostaje przy swojej własności, co w wypadku rozejścia się nie stwarza żadnych problemów majątkowych.
Dla yuppies i Dinks pieniądze są najważniejszym celem oraz wyznacznikiem sukcesu i oceny wartości człowieka. Wolno przypuszczać, że ich następcą zostanie człowiek, który zrozumie, że pracuje się po to, aby żyć, a nie odwrotnie, i że pieniądze są jedynie środkiem, a nie celem. Zapowiadają go zjawiska, jakie dokonują się już w tej chwili w społeczeństwach postindustrialnych. Mianowicie, pojawiają się w nich nowe wartości i nowe style życia, które uwidoczniają się głównie na dwóch poziomach.174 Na poziomie behawioralnym istnieje tendencja do planowania własnego czasu w coraz bardziej subiektywny, zindywidualizowany sposób �" czas nie jest już podporządkowany czasowi pracy, nie jest też mierzony ilością zarobionych pieniędzy, lecz jest wartością, którą należy i można rozporządzać zgodnie z własnym wyborem. Na poziomie wartości obserwuje się proces globalnego dowartościowania własnej samorealizacji. Objawia się to na przykład w ten sposób, ze samorealizacja pojawia się zamiast potrzeby osiągnięć, zdolność do odczuwania radości zamiast wytrzymałości na stres, współzależność zamiast niezależności, większa satysfakcja z pracy wynikająca z tego, z kim i dla kogo się pracuje niż wysokość wynagrodzenia za pracę. Upada potrzeba sukcesu rozumianego jako osiągnięcia w życiu zawodowym i zajmowanie wysokich pozycji w hierarchii społecznej.175
173 M. Teresińska, Pokolenie zwane Dinks, �śPolityka" 1997, nr 11 (15. 03.1997).
174 L. Bovone, Socjalizacja a życie zbiorowe. Model pokoleniowy, �śKultura i Społeczeństwo" 1988, nr 1, s. 118-120.
175 Amerykańskie Biuro Badania Trendów (Trands Research Institute) ocenia, że w najbliższych ośmiu latach 15 % ludności krajów wysoko rozwiniętych całkowicie zmieni styl życia, a sukces mierzony nie będzie zasobnością portfela, lecz stopniem osiągniętego rozwoju wewnętrznego (zob. Marzena Haussman, Triumf luzu, �śWprost", 5.04.1998). Oznacza to zapoczątkowanie procesu, w którym dokonuje się odchodzenie do zawodowo-technicznego wyścigu i postawienie
81
Szalikowcy
Subkultura ta obejmuje młodych ludzi, dla których kibicowanie określonej drużynie piłkarskiej stanowi czynnik grupowej tożsamości. Dla szalikowców konkurencyjna drużyna jest synonimem wroga: pod jej adresem skandowane są obrażliwe nazwy, wulgarne przyśpiewki itp. Mecz piłkarski jest okazją do wyładowania agresji, zaznaczenia swojej obecności, ugruntowania w sobie przeświadczenia, iż się jest członkiem określonej społeczności. W ten sposób zaspokaja się typowa w tym wieku potrzeba identyfikacji. Cechą charakterystyczną subkultury szalikowców jest okazjonalność, bowiem piłka nożna nie organizuje całego czasu życia młodych ludzi.
Społeczność szalikowców wyróżniła się na początku lat pięćdziesiątych i odtąd stadiony piłkarskie stały się widownią ich aktywności, często tragicznej w skutkach.176 Tytułem przykładu można tu wspomnieć zamieszki na stadionie Heysel w Brukselii 20 maja 1985 roku, kiedy podczas meczu między �śJuventusem Turyn" a �śFC Liverpoolem" brytyjscy kibice spowodowali gigantyczną bójkę, w wyniku której zginęło 41 osób. Od tego czasu z roku na rok problem chuligaństwa na stadionach gwałtownie narastał. Mecze piłkarskie stawały się pretekstem do wyrażania agresji wobec �śobcych".
Stworzyła się już polska subkultura kibiców-szalikowców (nazwa od elementów stroju symbolizujących barwy klubu, głównie szaliki) funkcjonujących na pograniczu marginesu społecznego i działań chuligańskich. Jako początek chuliganizmu piłkarskiego w Polsce można przyjąć datę 9 maja 1980 roku, kiedy to podczas finałowego meczu o puchar Polski w Częstochowie, pomiędzy �śLegią Warszawa" a �śLechem Poznań" doszło do gigantycznej bójki pomiędzy zwolennikami obu drużyn, w wyniku której kilkadziesiąt osób zostało rannych i pokaleczonych. Sprawa ta została wówczas wyciszona, gdyż wtedy jeszcze władze państwowe borykały się z innymi problemami związanymi z masowymi protestami niezadowolonego społeczeństwa. Tymczasem �śszalikowy serial" na niespokojnych stadionach trwał nadal. Finał Pucharu Polski w roku 1995 pomiędzy �śLegią Warszawa" a �śGKS Katowice" ukazał, jak bezmyślni potrafią być nasi pseudokibice. Puchar Polski zdobyli piłkarze �śLegii", a warszawscy fani okazali swa radość, demolując doszczętnie własny stadion w cza-
na wartości. Indywidualny rozwój osobowości, pogłębienie zainteresowań, mniej stresująca praca, staną się ważniejsze niż pieniądze i kariera.
176 Problem agresji na stadionach pojawił się najpierw w Wielkiej Brytanii. Biedne dzielnice angielskich miast były wylęgarnią futbolowych chuliganów. Wkrótce �śchoroba" przestała być tylko angielska. Brytyjski �świrus" przepłynął kanał La Manche i dotarł do Europy. Najszybciej spowodował zarazę w Holandii. Krwawe walki stały się tradycyjnym �śprzedmeczem". Dziś trudno znaleźć kraj w Europie, gdzie na piłkarskich stadionach nie zanotowano incydentów. Piłkarska Europa jest chora. Tragiczne wydarzenia miały jednak miejsce także na innych kontynentach: w Azji, Afryce, Ameryce Południowej.
82
sie walk z policją. Przełomowym momentem, który otworzył oczy polskim władzom piłkarskim, były wydarzenia z roku 1996, kiedy na stadionach w Poznaniu i Wrocławiu urządzono, jak pisała prasa, �śpogrzeb polskiemu futbolowi". W wyniku zajść na obu stadionach wielu policjantów i szalikowców odniosło rany, uszkodzono kilkanaście policyjnych radiowozów, zdemolowano sklepy, zniszczono sektory. Znane są �śpociągi widma" (lub �śpociągi grozy"), bijatyki przed, w czasie i po meczu. A od czasu, kiedy szeregi szalikowców zasiliła jedna z odmian skinheadów, problem przybrał niepokojące rozmiary. Wymowną ilustrację stanowią cyfry. W roku 1995 straty spowodowane chuligańskimi ekscesami w czasie meczów orzeczono na 3 miliardy 410 milionów (st. zł). W tym samym roku podczas meczów i innych imprez sportowych rannych zostało około 200 kibiców i 100 policjantów. W pierwszym półroczu 1996 roku zatrzymano na stadionach 825 chuliganów, a straty oszacowano na kwotę 50 tysięcy (nowych zł).177 W roku 1997 na zawodach sportowych 1075 razy doszło do awantur spowodowanych przez szalikowców. Zatrzymano 2339 osób. Straty wyniosły ponad 232 tys. zł. W setki tysięcy idą straty PKP. Liczba spraw, które trafiły do sądów, przedstawia się następująco: r. 1995 �" 240, r. 1996 �" 150, r. 1997 �" 320. Straty w mieniu policji przedstawiają się następująco: r. 1995 �" 22 tys. zł, 1996 �" 85 tys. zł, 1997 �" ok. 60 tys. zł. Koszty policyjnych akcji porządkowych podczas imprez sportowych w roku 1997 wyniosły 24 tys. (nowych zł).178
Stopień wewnętrznej organizacji grup kibiców jest luźny, aczkolwiek daje się zauważyć pewna hierarchizacja oparta na określonej strukturze. Dół stanowią zwykli szalikowcy, �śnowicjusze", którzy nie angażują się w agresywne akcje. Dla nich mecz to �śmoda, sposób na zabicie nudy, spędzenie wolnego czasu. Dla nastolatków to po prostu fajna zabawa z otoczką humoru i solidarności, magia tysięcy gardeł". Z czasem przejmują oni �śmęski styl", przekazany im przez starszych. Nad nowicjuszami znajdują się wojownicy, którzy sami siebie nazywają �śultrasami" albo �śhoolsami" (chuliganami). Są starsi i najbardziej agresywni. Aby zostać hoolsem, trzeba zaliczyć odpowiednią liczbę wyjazdów na mecze z własnymi, a także wrogimi klubami, pokazać się w czasie awantur. Stanowią żelazną gwardię zespołu, elitę. Nad wojownikami jest rada starszych (zbiorowy wódz). Ona podejmuje decyzje, wskazuje na aktualnych wrogów, zawiązuje sojusze.179
W życiu szalikowców wszystko obraca się wokół meczu: nie występują tu żadne wyróżniki intelektualne, nie ma żadnej ideologii tłumaczącej takie, a nie inne zachowanie. Cechą wyróżniającą jest przygotowanie do meczu. Kibice
177 Podaję za: �śŻycie" 1997 z 14.03.1997.
178 M. Meller, P. Pytlakowski, Liga chuliganów, �śPolityka" 1998, nr 11 (14.03.1998).
179 M. Meller, P. Pytlakowski, op. cit., Zob. też R. Zieliński, Pamiętnik kibica i Liga chuliganów.
83
przyjmują postawy bliskie postawom zawodników. Jedni i drudzy snują plany na temat strategii, rozważają szansę poszczególnych zawodników, po meczu dzielą wraz z nimi uczucia związane z sukcesem albo porażką. Zachowują się tak, jakby byli jednymi z zawodników. Nienawidzą i biją wszystkich, którzy ubóstwianej drużyny nie popierają. Poświęcają dla �śswoich" dużo wolnego czasu, jeżdżąc za nimi po całym kraju i dopingując do walki: wierzą w swój realny wpływ na rezultat meczu.
Po każdej awanturze na stadionach pojawia się w mediach pytanie: jakie są źródła owej agresji, która młodych ludzi popycha do aktów przemocy i wandalizmu? Dlaczego akurat w tak mało agresywnej dyscyplinie sportu, jak piłka nożna, brutalność kibiców uwidacznia się najsilniej? Brutalniejszy jest np. boks. tragiczniej sze w skutkach są wyścigi na żużlu, ale po tych widowiskach kibice się nie biją. Co wywołuje u kibiców piłki nożnej agresywne zachowania wobec innych grup, chociaż łączy ich wszystkich jedno uczucie: miłość do futbolu? Oto niektóre interpretacje.
Źródła agresji na stadionach zawarte są w antagonizmach, które tkwią w społeczeństwie: w rodzinach, szkołach, fabrykach. Antagonizmy, konflikty: niepowodzenia, upokorzenia przenoszą się z rodzin, szkół i fabryk na stadio-ny.180
Inna interpretacja odwołuje się do przebiegu widowiska sportowego: wszelkie uchybienia i niesprawiedliwości podczas meczu, takie jak stronniczość lub pomyłka sędziego (nieuznanie bramki, niesłusznie podyktowany rzut karny itp.) czy agresywna gra zawodników wrogiego zespołu stanowią bezpośrednią przyczynę wybuchów agresji.
Nie bez racji jest interpretacja, która odwołuje się do tradycyjnych waśni między kibicami poszczególnych klubów. Głęboko zakorzeniona niechęć jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, przy czym nikt nie zna źródła wzajemnego konfliktu.
Często agresywne zachowania szalikowców interpretuje się przy pomocy �śpsychologii tłumu". Jednostka w tłumie podlega specyficznym prawom: tłum nie jest prostą sumą biorących w nim udział jednostek, staje się on wielkością nową, w której rośnie uczucie mocy, niknie samokrytycyzm i powściągliwość. Tłum zaraża swymi nastrojami osoby skądinąd zrównoważone i spokojne, które w innych warunkach nie ulegałyby uczuciom nienawiści i agresji. Emocje są zaraźliwe. Jeżeli grupa skanduje wyzwiska, inni robią to samo, jeżeli rzuca butelki czy kamienie �" inni również chcą to robić. Spokojny chłopiec z wzorowej rodziny zamienia się w zdemoralizowanego chuligana. Gra w piłkę nożną
180 Pojawiają się opinie doszukujące się walorów terapeutycznych agresji na stadionach: lepiej, żeby napięcia wyładowały się na stadionach niż w fabrykach pełnych sfrustrowanych robotników.
84
dostarcza w postaci skondensowanej ładunku takich emocji, jak: radość, bunt, niepokój, poczucie niesprawiedliwości.
Jeszcze inna interpretacja odwołuje się do specyficznej cechy młodych ludzi, którzy nie chcą być tylko widzami �" chcą uczestniczyć. Dlatego �" nieraz bez powodu �" prowokują organizatorów, innych kibiców, policję, chcąc w ten sposób sprowokować �śuczestnictwo". Któryś z dziennikarzy sportowych zanotował wypowiedź młodego kibica:
Rozróby i agresja to taki sam element futbolu jak rzuty karne i rożne. Starsze pokolenia wywołują wojny. My mamy futbol po to, żeby się bić.
Mecz piłkarski jest okazją i sposobem na zaspokojenie instynktu walki. '
Jako źródło awantur stadionowych wskazuje się również mankamenty organizacyjne. Liczba organizowanych imprez sportowych wzrosła, w porównaniu z poprzednimi latami, wielokrotnie �" jednak proporcjonalnie do tego nie wzrosła liczba policjantów pilnujących stadiony ani same stadiony nie zostały odpowiednio wyposażone i zabezpieczone.181
I wreszcie �" interpretacja odwołująca się do czynników społecznych, ale uwzględniająca również elementy psychologiczne. Nie wszyscy młodzi ludzie trafiają do harcerstwa, nie wszystkich interesuje kino czy książka, nie dla każdego znajdzie się miejsce w klubie sportowym. Zostaje więc spora grupa młodych ludzi, którzy po szkole nie wiedzą, co zrobić z wolnym czasem. Są pozbawieni zainteresowania ze strony swoich rodzin (mieszczących się najczęściej w uboższej grupie klasy robotniczej). W tej sytuacji chętnie przyłączają się do grupy, która ma dla nich czas, z którą się identyfikują. Przynależność do grupy, jak już mówiłem, dowartościowuje ich. Są akceptowani. Są kimś.
Pochodzą z różnych środowisk, najczęściej jednak są ludźmi, którzy nie mają wielkich perspektyw zawodowych, solidnego wykształcenia ani skonkretyzowanych celów życiowych i potrzeb kulturalnych. Prawdziwe życie dla szalikowca kojarzy się ze stadionem: jest się tam wśród swoich, sobie równych, wszystko może się wydarzyć. Praca zarobkowa, szkoła, rodzina �" to nuda, rutyna, bezsens. Futbol jest rozrywką tanią, nie zmusza do refleksji, idealnie zaspokaja potrzeby identyfikacyjne, dostarcza fascynacji. Dlaczego jednak przeżywanie fascynacji przeradza się w dziką agresję?
W świecie, w którym zdobycie uznania i awans są trudne do osiągnięcia, w którym brak pieniędzy lub wartościowego i interesującego zajęcia, młodzi robotnicy zdobywają uznanie środkami adekwatnymi do swojego statusu społecznego. W tej sytuacji tradycyjny nacisk klasy robotniczej na męskość i twardość zaczyna zyskiwać na znaczeniu. Agresja staje się środkiem, poprzez który
181 Zob. Ekstraklasa wandali, �śWprost" 1995, nr 27; A. Fąfara, A. Górski, Stadiony grozy: jak okiełznać kibiców, �śPolityka" 1996, nr 44 (2.11.1996).
85
jednostka lub grupa mogą uzyskać swoje samookreślenie. Jeśli do tego dodamy alkohol oraz czynniki �śpsychologii tłumu" �" etiologia agresywnych zachowań szalikowców jako sposobu na zaspokojenie potrzeb staje się zrozumiała.
Jak przeciwdziałać ekscesom na stadionach, jak okiełznać chuligańskich kibiców �" to kolejny �śgorący" temat mediów. Najczęściej wymienia się zwiększenie skuteczności policji. Oddziały interwencyjne powinny być tak �śskuteczne" w swoim działaniu, aby szalikowcy jasno zdawali sobie sprawę, że konfrontacja z policją źle się dla nich skończy. Policja istotnie takich sposobów poszukuje. W maju 1988 roku na stadionie piłkarskim Ruchu Chorzów oddziały interwencyjne otworzyły ogień gumowymi pociskami do pseudokibiców (w krajach zachodnich policja już od lat stosuje gumowe pociski do rozpraszania agresywnych tłumów). Policja katowicka przymierza się do sformowania oddziału konnego, który rozpędzałby agresywnych kibiców w okolicach stadionów. W Anglii szkolone są specjalne psy, u których agresja objawia się dopiero przy określonym zachowaniu tłumu. Psy te chodzą oczywiście bez kagańca.182
Użycie broni palnej traktowane jest przez policję jako obwarowany wieloma warunkami �" ostateczny środek przymusu. Wielu działaczy sportowych uważa, że środkiem najskuteczniejszym byłyby drakońskie kary finansowe albo rozgrywanie meczy bez udziału publiczności. Skuteczniejsze �" zdaniem innych �" byłyby działania podjęte z udziałem samych szalikowców. Uczyniono już pierwsze kroki w tym kierunku. Otóż z okazji eliminacyjnego meczu Mistrzostw Świata Polska-Mołdawia doszło do stowarzyszenia się kibiców-szalikowców następujących zespołów: �śWisła Kraków", �śŚląsk Wrocław", �śLegia Warszawa", �śLechia Gdańsk", �śZagłębie Sosnowiec". Utworzyli oni nową formację fanów futbolowych pod nazwą �śPolska Siła". Stowarzyszenie to chce wciągnąć w swoje struktury kibicowskie fanów następnych drużyn, tak aby Polski Związek Piłki Nożnej rozciągnął nad nimi swój nadzór.
Kiedy w roku 1923 na stadionie Wembley w Londynie podczas meczu na boisko wtargnął tłum niezadowolonych kibiców, porządek i spokój potrafił zaprowadzić jeden policjant na białym koniu. Dziś nie wystarczają uzbrojone oddziały policji. Być może, istotnie �śproblem" szalikowców można rozwiązać jedynie z udziałem ich samych.
Raperzy
Subkultura ta powstała w Stanach Zjednoczonych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w środowisku murzyńskim. Zapoczątkował ją
182 Jak podała prasa, w Szwajcarii kibice udający się na mecz do innego miasta muszą opuścić autobus na 20 km przed stadionem i resztę drogi odbyć pieszo. Większość po pokonaniu takiej trasy ma już tylko siłę usiąść na miejscu i w spokoju obejrzeć spotkanie.
86
gatunek muzyczny rap �" szybka, rytmiczna, wygłaszana na tle muzycznym melorecytacja, deklamowanie i śpiewne improwizacje. Muzyce towarzyszyły akrobatyczne tańce. Wkrótce subkultura rapu stała się jednym z elementów wielkomiejskiego undergroundu w Stanach Zjednoczonych. Koncerty pierwszych zespołów rap urządzane były i adresowane wyłącznie do ludności murzyńskiej, ale wkrótce pojawił się rap biały na kontynencie europejskim. O sukcesie rapu zadecydowali właśnie biali fani rapu (większość płyt nagrywanych przez grupy rap kupują biali) i �śbiałe" wytwórnie płytowe.
Gatunek muzyczny rap pierwsze kroki stawiał w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Lata osiemdziesiąte przyniosły rap gangsterski �" gangsta rap. Najpierw w Kalifornii. Nowo powstające zespoły zaczęły prześcigać się w brutalności tekstów. Najnowsza grupa �śGeto Boy" pobiła rekordy, śpiewając:
Zapach krwi podnieca mnie, strzeliłem ci w głowę, teraz siedzę i patrzę, jak umierasz, słyszę, jak wydajesz ostatnie tchnienie.183
Nowym zjawiskiem zyskującym coraz większą popularność stał się gospel rap. Jego twórcy i zwolennicy uważają, że o ile typowy rap odzwierciedla patologię życia amerykańskich gett, o tyle raperzy gospel oferują rozwiązanie dla problemów duszy. W jednej z piosenek tego typu słyszymy słowa:
Ponieważ jestem wolny jak ptak na niebie i jestem duchowym narkomanem, Bóg jest moim narkotykiem.184
W potocznej świadomości rap kojarzy się jako zjawisko brutalne, wręcz obsceniczne. Tymczasem w obrębie rapu ukształtowały się dwa odmienne nurty. Teksty rapowe jednego nurtu posługują się często słownictwem brutalnym, ob-scenicznym i zdają się hołdować subkulturze narkotycznej i przestępczej, która opanowała amerykańskie getta. Drugi nurt, muzycznie bardziej wzbogacony, w tekstach mniej radykalnych, jest charakterystyczny dla głównego nurtu rapu.185
Muzyka rap ma spore grono wielbicieli również w Polsce. Teksty piosenek naszych rodzimych raperów (Kazik Staszewski, Liroy z Kielc �" �śscyzoryk z Galicji") charakteryzuje z jednej strony pełen wulgaryzmów język ulicy, częściowo wzorowany na więziennej grypserze (w której starszy człowiek jest �śzgredem", policjant �śpsem", pieniądze �śkasą", a wódka �śśmagą"), z drugiej zaś
183 Cyt. za: Anna Rogozińska-Wickers, Rap codzienny, �śPolityka" 1997, nr 20 (17.05. 1997).
184 Cyt. za: Anna Rogozińska-Wickers, op. cit.
185 W Stanach Zjednoczonych niektóre zespoły tego nurtu, wzorując się na hipisach, ogłaszały nadejście Ery Stokrotki (DaisyAge), a ich muzycy obrzucali widownię kwiatami.
87
�" skrajny, bezkompromisowy krytycyzm zwrócony właściwie wobec wszystkich: rodziców, nauczycieli, polityków. Hipisi głosili: �śNie wierz nikomu". Jeśli krytykuje się rządzących, to nie dlatego, że są z lewicy czy z prawicy, czy ze �śśrodka", ale po prostu dlatego, że są rządzącymi. Rap w kwestiach społecznych chce być stronnikiem biednych, wykorzystywanych, pozbawionych szans na awans, ogłupianych �" ale to nie oznacza opcji po czyjejkolwiek stronie. Równie zajadle, jak tych ze szczytów władzy, raperzy atakują wszystkich pozostałych starych i młodych za konformizm, bezrefleksyjność, pazerstwo. Mirosław Pęczak pisze:
Polski raper podobnie jak jego amerykański kolega, czarny czy biały, obnosi się ze swoją nieufnością wobec świata. Nie dowierza nikomu, ani politykom, ani nauczycielom, ani rodzicom. W zachowaniu manifestuje szorstkość i brutalność, ponieważ wszystko w koło jest brudne. I to właśnie wyznacza perspektywę widzenia i oceniania rzeczywistości. Koniec z naiwnym hipsoidal-nym liryzmem. Koniec z wiarą w ideologię.186
Czy taka postawa oznacza bezideowy, czysty negatywizm? W tekstach naszych polskich raperów trudno dopatrzeć się jakiejś ideologii, jakiegoś pozytywnego programu �" poza jedynie tym, że chcą się odróżniać od reszty społeczeństwa, które ostro krytykują. Mirosław Pęczak, zdobywając się na optymizm, zauważa:
W tekstach jego [Kazika Staszewskiego] czy Liroya, tak surowych i prowokacyjnych, że bez przerwy narażonych na zarzut nihilizmu, pobrzmiewa jednak potrzeba wartości. I to nie tych deklarowanych z politycznej trybuny, ale realizowanych �śna dole". Rap nigdy nie będzie sentymentalny, bo nie chce być naiwny, ale nie znaczy to, że pozostanie cyniczny.187
Wielu raperów obawia się, że rezygnacja z mocnych tekstów jako odpowiedzi na brutalną rzeczywistość będzie oznaczać koniec rapu jako takiego. Liroy188 w wywiadach podkreśla z naciskiem, że jego teksty �śnie mówią o nienawiści, one mówią o potrzebie miłości [...] Ja walczę o to, żeby nie było agresji ani w domu, ani w publicznym życiu. Używam języka, który każdy zna". Wyrażenia, jakich używa, są �" jak powiada �" �śkomentarzami do rzeczywistości, a ta jest podła i brutalna". I wreszcie �" używa słów niecenzuralnych również
18(5 Mirosław Pęczak, Polski rap ponad podziałami. Z mordą w sałatce, �śPolityka" 1995, nr 32 (12. 08. 1995).
187 Mirosław Pęczak, op. cit.
188 Prawdziwe nazwisko: Piotr Marzec. Mieszka z żoną w Gdyni, gdzie ma własne studio nagraniowe. Komentuje to w ten sposób: �śCzuję się dziś wolny jak nigdy dotąd. Mam własne studio. Mogę w nim dłubać co chcę i kiedy chcę. To, co tworzę, zależy dziś tylko ode mnie. To fantastyczne uczucie" (Zob. Tomasz Pląta, Żywot rapera z Kielc, �śŻycie" z 26. 11. 1997). Liroy jest namiętnie atakowany przez inne grupy rapowe (na przykład przez Nagły atak Spawacza, Funk Jello, Kaliber 44, 1 Killa Hertz).
dlatego, że �śo pewnych rzeczach trzeba mówić wprost, między oczy". Swoich krytyków oskarża o to, że nie odróżniają treści od formy:
Wkurza mnie, że niektórzy patrzą tylko na formę, a nie na treść. Irytuje ich słowo k..*. użyte
w tekście, a me zwracają uwagi na to, co śpiewam.
Nie mniej brutalny język pojawia się w piosenkach Kazika Staszewskiego, jednak wyraźniej niż w u innych raperów poprzez szatę wulgarnych sformułowań wyłania się trafna, pogłębiona (jak na �śrapowego intelektualistę" przystało!) analiza otaczającej rzeczywistości. Staszewski wie, jakie są �śzasady sztuki", według których toczy się nasze życie społeczne i polityczne. Oto jego słowa:
To jest porozumienie ponad podziałami. Pierdzielę politykę, chcę być z wami. Lewica się z prawicą nigdy nie dogada, ale sztuka opiera się na innych zasadach.
189 Z Liroyem, raperem z Kielc rozmawia M. Pęczak, �śPolityka" 1996, nr 49 (7. 12. 1996); zob. też Tomasz Pląta, Żywot rapera z Kielc, �śŻycie" z 26. 11. 1997.
Idee, dążenia i działalność twórcza subkultur
Kontrkultura młodzieżowa lat sześćdziesiątych XX wieku zaczęła się od kontestacji względem zunifikowanej, konsumpcyjnej kultury zachodniej190 �" w ocenie zbuntowanej młodzieży �" nieprzyjaznej człowiekowi, a nawet stanowiącej dla niego poważne zagrożenie. Zagrożenie to polega na tym, że człowiek stał się przedmiotem podporządkowanym dominującej obyczajowości, utrwalonym rytuałom życia publicznego, skomercjonalizowanej kultury masowej, instytucjom życia społecznego. Szczególnie niebezpiecznym rysem kultury zachodniej jest to, że jest ona oparta na dominacji techniki i technokratycznym ładzie świata, to zaś prowadzi do degradacji wartości duchowych, ograniczenia rozwoju osobowości człowieka i zredukowania go do roli narzędzia, maszyny. Tym samym kontrkultura zakwestionowała wartość materialnych zdobyczy cywilizacji przemysłowej w imię wartości służących autokreacji duchowej człowieka. Jak napisał Theodore Roszak:
Dramat, który odkryli kontestatorzy, polega na tym, że mając pełną świadomość bycia sobą, żyjemy w świecie, który gardzi naszą osobowością, w świecie, w jakim obowiązującą zasadą działania jest rozbicie naszej indywidualności, przekształcenie jej w kupę gruzu po to, by z tych kawałków zbudować posłusznego, efektywnego, i oczywiście sympatycznego funkcjonariusza.191
W obrębie kontrkultury ukształtowały się poglądy o różnym stopniu radykalizmu. Grupy najbardziej radykalne atakowały kulturę w ogóle, widząc w niej narzędzie zniewolenia człowieka, utrudniające mu, lub wręcz uniemożliwiające, bezpośredni kontakt ze światem. Grupy te, raczej marginalne, nie były repre-
190 Tadeusz Paleczny kulturę zachodnią określa jako ów typ kultury, który �śnajwcześniej zaistniał i rozwinął się w północnoatlantyckim regionie geograficznym �" w tym w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych �" i zasadzał się na urbanizacji i uprzemysłowieniu, wzroście możliwości komunikacji społecznej, upowszechnianiu oświaty oraz demokratyzacji życia politycznego, a także pluralizacji kultury, przy jednoczesnych procesach unifikacji i umasowienia", T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3, s. 179.
191 Cyt. za: A. Jawłowska, Kontrkultura [w:] A. Kłoskowska (red.) Encyklopedia kultury polskiej XXwieku, Wrocław 1991 s. 64.
90
zentatywne dla całego ruchu kontrkultury. Jej główny nurt �śodrzucał zastane wartości kulturowe i kategorie opisu rzeczywistości społecznej w imię innych, własnych wartości stanowiących podstawę nowej kultury".192
Drugi, główny, nurt kontrkultury przygotował grunt do ukształtowania się zjawiska określonego mianem �śkultury alternatywnej". W odróżnieniu od grup radykalnych, które osiągnięcie swoich celów widziały na drodze działań społecznych i politycznych, główny nurt chciał osiągać swoje cele poprzez zmiany dokonywane w sferze kultury.
1. Podstawowe cele kontrkultury
W grupach subkulturowej młodzieży panowało dość powszechne �" choć nie zawsze jasno wyrażane �" przekonanie, że zmianom w kulturze musi towarzyszyć zmiana relacji człowieka ze światem przyrody. Świadomość eks-ploatatora-użytkownika należy zastąpić świadomością planetarną, pozwalająca z jednej strony uchwycić głębokie związki człowieka z przyrodą, a z drugiej �" przekreślić bariery rasowe, religijne i polityczne między ludźmi i narodami. Odzyskawszy utraconą jedność z przyrodą, człowiek wzbogaci swoją osobowość o wymiary kosmiczne i odkryje swoje właściwości i możliwości pozara-cjonalne. Te zaś wzbogacą nie tylko jego życie emocjonalne, lecz także możliwości poznawcze.193 W ten sposób człowiek stanie się zdolny do samorealizacji, która będzie polegać na rozwoju całego człowieka, wszystkich jego władz, sfery racjonalnej, emocjonalnej i duchowej. Aby jednak stało się to możliwe, musi dokonać się �śrewolucja" w sferze tego wszystkiego, co wywiera bezpośredni wpływ na nasze codzienne życie. Jak napisała Aldona Jawłowska:
Warunkiem zmiany kulturowej jest �śrewolucja" w sferze codziennego życia zwykłych ludzi. Owa codzienność została uznana za centrum, od którego należy rozpocząć przebudowę świata, jeśli ma ona być autentyczna, a nie pozorna.194
Owe codzienne, prywatne życie zniekształcają mass media, przede wszystkim telewizja. Środki masowego przekazu dostarczają człowiekowi fałszywych obrazów rzeczywistości, tzw. �śspektakli". Przez �śspektakle" rozumiano przedstawianie człowiekowi życia fikcyjnego, iluzorycznego, zupełnie nie przystającego do rzeczywistości, i to przedstawianie z taką siłą ekspresji, że widz odbiera
192 A. Jawłowska, Kontrkultura..., s. 67.
193 Widać tu uderzające podobieństwo kontrkultury do haseł New Age (np. �śWzrost inteligencji przez redukcję stresu"); zob. M. Filipiak, New Age jako rezultat współczesnych przemian kulturowych [w:] M. Filipiak, Socjologia kultury, Lublin 1996, s. 131-146.
194 A. Jawłowska, Kontrkultura..., s. 67.
91
je jako życie prawdziwe. Produkując takie właśnie �śspektakle", kultura współczesna odwraca uwagę od problemów rzeczywistych i przenosi ją na sprawy pozorne. W ten sposób życie zatraciło swą autentyczność, stając się �śnaśladownictwem rzeczywistości z telewizyjnego ekranu" (wyrażenie Aldony Jawłowskiej).
Aby życie stało się znów autentyczne, trzeba gruntownie zmienić także sztukę, jej rozumienie i sposób uprawiania, a także system edukacji. Sztuka w kulturze społeczeństwa przemysłowego stała się produktem, za który się płaci, artyści zaś zostali sprowadzeni do roli producentów. Inaczej mówiąc, utwory artystyczne stały się dziedziną przemysłu, a co za tym idzie, podlegają zwykłym prawom rynku: są dobre, jeśli się dobrze sprzedają. Oznacza to również, że sztuka dzieli ludzi �" zamiast ich łączyć �" na twórców i konsumentów sztuki. Taką sztukę trzeba wyeliminować, wyłączyć ze społecznego funkcjonowania �" dopiero wtedy powstanie �śmiejsce" dla autentycznej twórczości, w której partycypować będą wszyscy ludzie �" wszyscy bowiem są potencjalnymi twórcami. Dawne hasło upowszechnienia sztuki trzeba zastąpić hasłem upowszechnienia twórczości. Wtedy sztuka odzyska swoją zagubioną funkcję, stanie się formą dialogu interpersonalnego i sposobem �śwypowiedzenia się" każdego człowieka.
Zmienić należy również dotychczasowy system edukacji, ponieważ wprowadzając młodego człowieka w kulturę oficjalną, tym samym reprodukuje ona utrwalony system społeczny i kulturowy, stereotypy myślenia, wzory ról społecznych, oceny rzeczywistości.
Kontrkułtura zakwestionowała wszelkie podziały na twórców i odbiorców kultury, artystów i publiczność, nauczycieli i uczniów, a także �" podział na rządzących i rządzonych.
W miejsce demokracji liberalnej chciała zbudować demokrację bezpośrednią �" małych wspólnot, autonomicznych, samorządnych, niezależnych, w których wszyscy członkowie wspólnie decydowaliby o ważnych dla życia społecznego sprawach (podobnie jak w greckiej instytucji miasta-państwa). Takiej demokracji zagrażają wszelkie scentralizowane organizacje, koncerty prasowe czy telewizyjne, szkoły i uniwersytety. Wszystkie one bowiem kształtują według własnej woli opinię publiczną i w ten sposób utrwalają ustalone wzory zachowań społecznych.
Kontrkułtura postulowała też obalenie dotychczasowej struktury ekonomicznej państw uprzemysłowionych. W społeczeństwach tych bowiem dokonała się degradacja godności pracy. Produkuje się rzeczy niepotrzebne, a nawet szkodliwe dla człowieka, szkodliwe zarówno z punktu widzenia przetrwania, jak i rozwoju osobowego. Co więcej, taka praca pozbawiona godności stała się czymś przymusowym, a człowiek pracujący został pozbawiony wpływu na jej przebieg i efekty.
Przedmiotem szczególnego zainteresowania ruchu kontrkultury była sfera komunikacji interpersonalnej. Aldona Jawłowska tak przedstawia dążenia kontrkultury w tej dziedzinie:
92
Kontrkultura podjęła próbę wyrwania się z kręgu pojęć i teorii, które zatraciły wartość eks-plikacyjną w obliczu nowych, skomplikowanych problemów współczesnego świata. Zmierzała do odnowienia języka, poszukując w przeszłości zapomnianego znaczenia starych słów lub starając się wyodrębnić i nazwać to, co wymykało się tradycyjnym siatkom pojęciowym. Dążono do rozbicia stereotypów językowych, będących narzędziem kształtowania świadomości. Zakwestionowana zostaje �śoczywistość" ról wyznaczonych przez płeć w kontaktach seksualnych i w organizacji życia rodzinnego, a także wzorów miłości i przyjaźni.195
Hasła propagowane przez kontrkulturę nie pozostawały jedynie w sferze deklaracji �" próbowano wcielać je w życie. Młodzi ludzie, odrzucając dominującą kulturę, porzucali szkoły i uczelnie, podejmowali różne działania o charakterze kontrkulturowym. Organizowali bojkoty i strajki okupacyjne, próbowali tworzyć instytucje alternatywne wobec zastanych, proponowali nowe wzory autokreacji i nowe źródła inspiracji. Stało się to bardzo widoczne w sferze religii. Odrzuciwszy kościoły oficjalne, inspiracji szukano najczęściej w autosote-riologicznych religiach Wschodu. Praktykowano nowe metody rozwoju duchowego zaczerpnięte z tych religii, ale również inne, �śświeckie": kontrolowane używanie narkotyków oraz zróżnicowane rodzaje twórczości artystycznej.
Odrzuconą sztukę próbowano zastąpić nowymi formami ekspresji �" takimi, które by potrafiły wyrazić wspólne doświadczenie uczestników ruchu. Poszukiwanie nowych form ekspresji najpełniej wyraziło się w muzyce rockowej i protest songach.196 Charakterystyczną cechą tej muzyki było to, że koncerty przekształcały się w manifestacje, w których zacierała się różnica między twórcami i odbiorcami. Publiczność i zespół na scenie tworzyli jedną grupę społeczną. Zachowania jednych i drugich dopełniały się wzajemnie. Muzyka �" (jak napisała A. Jawłowska) �" �śwyszła na ulice". Stała się własnością wspólną �" rocka mógł śpiewać i grać każdy.197 Teksty śpiewanych piosenek wyrażały to, co było akurat najbardziej dla młodzieży aktualne �" stąd często były zmieniane, tworzone zespołowo, anonimowo, pod naporem aktualnych wydarzeń. W ten sposób realizowano hasło upowszechniania twórczości. Kulminacyjnym punktem rozwoju nowej muzyki był słynny festiwal w Woodstok w roku 1969.198
195 Ibid., s. 67-68.
196 Protest songi {protest songs), czyli pieśni protestu, były to politycznie zaangażowane i atakujące establishment ballay, które na początku lat sześćdziesiątych spopularyzowali Joan Baez i Bob Dylan w USA, a w Anglii Donovan. Znajdowały w nich odbicie ważne problemy współczesności: zagrożenie nuklearne, ruchy pacyfistyczne, problemy równości i wolności jednostki. W okresie wojny wietnamskiej protest skierowany był przede wszystkim przeciw wojnie.
197 Szczególnie wyraziło się to w muzyce punk-rockowej, którą cechowała celowa niedba-łość o warsztat muzyczny. W punk-rocku sprawdzało się hasło: �śKażdy artstą". W jednym z punkowych fanzinów zamieszczono instrukcję najprostszych chwytów gitarowych z podpisem: �śI tu masz jeden akord, tu drugi, a tu jeszcze trzeci. Teraz możesz założyć swoją własna kapelę"; zob. M. Pęczak, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 71.
198 Trwający przez trzy doby �śFestiwal Muzyki i Sztuki" uważany jest za największą manifestację kontrkultury w Ameryce, Zgromadził około pól miliona młodych ludzi z całych Stanów Zjednoczonych.
93
Obok muzyki specyficzną formą ekspresji stał się teatr uliczny. Podobnie jak �śwolna muzyka" był to teatr wyzwolony od wszelkich schematów, na przykład nie było w nim podziału na scenę i widownie. Treść granej sztuki była często rezultatem dyskusji zespołu: �śgrano" to, co aktualnie najbardziej nurtowało kontestującą młodzież. Tego rodzaju eksperymenty doprowadziły do powstania �śteatru wspólnoty", �śteatru otwartego".
Teatr uliczny był teatrem walczącym �" ośmieszał uświęcone tradycją wartości pozorne, antywartosci, w tym także podporządkowaną tradycyjnej obyczajowości dziedzinę seksu. Często pojawiał się temat przeciwstawienia się wojny i miłości, a jego celem było pokazanie, jak obłudna jest kultura, w której seks jest czymś nieprzyzwoitym, natomiast zabijanie na wojnie czymś wspaniałym i bohaterskim. Hasłem kontrkultury było: lepiej uprawiać miłość niż zabijać na wojnie. Hasło to rozbrzmiewało na słynnym kontrkulturowym widowisku teatralnym �śFestiwal życia" w Chicago w sierpniu 1968 roku. Festiwal ten stał się drugą �" po Woodstock �" wielką manifestacją ruchu kontrkultury.
Najbardziej spektakularnym przykładem realizowania alternatywnych idei były komuny.199 Wartością samą w sobie było nie tylko wspólne działanie w komunach, ale nawet �śbycie razem" (be-in). Młodzi wybierali wspólnotę w komunie, bo odrzucali mieszczański egoizm swoich rodziców �" wybierali postawy egalitarne, aby zamanifestować swą niechęć do �śwyścigu szczurów". Na czym polegało owo wspólne życie w komunach? Zlikwidowano w nich schematyczny podział dnia na godziny przewidziane na określone czynności. Uznano, że taki �śschematyzm" rozprasza i nie pozwala skoncentrować się na czymś jednym �" dla danej jednostki zasadniczym. Komuna pozwalała realizować to, co dla kogoś, z punktu widzenia jego własnych preferencji i własnego rozwoju, było najważniejsze. Każdy mógł sprawdzać się i realizować w różnych umiejętnościach i obowiązkach. Czymś istotnym dla członków komuny było wyeliminowanie wszystkiego, co nosiło na sobie piętno rutyny i przymusu. W imię tego hasła rezygnowano z radia i telewizji i zastępowano je własną twórczością i własnym, niezależnym obiegiem informacyjnym.
Komuny utrzymywały się z różnych prac podejmowanych dorywczo przez członków wspólnoty, a przede wszystkim �" ponieważ komuny osiedlały się najczęściej na wsi �" z własnej produkcji rolnej. Tworzyły się wokół różnych celów: rolniczych, artystycznych, religijnych. Religia �" w tych ostatnich �" nie była rozumiana jako rezultat kontaktu z osobowo rozumianym bóstwem: był nią subiektywnie rozumiany i odczuwany związek z transcendencją. Komuny powstawały w wielu miastach Ameryki i Europy �" do historii przeszły dwie słynne komuny: Heigh-Ashbury w San Francisco i Christiania na peryferiach Kopenhagi. Pierwsza z nich stała się początkowo siedzibą tysięcy hipisów,
J. Szacki, Współczesne utopie (amerykańskie Komuny ostatniej dekady), �śTwórczość", nr 5, 1974.
94
Podstawę integracji tego tak bardzo zróżnicowanego ruchu stanowi naj-erw sam przymiotnik �" �śalternatywny" będący wyrazem współprzynależno-i do wspólnego nurtu poszukiwań nowych dróg samorealizacji człowieka".203 dzeniem wspólnych przekonań �śalternatywnych" było opowiedzenie się za )dmiotowością człowieka i wartościami autotelicznymi tę podmiotowość za-:zpieczającymi i warunkującymi. Ta opcja egzystencjalna jest obecna we szystkich grupach alternatywnych mimo zróżnicowania problemów, wokół órych owe grupy się koncentrują. Wymienić tu można ruch ekologiczny, ruch yzwolenia kobiet, ruch pacyfistyczny, ruch walczący o zmianę statusu praw-:go i społecznego mniejszości seksualnych, ruch alternatywnej medycyny dietetyki, ruch antyszkoły i antypsychiatrii, antymuzyki, grupy praktykujące edytację opartą na tradycjach Wschodu, grupy religijne działające poza rama-i oficjalnych Kościołów.204
W Polsce ruch kontrkulturowy od początku swego zaistnienia nabrał cech chu alternatywnego, na co wpłynęły polskie realia polityczne: kontrkultura otkałaby się z natychmiastową reakcją władz jako wrogi socjalizmowi rewizjo-zm kulturowy. W latach siedemdziesiątych działały w Polsce stosunkowo :zne nurty alternatywnego działania.205 Bardzo aktywnie rozwijały się wspól-ity religijne �" głównie grupy nawiązujące do religii hinduistycznej i buddyj-iej. Praktykowano w nich różnego rodzaju techniki samodoskonalenia ducho-3go i psychofizycznego. Najaktywniej zaznaczyły się jednak w Polsce nurty .ernatywnego działania w obszarze twórczości artystycznej. Wymienić tu wyda: Teatr �śLaboratorium" Jerzego Grotowskiego (z jego ideą tzw. �śkultury ynnej"), �śPracownię-Klub" w Olsztynie, �śGrupę Działania" (założoną przez todych artystów z Torunia i Bydgoszczy �" w roku 1977 osiedliła się we wsi icim), Stowarzyszenie Teatralne Gardzienice (z siedzibą we wsi Gardzienice id Lublinem), �śGalerię Repassage".
Ciekawym zjawiskiem lat siedemdziesiątych były niektóre teatry studenc-5 również �" podobnie jak wyżej wymienione grupy �" na poszukiwanie :ernatywnego stylu życia (z czasem zyskały one status zespołów zawodo-/ch). Wymienić tu należy przede wszystkim �śTeatr 8-go Dnia" z Poznania, ikademię Ruchu" z Warszawy oraz �śKalambur" z Wrocławia. Ten ostatni znaczył się organizowaniem Międzynarodowych Festiwali Teatru Otwartego, )óźniej Sztuki Otwartej.
Wymienione grupy zmierzały do budowania własnych form ekspresji i wła-ego języka, zdolnych wyrazić nową świadomość młodych twórców i zastąpić idycyjną sztukę, która w ich mniemaniu przeżywa kryzys. Jedną z ważniej-ych dróg prowadzących do odrodzenia sztuki w powrocie do tego, co pierwotne,
203 lbid.,%. 75.
204 Ibid., s. 75.
205 Wymieniam je za A. Jawłowska, Kontrkultura..., s. 78-84.
autentyczne, nieskażone �" stąd nawiązywanie do codziennego życia prostych ludzi. W ich życiu zachować się miały nieskażone wartości i prawidła ludzkiej egzystencji.
Lata osiemdziesiąte zapoczątkowały w Polsce nowy etap kultury alternatywnej, co było niewątpliwie związane z ówczesną sytuacją polityczną (solidarność, stan wojenny) i gospodarczą (narastający kryzys ekonomiczny). Dokonały się też zmiany w świadomości ludzi.
Zainteresowania i aktywność ludzi młodych �" zauważa Aldona Jawlowska �" koncentrowały się bardziej na tym, co �śtu i teraz", niż na problemach i wartościach uniwersalnych, ważnych w skali globu.206
Jest więc zrozumiałe, że alternatywne grupy działające w latach osiemdziesiątych przejęły tylko niektóre elementy kultury alternatywnej, natomiast bardziej niż poprzednie były zakorzenione w aktualnej sytuacji Polski. Typową formą ekspresji kultury alternatywnej były teraz zespoły grające punk rock i reggae (w dekadzie 1970-1980 był nią teatr �" �śotwarty", �śstudencki", �śmłody"). Teksty piosenek zespołów punk-rockowych, obok ostrej krytyki polskiej rzeczywistości politycznej, zawierały również wyjątki uniwersalne, alternatywne: pacyfizm, ekologizm, wspólnotowość, krytyka systemu edukacji, sprzeciw wobec rutyny życia codziennego. Zespoły te przejęły z poprzedniej dekady ideę teatru otwartego i próbowały ją realizować na własnych koncertach: publiczność i zespół na scenie tworzyli jedną grupę społeczna.
Zachowania jednych i drugich dopełniały się wzajemnie. Symulowana zazwyczaj agresja publiczności wobec muzyków i odwrotnie, bądź analogiczna symulacja agresji w tańcu pogo, wyrażała szczerość wzajemnego stosunku, nieobecną w odrzucanej oficjalnej kulturze.207
Do kultury alternatywnej zbliżały się również części grup ruchu pacyfistycznego Wolność i Pokój, a także Ruch Społeczeństwa Alternatywnego oraz pojawiające się już wtedy grupy ekologiczne realizujące alternatywny styl życia, podobnie jak komuny ekologiczne lat sześćdziesiątych. Alternatywne propozycje objęły także sferę religii �" inspirowane przede wszystkim przez zwolenników religii buddyjskiej. Najważniejszym miejscem spotkań zespołów grających rock i reggae oraz ich fanów stały się festiwale w Jarocinie.208
Na koniec warto zapytać: czy ruch alternatywny pozostał jedynie historyczną pamiątką, szlachetną utopią, która rozminęła się z rzeczywistością? Trzeba przyznać, ze nie wszystkie ideały i dążenia alternatywne doczekały się �śspełnienia". Nie było rzeczą możliwą, aby alternatywna utopia mogła zastąpić całkowicie dominujące wzory obecnej kultury. Bartłomiej Dobroczyński pisze:
206 A. Jawłowska, Kontrkultura, s. 81.
207 M. Pęczak, Maty słownik..., s. 71-72.
208 A. Jawłowska, Kontrkultura..., s. 82.
97
Chociaż prawdą jest, że próby realizacji tych nowych ideałów kończyły się, z niewielkimi wyjątkami, fiaskiem (jako przykład wystarczy przywołać w tym miejscu fakt stosunkowo szybkiego rozpadu ruchu hipisów), to jednak trzeba pamiętać, ze kontestacja lat sześćdziesiątych doprowadziła do pojawienia się w obszarze cywilizacji Zachodu szeregu nowych zjawisk kulturowych, których znaczenie wcale nie maleje, a wręcz przeciwnie �" z roku na rok systematycznie rośnie.209
Podobnie wypowiada się Aldona Jawłowska:
Wiele alternatywnych praktyk, dawniej szokujących i uznawanych za dziwactwo, po prostu się upowszechniło. Wiele problemów dostrzeganych przez nielicznych, stało się oczywistością dla ogółu.210
Społeczeństwa współczesne, w których pod wpływem ideologii alternatywnych doszło do zmian i przewartościowań w kulturze, obyczajowości, edukacji, sztuce, w sferze komunikacji między ludźmi itd., najczęściej nie są świadome ich kontrkulturowej proweniencji.
209 B. Dobroczyński, Nowe zjawiska kulturowe �" szansa czy zagrożenie dla kościoła? �śEthos" Warszawa 1993, nr 23, s. 115.
210
A. Jawłowska, Kontrkultura..., s. 75.
Wielkość subkultur: próba systematyzacj i
W rzeczywistości społecznej można wyróżnić dwie sfery: sferę trwania i sferę zmiany, sferę statyki i sferę dynamiki społecznej. W tej opcji również jednostkę można widzieć dwojako: jak podległą pewnym stałym, niezależnym od niej strukturom (normatywnym, instytucjonalnym itd.) oraz jako działającą �" modyfikującą, tworzącą struktury, systemy, normy. W tej pierwszej perspektywie mamy do czynienia z owym swoistym homo sociologicus, człowiekiem zależnym, poddającym się oddziaływaniu tego, co już istnieje: tradycji, nawykom, strukturom, systemom normatywnym. W drugiej perspektywie wyłania się z kolei homo eligens, homo creator: jednostka działająca, wolny twórca świata społecznego.
Subkultury młodzieżowe reprezentują tę drugą perspektywę. Pojawiły się jako wyraz niezgodny na zastany świat: jego instytucje, wzory społeczne, normy kulturowe i obyczajowe. Forma wyrażania owej niezgody jest tak różna, jak różne są subkultury. Wielkość i zróżnicowanie subkultur nie ułatwiająjednolitego i precyzyjnego ich opisu. Aby przedstawić podstawowe elementy odróżniające i charakteryzujące grupy młodzieżowe kontestacyjne, przyjmiemy cztery kryteria: 1) założenia ideologiczne, 2) obyczajowość, 3) image, 4) aktywność twórcza.
1. Założenia ideologiczne subkultur
Ideologię subkultur rzadko były formułowane w programach czy manifestach �" ich poszczególne elementy zawarte są w wypowiedziach przedstawicieli danych środowisk, w publikowanych gazetkach, piosenkach czy innych formach sztuki uprawianej w ramach ruchów subkulturowych. Ideologia subkultur jest radykalną i uproszczoną wersją liberalizmu, w którym z całą mocą podkreśla się znaczenie wolności jednostki i swobody wyboru własnego życia, sposobu myślenia, doświadczania świata. Sprzeciwia się przymusowi norm społecznych, naciskowi autorytetów, nie ceni tradycji, przeciwstawiając im wspólnotę wolnych i poszukujących jednostek. Jest to doktryna radykalnej podmiotowości, realizowana w stroju, sposobie życia, piosenkach.211
P. Śpiewak, Ideologie i obywatele, Warszawa 1991, s. 137 in.
99
Specyficzną cechą ideologii subkultur jest horyzontalna postawa wobec sfery wartości, i to zarówno estetycznych, jak i etycznych czy religijnych. Oznacza to odrzucenie jakiegokolwiek autorytetu �śodgórnego" (w tym również tradycji) określającego, co jest w obszarze wartości dobre, wartościowe, ładne, a co złe, nieprzydatne, brzydkie, w co i jak należy wierzyć. Konsekwencją takiego podejścia jest przyjęcie, że różnice między zjawiskami kulturowymi wynikają z oceny przypisanej im przez jednostki; w subiektywnym doświadczeniu jednostki sprawdza się wartość wytworów kulturowych, norm obyczajowych, religii. Na przykład w obrębie ruchu New Age przyjmuje się, że wszystkie religie są równouprawnione; w konkretnym przypadku ta akurat jest dobra, która danej jednostce najbardziej odpowiada.
Można więc przyjąć, że fundamentem ideologii subkultur jest zakwestionowanie wartości zastanej kultury oraz instytucji zbudowanych na tych wartościach. Zakwestionowanie kultury dominującej przybierało w subkulturach formę wyłączenia się z partycypacji w życiu społecznym lub formę agresji. Przykładem wycofującej się grupy mogą być hipisi, natomiast tej agresywnej chuligani, punkowie czy skinheadzi.
Negatywizm subkultur agresywnych bywa zróżnicowany, co widać na przykładzie punków i skinheadów. Sztandarowe hasło punków �śnie ma przyszłości", jest zwieńczeniem oceny otaczającej rzeczywistości i stanowi ideologiczny fundament wycofania się i dekadencji. Skinheadzi zaś uznają się za obrońców porządku, deklarują przywiązanie do tradycji. W ich przypadku ideologia nie tyle wynika z negacji, co z chęci budowy alternatywnej rzeczywistości nawet poprzez przemoc i agresję.212 Punkowie zatem stosują agresję wobec rzeczywistości, której �" ich zdaniem �" nie można zmienić, skini zaś stosują agresję, aby rzeczywistość zmienić.
2. Sfera obyczajowości subkultur
O ile rekonstrukcja ideologii subkultur jest bardzo utrudniona, o tyle sfera obyczajowości, wyraźnie i celowo w subkulturach manifestowana, daje się łatwiej odczytać i scharakteryzować. Opierała się ona na założeniu, że jednostka jest nadrzędna wobec norm moralnych. Konsekwencja takiego założenia przejawiała się w poszukiwaniu nowych stylów życia, większej swobodzie, naturalności w stroju i sposobie bycia, spontaniczności, otwartości i bliskości w kontaktach międzyludzkich. Nowa obyczajowość nie pozostawała w sferze deklaracji i projektów �" w imię realizacji takich ideałów zakwestionowano starą obyczajowość przez realizację haseł wolnej miłości, krytykę tradycyjnego modelu rodziny
212 J. W. Wójcik, Od hipisów do satanistów, Kraków 1992, s. 5 in. 100
i wręcz demonstracyjne stosowanie różnego rodzaju używek, głównie alkoholu i narkotyków. Jednakże alkohol, narkotyki i wolna miłość stanowiły formę zamanifestowania własnej odmienności, próbę naruszenia społecznego tabu, wartości wpajanych przez rodzinę, religię, szkołę, media. Przykładowo hipisi jasno określali swój stosunek do seksu (make love not war) i narkotyków poszerzających (w ich przekonaniu) świadomość. Stany psychodeliczne,213 cenione przez hipisów jako środki poszerzenia świadomości, nie były z kolei akceptowane przez skinheadów, którzy deklarowali preferencję dla samokontroli i trzeźwości umysłu. Niektóre nowe subkultury programowo stronią od rozwiązłości seksualnej i używek (Straight Edge), stawiają sobie za cel osiąganie sukcesów (yuppies), doskonalenie swoich umiejętności (skaterzy) itp.
3. Image
Ruchy subkulturowe można określić jako ruchy ekspresywne, to jest zorientowane na manifestowanie swojej odrębności, dlatego dużą rolę odgrywał w nich kreowany przez uczestników wizerunek samego siebie i swego środowiska. Głównym wyznacznikiem tego wizerunku jest wygląd i strój.214 Wygląd zewnętrzny pełnił w subkulturach wieloraką funkcję: był zewnętrznym znakiem tożsamości grupowej zastępującym legitymację, miał uczyć tolerancji wobec wszelkich dziwactw i odmienności, a także �" być znakiem i narzędziem prowokacji. Celowa antyestetyka ubioru odgrywała tu szczególną rolę. Różnorodne rekwizyty stroju miały znaczenie symboliczne, często trudne do odczytania dla ludzi z zewnątrz. Wygląd był również ekspresją własnej osobowości, dlatego zawierał znaki indywidualne. Każdy szanujący się hipis lub punk sam sporządzał swój strój, akcentując w nim coś specyficznego dla siebie.
Hipisi przez swój wygląd manifestowali przede wszystkim swoją wolność. Długie włosy i brody kłóciły się z mieszczańskim wyobrażeniem codziennej estetyki �" hipisi to wyobrażenie ignorowali.
213 Angielski terminpsychedelic (od: psyche �" dusza i delos �"jasny, widoczny) utworzony w połowie lat sześćdziesiątych (według niektórych źródeł przez Aldousa Huxleya) tłumaczy się jako �śposzerzający świadomość i zakres doznań". To �śrozjaśnienie", �śposzerzenie" ma być efektem działania środków halucynogennych, takich jak np. LSD. W formie rzeczownikowej �śpsychede-lia" służy do opisu całego zestawu środków (style muzyczne i graficzne, efekty świetlne, urządzenia generujące dźwięki itd.), za pomocą których starano się wywoływać i wzmagać narkotyczne doznania i wizje. Spopularyzował ten termin Timothy Leary, propagator �śkultury narkotyków" w wydawanym przez siebie piśmie �śPsychedelic Review". W roku 1964 (wraz z R. Alpertem) opublikował on książkę The Psychedelic Experience: a Manuał based on the Tibetan Book ofthe Dead. W 1998 wydano u nas jego książkę Polityka ekstazy (tytuł oryginału: The Politics ofEcstasy, London-New York 1970).
214 Zob. A. Fraczek, B. Trochalska, Styl ubioru jako wyznacznik postaw młodzieży, �śPolska Młodzież" 1989, nr 1, s. 134-147; R. Lipka, Ewolucja ubioru punkowego i jego społeczne determinanty �śPolska Młodzież" 1989, nr 1, s. 91-104.
101
Charakterystyczne akcesoria stroju punka /łańcuchy, obroże, rozmaite kolczaste ozdoby, kolczyki w uszach itp., które czyniły go podobnym do niewolnika, były wyzwaniem i oskarżeniem społeczeństwa. Swoim wyglądem punki zdawali się mówić: �śJesteśmy obrazem społeczeństwa, które wy stworzyliście przez milczenie, aprobatę, rezygnację. Jesteśmy waszą przyszłością".215
Uczestnicy tych subkultur, które uformowały się na gruncie fascynacji wybranym idolem sceny muzycznej, w akcesoriach swego ubioru wzorowali się na wyglądzie scenicznym muzyków danego zespołu. Tytułem przykładu można tu wymienić depeszowców czy poppersów.216 Elementy stroju szalikowców z kolei symbolizują barwy klubu, którego są fanami. Nowe subkultury przynoszą nowe akcesoria. Do nieco już archaicznych długich prostych włosów czy uczesanych w klasycznej postaci kolorowych czubów a" la Irokez, bądź wygolonych na zero głów, dołączyły misternie układane żelem fryzury, czapki z daszkiem do tyłu itd.
4. Aktywność twórcza
Niezgoda na status quo charakteryzująca subkultury młodzieżowe manifestowana jest w ich aktywności twórczej, szczególnie w sztuce. Składa się na nią: niezależny obieg wydawnictw (tzw. trzeci obieg kultury), młodzieżowe inicjatywy społeczne, takie jak Wolność i Pokój, Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, Pomarańczowa Alternatywa, teatr uliczny, poezja, plastyka, muzyka. Główne hasło aktywności twórczej subkultur: upowszechnienie twórczości zamiast upowszechnienia sztuki �" zmierzało do zlikwidowania podziału ludzi na twórców i odbiorców �" konsumentów.
Sztuka subkultur �" niezależnie od formy, w jakiej się przejawia �" jest zawsze artystycznym manifestem ideologii subkultur: filary tej sztuki to z jednej strony wolność jednostki, swoboda wyboru własnego stylu życia, zgoda na odczuwanie i zaspokajanie potrzeb i pragnień, szukanie szczęścia i zadowolenia w życiu jako elementarne prawa każdego człowieka, a z drugiej strony �" sprzeciw wobec norm społecznych i kulturowych, autorytetów i tradycji. Sprzeciw ów przełożony na język praktyki twórczej oznaczał jej wyzwolenie od wszelkich schematów, od piętna rutyny i przymusu. Postawy te artykułowane są przede wszystkim przez muzykę młodzieżową istniejącą już bez mała 50 lat, którą przyjęto nazywać rock and roiłem lub rockiem. Muzyka ta już w �śpunkcie wyjścia" była dostatecznie �śwywrotna", aby stać się sztandarową muzyką potencjalnych buntowników,
215,B. Lenart, Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych Hippies i Punk w latach osiemdziesiątych w Polsce. Analiza porównawcza, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, s. 37, nr 3, s. 196.
216 M. Pęczak, Maty słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 22, 63-64.
102
Dziedzictwo subkultur: próba oceny
W potocznym rozumieniu dość powszechnie wyróżnia się dwa sposoby obecności młodzieży w życiu społecznym: jest to obecność wyrażająca się w akceptacji wartości i norm społecznych obowiązujących w zastanej kulturze albo �śobecność" wyrażająca się w braku zgody na te wartości i normy. Ta dychotomia w klasyfikowaniu form egzystencji młodzieży w społeczeństwie oznacza automatycznie podział samej młodzieży na dwie kategorie: na młodzież
0 orientacji prospołecznej i młodzież �śmarginesu", która swoje potrzeby zaspokaja nie w ramach naturalnych środowisk jej życia, środowisk wychowawczych
1 socjalizacyjnych, lecz w grupach nieformalnych.217 Pierwszą �śofiarą" dycho-tomicznych podziałów obecności młodzieży w życiu społecznym są subkultury młodzieżowe. Wobec braku ogniwa pośredniego w przyjętych klasyfikacjach subkultury młodzieżowe (łącznie ze swoją strukturą, ideologią i celami) są przydzielane do grup marginalnych, co w konsekwencji oznacza przyznanie im jednoznacznie negatywnej marki, jaką noszą osoby z marginesu społecznego.
Jest oczywiste, że dychotomiczny podział na �śbiałe" i �śczarne" nie uwzględniający faktu, że między dwoma biegunami dychotomii istnieje cała sieć konfiguracji pośrednich, całkowicie wypacza prawdę o subkulturach.
Subkultury młodzieżowe były zjawiskiem (i takimi pozostają do dziś) złożonym: różnicuje je struktura, forma wyrażania kontestacji wobec obowiązujących norm społecznych i kulturowych, natężenie kontestacji i zakładane cele działań. Stad też interpretacja motywów i znaczenia rewolty młodzieżowej była i pozostaje nadal zróżnicowana.218 Wielu przyjmowało ją z entuzjazmem jako ruch nowatorski, postępowy, �śozdrowieńczy". Warto tu jeszcze raz przypomnieć nazwiska ludzi, którzy byli jej sympatykami i teoretykami. W Ameryce
217 Zob. S. Pamuła, Problemy wychowawcze subkultur młodzieżowych, �śRuch Pedagogiczny" 1986, nr 3, s. 64-71.
218 Zróżnicowane były również interpretacje socjologiczne. Niektórzy widzieli w kontrkultu-rze wyraz romantycznego idealizmu, inni wiązali ja z radykalnym utopizmem, jeszcze inni opowiadali się za koncepcją konfliktu pokoleń. Często pojawiała się opinia, że młodzież jest bez wątpienia awangardą nowatorskich ruchów społecznych, ale nie może ona działać skutecznie jako samodzielna siła: dopiero odpowiednio ukierunkowana może doprowadzić do przeobrażenia porządku społecznego zgodnie z jej ideałami i ideologią.
103
byli to Jack Kerouac, Allen Ginsberg, Timothy Leary, Anthony de Mello, William Barroughs, Carlos Castaneda, w Europie �" Herbert Marcuse, Jiirgen Habermas, Fritjof Capra, Ernest Friedrich Schumacher. Twórca terminu �śkontrkultura" Theodore Roszak uważał, że rewolucja młodzieżowa z lat 1960-1970 przypomina co do znaczenia zderzenie chrześcijaństwa z cywilizacją rzymską. Posługując się tym właśnie porównaniem, twierdził, ze znaczenie kontrkultury dla cywilizacji współczesnej jest analogiczne: pojawienie się kontrkultury traktował jako przełom równy temu, który rozpoczął nową erę.
Częściej jednak pojawiały się opinie, że kontrkultura to rozpasana pajdo-kracja, która niszczyła dorobek kulturalny wielu pokoleń, nie dając w zamian nic prócz negacji. P. Collier i David Horowitz, radykałowie z lat sześćdziesiątych, oceniając tę dekadę, powiedzieli:
Atakując instytucję autorytetu, osłabiliśmy system odpornościowy naszego społeczeństwa, larażając je na chorobę różnych oportunizmów. Metaforyczne epidemie przestępczości i narko-nanii sięgają genezą lat sześćdziesiątych, podobnie jak całkiem dosłowna epidemia Aids.219
I jedne i drugie opinie łatwo zrozumieć: każde wydarzenie, które wyciska głęboki ślad na historii ludzkości, ma swoje blaski i cienie. Z dziedzictwa kontrkultury nie można wszystkiego odrzucać, ani wszystkiego akceptować. Postawa �śwszystko albo nic", oparta na prymitywnej, dychotomicznej klasyfikacji subkultur, jest nie do przyjęcia. Niewątpliwie, lata sześćdziesiąte nie były tylko powszechnym zrywem młodzieży ożywionej szlachetną pasją moralną mobilizującą sarniooką młodzież do heroicznych wysiłków przebudowy świata. Byłby to obraz zniekształcony. Lata sześćdziesiąte był to również okres, w którym wzywano do zniszczenia kultury, nie wiedząc, co w jej miejsce i jak zbudować. Były to lata, w których wzywano do rewolucji, ale nie posiadano programu. Funkcjonowały i takie subkultury, które zatrzymały się na negacji, nie wnosząc nic do kulturalnego dorobku ludzkości, które wyłaniały ze swoich szeregów grupy terrorystyczne, przyczyniały się do rozpowszechniania narkotyków. EContrkultura była niewątpliwie formą dewiacji. Zwróćmy jednak uwagę na to, że dla systemu społecznego dewiacje niekoniecznie są bardziej dysfunkcjonalne niż funkcjonalny jest dlań konformizm. Dewiacje stanowić mogą oczekiwany i poniekąd racjonalny rezultat pewnych dysfunkcji w strukturze społecznej lub kulturowej. Dezorganizacja w tych strukturach popycha młodych do zachowań niezgodnych z normami i wzorami społecznymi. Młodzież, z natury usposobiona idealistycznie, łatwo dostrzega niekonsekwencje i sprzeczności w wartościach funkcjonujących w świecie dorosłych i niewydolność instytucji społecznych, z czego wyprowadza wniosek, że normy i wzory obowiązujące w kulturze
219 Zob. �śNagłos" 1993, nr 9-10, s. 217.
104
zastanej są złe lub na tym etapie już niewystarczające. Naturalną konsekwencją takich ocen jest radykalne porzucanie tych norm lub formułowanie własnych.
Gdy dziś, z perspektywy prawie czterdziestu lat próbujemy oceniać dokonania kontrkultury z lat 1960-1970, trzeba uznać, że była ona dewiacją pozytywną. Kontrkultura wywołała głęboką falę liberalizmu kulturowego, z którego skutków w sferze świadomości jednostek i całych społeczeństw nie bardzo zdajemy sobie sprawę. Słusznie napisał A. Szostkiewicz:
Dla jednych ruch kontestacji był nieszczęściem podkopującym fundament cywilizacyjno--kulturowej tożsamości świata zachodniego, dla innych �" był wspaniałym zrywem idealizmu młodego pokolenia torującego drogę nowej, prawdziwie uniwersalnej i humanitarnej cywilizacji postindustrialnej.
Dalej rozwija swoją myśl:
Nawet najzaciętsi krytycy i najżarliwsi obrońcy epoki kontrkultury zgadzają się z jednym: że lata sześćdziesiąte pociągnęły za sobą tak dramatycznie głębokie zmiany świadomości społeczeństw liberalnych �" a zwłaszcza ich elit opiniotwórczych �"�ó że przezwyciężyć ich dziedzictwa już się nie da.220
Istotnie, społeczeństwa współczesne, w których pod wpływem ideologii alternatywnych doszło do zmian i przewartościowań w kulturze, obyczajowości, edukacji, sztuce, w sferze komunikacji interpersonalnej itd. najczęściej nie są świadome ich kontrkulturowej proweniencji. Ruch kontrkultury do swoich osiągnięć może zaliczyć to, że w krajach objętych tym ruchem przeprowadzono reformy szkolnictwa, powołano do życia instytucje i prawa mające na celu ograniczenie dalszej dewastacji środowiska naturalnego, nastąpiła poprawa sytuacji prawnej jednostek i grup o niższym statusie społecznym, pojawiły się nowe, zróżnicowane formy twórczości artystycznej w plastyce, teatrze, muzyce, i wreszcie �" że w komunikacji między ludźmi zadomowiła się na dobre tolerancja dla �śinności".
Ale kontrkultura nie była jeszcze jedną nową propozycją ideologiczną odnoszącą się do różnych segmentów życia ludzkiego jednostkowego i zbiorowego. Znaczenie kulturowe tego ruchu polega na tym, iż �śprzekroczył on plan ideologiczny, sięgając głębiej, do sfery świadomości jednostkowej, po to by zmienić podstawowe koncepcje własnego Ja, Drugiego, Przyrody".221 Wiele alternatywnych praktyk i zjawisk kulturowych dawniej uznawanych za dziwactwa, dewiacje, a nawet patologie, dziś po prostu się upowszechniło.
220 A. Szostakiewicz, Dziedzictwo kontrkultury, �śNagłos" 1993, nr 9-10, s. 209.
221 A. Jawłowska, Kontrkultura [w:] A. Kłoskowska (red.) Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 1. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, Wrocław 1991, s. 64.
tafc«Ł 105
Bielicki E., Determinanty funkcjonowania podkultur przestępczych a proces socjalizacji,
Bydgoszcz 1981.
Bojarska A., Krach fałszywego mitu, �śPrawo i Życie" 1973 nr 12. Braun-Galkowska M., Młodzież w ruchu satanistycznym, Marki-Struga Michalineum Warszawa
1991). Ciekiera C, Nieformalne grupy młodzieży niedostosowanej, �śMłodych problemy" 1988 nr 3/1,
s. 11-31. Ciekiera C, Sołtysiak T., Podkultury młodzieżowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym,
Gdańsk-Toruń 1995.
Cybulski A., Szok przyszłości, �śPolska Młodzież" 1989, nr 1, s. 42-55. Fatyga B., Analiza stanu badań nad kulturą młodzieżową i grupami subkultur owymi w Polsce,
[w:] Pogranicze. Studia Społeczne t. VI. Polskie badania nad mniejszościami kulturowymi.
Wybrane zagadnienia, praca zbiorowa pod redakcją G. Babińskiego, J. Muchy, A. Sadow-
skiego, Białystok 1997. Fraczek A., Trochalska B., Styl ubioru jako wyznacznik postaw młodzieży, �śPolska Młodzież"
1989, nr 1, s. 134-147. Gajda J., Cechy swoiste podkultury punków manifestowane podczas festiwalu muzyków rockowych
w Jarocinie [w:] Młodzież w zmieniającym się świecie, praca zbiorowa pod red. W. Misiaka,
Wrocław 1990, s. 142-157. Grzymkowski M., Szalacha A., Nauczyciele wobec subkultur młodzieżowych, �śWychowanie na co
dzień" 1993, nr 3, s. 13-15. Gwozda M., E. Krawczak, Między spontanicznością a uniwersalizmem. Subkultury młodzieżowe
[w:] M. Filipiak, Socjologia kultury, Lublin 1996. ' Gwozda M., Elementy kultury alternatywnej wybranych nurtów polskiej subkultury młodzieżowej
[w:] M. Filipiak (red.), Przestępczość nieletnich, Lublin 1997. Hankała A., Konflikty pokoleń, �śSpołeczeństwo Otwarte" 1992, nr 9. Hoffman B., Sataniści polscy �" mit czy rzeczywistość, Warszawa 1991.
Janicki M., Pęczak M., Skinheadzi chcą być �śpolską siłą". Krzepa łysych, �śPolityka" 1993, nr 5 51. Janicki M., Pęczak M., Polska siła. Skini, narodowcy, chuligani, Warszawa 1994. Jankowski K., Hippisi w poszukiwaniu ziemi obiecanej, Warszawa 1972. Jawłowska A., Drogi kontrkultury, Warszawa 1975. Jawłowska A., Kontrkultura [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 1. Pojęcia i problemy
wiedzy o kulturze, red. A. Kłoskowska, Wrocław 1991. Jędrzejewski M., Git ludzie. Skini. Sataniści. Krysznaici, Warszawa 1993. Kalinowski M., Subkultury młodzieży w Polsce, �śRocznik Pedagogiki Specjalnej", t. 1, 1990. Kalinowski M., Sataniści, rastafarianie, skini i inni, �śOpieka. Wychowanie. Terapia" 1990, nr 1/2.
106
Kiedewicz H., Fenomen satanizmu �" sygnały z badań [w:] Z. Sobolewski, F. Kozaczuk, Zapobieganie demoralizacji nieletnich, Rzeszów 1990.
Kubiak A., Tworzenie wspólnoty. Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny w Polsce, �śSpołeczeństwo Otwarte" 1992, nr 2.
Kwiatkowski P., Tylko dla orłów, �śWprost" 1993, nr 38.
Lenart B., Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych hippies i punk w latach 80-tych w Polsce: analiza porównawcza, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3.
Leśniak M., Grupy młodzieżowe w Polsce, �śLektura" 1991, nr 2.
Lipka R., Ewolucja ubioru punkowego i jego społeczne determinanty, �śPolska Młodzież" 1989, nrl.
Lipka R., Skinheads w walce o wielką Polskę, �śSpołeczeństwo Otwarte" 1992, nr 5.
Marchlewski W., Polscy sataniści [w:] Bóg, Szatan, Grzech. Studia Socjologiczne, t. 1 (socjologia grzechu), praca zbiorowa pod red. J. Kurczewskiego i W. Pawlika, Kraków 1990, s. 194�" 210.
Mikołejko A., Przemiany polskiego satanizmu, �śSpołeczeństwo Otwarte" 1992, nr 2.
Mikołejko A., Grupa rówieśnicza i przestrzeń kontrkultury, �śSpołeczeństwo Otwarte" 1992, nr 5.
Mikołejko A., Polski satanizm młodzieżowy, �śPrzegląd Religioznawczy" 1992, nr 1.
Mikołejko A., Satanizm młodzieżowy w Polsce, �śWychowanie Obywatelskie" 1989, nr 3.
Muller T., Młodzieżowe podkultury, Warszawa 1987.
Paleczny T., Grupy subkultury młodzieżowej: próba analizy �" propozycje teoretyczne, �śKultura i Społeczeństwo" 1993, nr 3.
Pamuła P., Problemy wychowawcze subkultur młodzieżowych (punki, popersi), �śRuch Pedagogiczny" 1986, nr 3.
Pęczak M., Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992.
Pęczak M., Następna generacja młodzieżowejpodkultury, �śWięź" 1989, nr 4.
Piwowarski T., Grygiel P., Społeczeństwo alternatywne czyli opowieść o polskich anarchistach, �śPrzegląd Akademicki" 1992, nr 16.
Reich Ch., Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976.
Romaniszyn R., Kontestacja i poszukiwanie? (O młodzieży z jarocińskiego festiwalu) �śStudia Socjologiczne" 1987, nr 2.
Rowiński G., Subkultury {podkultury) młodzieżowe i ich funkcjonowanie w wojsku, �śKultura i Edukacja" 1995, nr 3.
Sakson A., Zbuntowana młodzież, Poznań 1987.
SołtysiakT., Młodzież opodkulturach, Bydgoszcz 1993.
Subkultury, �śOkolice" 1987, nr 3.
Szostkiewicz A., Dziedzictwo kontrkultury, �śNagłos" 1993, nr 9-10.
Szpakowska M., M. Pęczak., K. Mroziewicz, Anarchiści dzisiaj (dyskusja), �śDialog", 1991, nr 2.
Szymańczak M., Hippie, punk, poppers i inni. Szkice do monografii młodzieżowych stylów kontestacyjnych lat 80-tych, Warszawa 1984.
Ułasiuk F., Nieformalne ruchy młodzieżowe, Warszawa 1983.
Ułasiuk F., Subkultury młodzieżowe i ich �śmutacje" w Polsce, �śKultura i Oświata" 1989, nr 3.
Wawro W., Subkultury młodzieżowe w percepcji studentów, [w:] M. Filipiak (red.), Przestępczość nieletnich, Lublin 1977, s. 201-218.
Wertenstein-Żuławski J., (red.), Spontaniczna kultura młodzieżowa, Wrocław 1991.
Wertenstein-Żuławski J., Między nadzieją a rozpaczą, Warszawa 1993.
Wilk E., Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994.
Wójcik J. W., Podkultury młodzieżowe lat 80-tych. Wybrane problemy, Warszawa 1989.
Wójcik J. W., Od hipisów do satanistów, Kraków 1992.
Żuk A., Etyka anarchistów �" mity wiecznie żywe, [w:] Etyka XX wieku, t. 2, praca zbiorowa pod red. S. Jedynaka, Lublin 1991.
107
-�".*�
W SERH �śWYKŁADY OTWARTE UMCS"
dotychczas ukazały się:
1. J. Brozi, Ludzie i kryzys cywilizacji w perspektywie antropologii kulturowej
2. R. A. Tokarczyk, Rozważania o sprawiedliwości w świetle filozofii prawa R. A. Tokarczyk, Wykłady z filozofii prawa
3. M. Filipiak, Biblia jako tekst religijny i kulturowy
4. J. Mizińska, Sztuka prowadzenia sporów
5. W. Góralski, Wokół małżeństwa kanonicznego
6. B. L. J. Kaczmarek, Mózg�"język �" zachowanie
7. M. Łesiów, Ukraina wczoraj i dziś
8. W. Śladkowski, Wychodźstwa polskiego zarys dziejowy
9. S. G. Kozłowski, Systemy ekonomiczne. Analiza porównawcza
10. W. Mich, Myśl polityczna polskiego ruchu konserwatywnego
11. R. A. Tokarczyk, Prawa narodzin, życia i śmierci
12. W. Grzybowski, Przedsiębiorczość, niepewność, zysk
13. W. Wójcik, Bogactwa mineralne Ziemi
14. D. Tanalski, Dialektyka sacrum iprofanum
15. K. J. Brozi, Wielkość i upadek wielkich cywilizacji
16. A. L. Zachariasz, Człowiek wobec pytania o sens istnienia
17. W. Grzybowski, Ryzyko i sukcesy
18. J. Misiewicz, Idee i struktury literatury XIX wieku
19. S. G. Kozłowski, Współczesna Ameryka. Społeczeństwo, gospodarką polityka
20. Z. Hołda, Ochrona praw człowieka
21. J. Gaj da, Wartość w życiu człowieka
22. W. Wójcik, Kamienie szlachetne i ozdobne
23. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, Kraszewskiego wizje przeszłości i przyszłości
24. J. Misiewicz, Swiatoobraz poetycki
25. Z. Zaporowski, Józef Piłsudski w kręgu wojska i polityki
26. W. Ferenc, Na początku była filozofia... Od alchemii do chemii
27. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, Obrzeża formy powieściowej
28. M. Łesiów, Rola kulturotwórcza ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej
29. M. Filipiak, Od subkultury do kultury alternatywnej