ANNALES ACADEMI AE MEDI CAE S TETI NENS I S
ROCZNI KI POMORS KI EJ AKADEMI I MEDYCZNEJ W S ZCZECI NI E
2008, 54, 3, 13 16
EWA MOJS, EWA GAJEWSKA1, MARIA DANUTA GA
OWACKA, WA
ODZIMIERZ SAMBORSKI1
FUNKCJA RUCHU I MOWY ORAZ ICH WZAJEMNE POWI
ZANIA
WE WCZESNYCH STADIACH ROZWOJU OŚRODKOWEGO UKA
ADU NERWOWEGO
MOTOR AND SPEECH FUNCTIONS AND THEIR CONNECTIONS IN CHILDREN
DURING THE FIRST STAGE OF THE DEVELOPMENT OF THE CENTRAL
NERVOUS SYSTEM
Katedra Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. Smoluchowskiego 11, 60-179 Poznań
Kierownik: dr hab. n. hum., prof. UM Maria Danuta Głowacka
1
Katedra i Klinika Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. 28 Czerwca 1956 roku 135/147, 61-545 Poznań
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski
Summary kolejne etapy rozwoju w obszarze ruchowym, jak i poznaw-
czym, w tym mowy. W efekcie wielu badań diagnostycznych
Developmental task is the most common diagnostic zostały stworzone szczegółowe schematy rozwoju zarówno
tool used in children with developmental disturbances. It ruchowego, jak i percepcji, mówienia, rozumienia mowy
follows according to physiology of the development of the czy rozwoju społecznego.
child. Transition through the  mile stones describes the Celem pracy było przedstawienie prawidłowości rozwoju
development of the child in four areas-motor, speech, so- ruchowego oraz mowy w pierwszych latach życia.
cial and visuo-motor coordination. Systematic diagnostic W pracy przedstawiono współzależności rozwoju ru-
researches allowed preparation of detailed developmental chowego i poznawczego, a w szczególności mowy, na przy-
schemas  motor and psychomotor intelligence. kładzie procesów asymilacji i akomodacji Piageta.
The aim of the work was to present some normal rules
of development in motor and speech areas and its biological H a s ł a: rozwój ruchowy  mowa  dzieci  psycho-
bases in first years of life. logia.
The work presents connections between motor and
speech development on a sample of assimilation and *
accommodation processes described by Piaget. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje niepełnospraw-
ność jako ograniczenie lub brak możliwości wykonywania
K e y w o r d s: motor development  speech  children czynności w sposób albo w zakresie uważanym za normal-
 psychology. ny. Niepełnosprawność stanowi odstępstwo od normy pod
względem funkcji danej osoby i dotyczy sfery ruchowej,
jak i mowy, słuchu, wzroku, innych systemów sensorycz-
Streszczenie nych [1].
Ocena osiągania kolejnych etapów rozwojowych jest
Ocena osiągania kolejnych etapów rozwojowych jest podstawą diagnostyki neurologicznej niemowląt i małych
podstawą diagnostyki neurologicznej niemowląt i małych dzieci. Przebiega ona zgodnie z fizjologią rozwoju. Prze-
dzieci. Przebiega ona zgodnie z fizjologią rozwoju. Prze- chodzenie dziecka przez kolejne ,,kamienie milowe pra-
chodzenie dziecka przez kolejne ,,kamienie milowe opisuje widłowego rozwoju odbywa się prawie niepostrzeżenie dla
14 EWA MOJS, EWA GAJEWSKA, DANUTA GA
OWACKA, WA
ODZIMIERZ SAMBORSKI
rodziców, w stosunku do innych zdrowych dzieci mogą takie warunkuje zmienność jeśli chodzi o strony oraz jest
one jednak przebiegać różnie, ale kolejność ich osiągania nieutrwalone. Objawami niepokojącymi już w tym pierw-
powinna być stała, zgodnie z założeniem o genetycznie szym okresie będą dla badającego ciągłe układanie się
zakodowanej informacji rozwojowej. W efekcie wielu badań dziecka w jedną stronę, które spowoduje w przyszłości
diagnostycznych zostały stworzone szczegółowe schematy problemy z symetryczną pracą np. kończyn górnych, któ-
rozwoju zarówno ruchowego, jak i percepcji, mówienia, ra zapoczątkuje pierwszy prawidłowy chwyt, a wcześniej
rozumienia mowy czy rozwoju społecznego. Przykładem koordynację ręka ręka, a co za tym idzie kształtowanie się
może być Monachijska Funkcjonalna Skala Rozwojowa poczucia własnego ciała. Zaburzone zostanie pojawienie
czy też stosowana w psychologii rozwojowej skala Bru- się tak zwanego odczucia linii środkowej. Innym niepo-
net Lezine, Denver oraz Denver II [2]. kojącym objawem będzie brak wyprostu lędz
wiowego od-
Objawy zaburzeń funkcji ze strony ośrodkowego cinka kręgosłupa, który pozwala na prawidłowe ułożenie
układu nerwowego (OUN) nie od razu manifestują się miednicy, czyli przejście z przodopochylenia do wyprostu.
w swym pełnym kształcie. Zachowania we wczesnym Jest to związane oczywiście z prawidłową pracą mięśni
okresie niemowlęcym charakteryzują się zmiennością. brzucha, a co za tym idzie z ułożeniem zgięciowym i utrzy-
W dojrzewającym mózgu, dopiero z czasem włókna ner- manie kończyn dolnych w górze przeciwko sile ciążenia.
wowe ulegają tak zwanej mielinizacji, tzn. drogi nerwo- W wyniku zaburzeń ze strony np. OUN, dziecko będzie
we pokrywają się osłonkami. Dopiero w tym stadium ustawiało kończyny dolne w pozycji wyprostnej, rotacji
przewodzone bodz
ce docierają bez przeszkód z punktu wewnętrznej, stopy będą w zgięciu podeszwowym przy
do punktu, z komórki do komórki. Wcześniej nawet mały tendencji do zaciskania palców. W dalszym etapie rozwoju
bodziec może wywołać nadmierną reaktywność, dlatego dziecko będzie miało problemy z prawidłowym obrotem,
też w pierwszym okresie życia u najmłodszych dzieci pełzaniem czy siedzeniem.
obraz ich pracy jest trudny do interpretacji [2]. Z kolei W pozycji pronacyjnej donoszony zdrowy noworodek
stymulacja wydłuża czas dojrzewania układu nerwowego, dotyka podłoża jednym policzkiem, głowa jego ułożo-
a ze względu na właściwości plastyczne układu nerwo- na jest w reklinacji, swój ciężar ciała opiera też na nad-
wego możliwe jest prowadzenie skutecznej rehabilitacji garstkach, kolanach (części przyśrodkowej) oraz mostku.
(ryc. 1) [3]. Kończyny górne i dolne są zgięte we wszystkich stawach,
Przypatrując się rozwojowi ruchowemu małego dziecka łokcie są w retrakcji, natomiast barki w protrakcji, dło-
w pierwszym kwartale życia, można zauważyć, iż roz- nie zamknięte w pięści z przywiedzionym i schowanym
wój motoryczny zachodzi w kierunku kraniokaudalnym kciukiem. Noworodek leżąc na brzuchu potrafi jedynie
oraz proksymalno-dystalnym. Nie potrafi ono utrzymać obrócić głowę z boku na bok, czyli ukazuje nam tzw.
symetrii ciała, w związku z protrakcją barków i retrakcją reakcję obronną.
łokcia. Asymetria ułożeniowa dziecka w pierwszych 6 ty- W tym okresie można zauważyć, jako reakcję niepra-
godniach życia jest objawem fizjologicznym, gdyż dziecko widłową, nadmierne napięcie mięśni karku i górnej części
ma odgiętą w tył miednicę oraz występuje u niego ułoże- klatki piersiowej dające obraz łukowatego wyginania się
nie odgięciowe w odcinku szyjnym kręgosłupa. Ułożenie stale w ten sam sposób [4].
PRAWIDA
OWO FUNKCJONUJ
CY OŚRODKOWY UKA
AD NERWOWY
PROPERLY FUNCTIONING CENTRAL NERVOUS SYSTEM
PRAWIDA
OWE MECHANIZMY ODRUCHÓW POSTAWY
NORMAL POSTURAL REFLEX MECHANISM
REAKCJE PROSTOWANIA REAKCJE RÓWNOWAŻNE
RIGHTING REACTIONS EQUILIBRIUM REACTIONS
umożliwiają prawidłowe ułożenie głowy w przestrzeni, prawidłowe kompensacyjne wahania napięcia mięśniowego mające na celu utrzy-
,,wyrównanie posturalne głowy i szyi z tułowiem oraz właściwe manie lub przywrócenie równowagi w określonej pozycji
ustawienie obręczy, a także kończyn w stosunku do tułowia reactions which serve to preserve or restore the balance in right
reactions which serve to maintain right position of the head in space position
and its normal relationship with the body and correct alignment of
the limbs and trunk
Ryc. 1. Schemat rozwoju reakcji odruchowych u dziecka [3]
Fig. 1. Outline of the development of reflex actions in a child [3]
FUNKCJA RUCHU I MOWY W ROZWOJU OŚRODKOWEGO UKA
ADU NERWOWEGO 15
W dalszym etapie prawidłowego rozwoju dziecka skal rozwojowych  obserwacyjnych, jak i testów psycho-
przedramiona stopniowo przesuwają się do przodu, coraz logicznych opartych o stawianie dziecku określonych zadań
silniej opierają się o podłoże, dzięki czemu można ob- oceniających poziom ich wykonania. Opisane narzędzia
serwować rozwój prawidłowej kontroli głowy i symetrii diagnostyczne powinny mieć charakter wystandaryzowany
podparcia, pracy mięśni brzucha, szyi i klatki piersiowej. i znormalizowany kulturowo, o określonej trafności we-
Dzięki temu rozwija się u dziecka koordynacja wzrokowo- wnętrznej i rzetelności pomiaru. Wykonanie tych testów
-ruchowa, związana także z rozwojem wzroku (fiksacją), pozwala na określenie tzw. ilorazu rozwojowego dziecka,
funkcja poznawcza i umysłowa. Wraz z osiągnięciem takiej czyli odniesienie aktualnego poziomu rozwoju psychoru-
postawy dziecko w dalszym etapie rozwoju nie będzie chowego do normy teoretycznej.
wykazywało problemów z obrotem, chwytem po zabawki, Popularnymi metodami badawczymi są: skala monachij-
pełzaniem oraz czworakowaniem. Dzięki rozwojowi tych ska, test Denver, Brunet Lezine oraz Termana Merill.
wszystkich elementów będzie prawidłowo przygotowane, W okresie poniemowlęcym, ok. 2. 3. r.ż. rozwija się
aby samodzielnie zacząć chodzić. Zaburzenia, jakie mogą układ mięśniowy i kostny, ale dynamika rozwoju rucho-
powstać, wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania wego maleje na korzyść rozwoju poznawczego. Jest to czas
OUN, to trudności w utrzymaniu osi tułowia; kończyny doskonalenia się ruchów lokomocyjnych u dziecka, widocz-
górne będą układać się w rotacji wewnętrznej, z tendencją ne jest płaskostopie fizjologiczne (wyściółka tłuszczowa
do padania na boki; obserwować będzie można niemożność w części podeszwowej) oraz lordoza lędz
wiowa. Funkcje
utrzymania pozycji na brzuchu; kończyny dolne w wyni- ruchowe doskonalą się w zakresie zarówno motoryki dużej
ku przodopochylenia miednicy będą się układać w rotacji  związanej z lokomocją, jak i motoryki małej  związanej
wewnętrznej i wyproście; w wyniku braku symetrii może z ruchami ręki oraz aparatu artykulacyjnego [10]. W obrębie
pojawić się konweks dotyczący ułożenia kręgosłupa. W wy- motoryki dużej obserwuje się wzrost szybkości biegania,
niku tego dziecko nie będzie miało możliwości rozwoju podskakiwanie oraz utrzymywanie równowagi na jednej
prawidłowego podporu, pełzania i czworakowania, a także nodze, jak i doskonalenie, a także automatyzację nawyków
samodzielnego siadania oraz rozwoju funkcji poznawczych ruchowych, np. jazda na rowerze. W obrębie motoryki małej
[1, 3, 4, 5]. następuje dalsze doskonalenie praksji manualnej manipulacji
Rozwój ruchowy, zdolności do wykonywania dzia- przedmiotami o małych rozmiarach, praksji konstrukcyjnej
łań na przedmiotach stanowią podstawę do wytworzenia  dziecko stopniowo zaczyna, oprócz piętrzenia coraz więk-
przez dziecko obrazu świata. Dziecko zaangażowane jest szej liczby klocków w górę i w bok, budować konstrukcje
w proces adaptacyjny [4, 6], asymiluje informacje do niego przestrzenne, pojawiają się elementy praksji ideomotorycz-
docierające do ograniczonego zestawu schematów, którymi nej. W zakresie praksji oralnej obserwuje się doskonalenie
dysponuje w okresie noworodkowym, a następnie dzięki aparatu artykulacyjnego, stopniowe doskonalenie wypo-
swojemu doświadczeniu akomoduje te schematy [7]. Stanowi wiedzi artykulemów. Rozwój ten następuje do ok. 7. 8. r.ż.
to pierwszy etap rozwoju poznawczego dziecka. Na tym (poprawna wymowa  R ,  L ) i wiąże się z równoczesnym
etapie dziecko wykazuje praktyczny, całkowicie sponta- doskonaleniem słuchu fonematycznego [10, 11]. Rozwój
niczny, skierowany na działanie sposób funkcjonowania mowy w aspekcie ekspresji można zaliczyć także do rozwoju
[8]. W tym okresie dziecko przechodzi w rozwoju 5 faz, ruchowego, jednakże szczegółowe jego omawianie wykra-
które prowadzą do kształtowania się reprezentacji umysło- cza poza zakres tego syntetycznego opracowania. Warto
wej rzeczywistości  ok. 18. miesiąca życia. Około 1. r.ż. wspomnieć, iż po okresie niemowlęcym, gdzie głównie
rozwija się także kolejna funkcja wykonawcza  mowa. dziecko doskonali artykulacje przez głużenie i gaworze-
Rozwój warstwy fonologicznej mowy zaczyna się już ok. nie, następuje intensywny rozwój mowy  opanowywanie
5. 6. miesiąca życia. Wówczas dziecko zaczyna gaworzyć. słów, ich artykulacji oraz stopniowe opanowywanie coraz
Dz
więki zaczynają się łączyć w sekwencje przypominające wyższych poziomów organizacji wypowiedzi  od etapu
mowę. W gaworzeniu jednak dz
więki wydawane są dla słowa po zdanie i w dalszej kolejności opowieść. W rozwoju
przyjemności, ćwiczą i usprawniają aparat artykulacyjny,
T a b e l a 1. Rozwój słownictwa w początkowych latach życia
jednakże i tak kompetencja fonologiczna znacząco wzrasta,
T a b l e 1. Development of vocabulary in first years of life
kiedy dziecko zaczyna łączyć dz
więk z przedmiotem.
Początkowo mowa przybiera formę używania poje-
Wiek (rok miesiąc) Zakres słownictwa  liczba słów
dynczych wyrazów (tab. 1). Dzieci w tym okresie często Age (year month) Range of vocabulary  number of words
używają swoistych dz
więków dla określenia grupy przed- 1 0 3
1 6 22
miotów związanych z codziennym doświadczeniem. Gdy
2 0 272
dzieci używają słów po raz pierwszy, słowa te pojawiają się
2 6 446
w obecności przedmiotu, często przy wykonywaniu na nich
3 0 896
manipulacji [9]. Natomiast przejście od asocjacji do symbo-
4 0 1540
licznej reprezentacji obiektów następuje ok. 2. r.ż. [9].
5 0 2072
Dla prawidłowej oceny poziomu rozwoju ruchowego 6 0 14000
i psychoruchowego dziecka konieczne jest zastosowanie y
ródło: Schaffer 2005, s. 304 / Source: Schaffer 2005, p. 304
16 EWA MOJS, EWA GAJEWSKA, DANUTA GA
OWACKA, WA
ODZIMIERZ SAMBORSKI
ruchowym mowy zwraca się także postępującą po 1. r.ż. działań na konkretnych przedmiotach. Proces ten także
automatyzację nawyków ruchowych i tworzenie tzw. melo- sprzęgnięty jest z doskonaleniem pamięci i dojrzewaniem
dii kinetycznej  płynności wypowiedzi [7, 12]. Charakter najnowszych filogenetycznie struktur układu nerwowego
zabawy, mimo iż nadal jest ona formą aktywności bardzo  przede wszystkim okolic przedczołowych.
dynamiczną, zmienia się. Pojawia się zabawa  na niby . Dalsza ocena poziomu rozwoju umysłowego dziecka
Dziecko nie jest już wiązane z rzeczywistym przedmiotem, opiera się na wykonywaniu zadań, które przekazywane
posługuje się wyobraz
nią i udaje, że jest kimś lub czymś są głównie w postaci instrukcji słownej. Ocenie także pod-
zupełnie innym. Dzieci zmieniają rzeczywistość w swojej lega poziom ukształtowanej kompetencji językowej, orien-
wyobraz
ni, działając, wyobrażają sobie istnienie nowych tacja w przestrzeni, zdolności do operowania symbolem
bytów, zmieniają znaczenie rzeczywistych przedmiotów itp. przestrzeni, zdolności do przewidywania skutków swoich
Dzięki takiej zabawie następuje dalszy rozwój poznawczy, działań [14]. Jednakże warto podkreślić, iż właśnie inteli-
emocjonalny i społeczny, dodatkowo oczywiście zwiększa gencja sensomotoryczna jest podstawą do kształtowania się
się sprawność ruchowa. dalszych kompetencji intelektualnych, a przebieg procesu jej
Około 2. r.ż. następuje także wzrost sprawności ruchów tworzenia wskazuje na znaczący wpływ środowiskowych
ręki i rysowania. Pierwsze zetknięcie kredki z papierem czynników oraz na procesy uczenia się leżące u podstaw
polega na bazgraniu. Pozwala ono na poznanie samej czyn- właściwości plastycznych układu nerwowego.
ności i rozpoznanie związku przyczyna skutek; ruch ręką
po kartce  ślad na papierze. Dziecko doskonali umiejętności
bazgrania, zaczyna samorzutnie, bez pomocy dorosłego,
Piśmiennictwo
rysować, a następnie odtwarza linie zgodnie z kierunko-
wością  pionowo i poziomo. W miarę treningu następuje
1. Banaszek G.: Rozwój niemowląt i jego zaburzenia a rehabilitacja metodą
dalszy wzrost i rozwój złożonej kontroli percepcyjno-moto-
Vojty. Alfa-Medica Press, Bielsko Biała 2004.
rycznej potrzebnej do doskonalenia się tej czynności. Wśród
2. Hellbr�gge T., Fritz L., Menara D., Schamberger R., Rautenstrauch
wszystkich rysowanych w dalszych etapach obiektów, naj- T.: Monachijska funkcjonalna diagnostyka rozwojowa. Antykwa,
Kraków 1994.
częściej pojawia się postać ludzka. Gdy dzieci wychodzą
3. Matyja M., Domagalska M.: Podstawy usprawniania neurorozwojowego
ze stadium bazgrania, od razu pojawia się postać głowonoga
według Berty i Karela Bobathów. Śl. Akad. Med., Katowice 1997.
 forma kulista, od której odchodzą linie proste. Z czasem
4. Czochańska J.: Zapadalność na mózgowe porażenie dziecięce, jego
do tego koła dodawane są elementy twarzy  oczy, usta,
możliwość przeciwdziałania. Rehab. Med. 1999, 3, 4, 8 10.
5. Goddard S.: Odruchy, uczenie i zachowanie. Międzynarodowy In-
nos. W kolejnych etapach pojawiają się inne części ciała,
stytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów,
tak aby w 8. r.ż. pojawił się realizm wizualny. Stwierdza się
Warszawa 2004.
istnienie korelacji pomiędzy kształtowaniem się schematu
6. Russel D.J., Avery L.M., Rosenbaum P.L., Raina P.S., Walter S.D.,
ciała a odwzorcowaniem fizyczności człowieka [9].
Palisano R.J.: Gross Motor Function Measure (GMFM-66 and GMFM-
Dalszy rozwój motoryczny, szczególnie w zakresie
88) User s Manual. Mackeith Press, London 2002.
7. Bee H.: Psychologia rozwoju człowieka. Zysk i S-ka, Poznań 1998.
motoryki ręki, zachodzi w ścisłej korelacji z procesami
8. Kułakowska Z.: Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu. Bifo-
poznawczymi. Człowiek opanowuje kolejne schematy ru-
lium, Lublin 2003.
chowe, a pod kontrolą mowy ulegają one automatyzacji
9. Schaffer R.: Psychologia dziecka. PWN, Warszawa 2005.
i wówczas możliwe jest opanowywanie nowych schematów.
10. Olechnowicz H.: Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych
Mowa zaczyna pełnić funkcję regulacyjną, dziecko może
umysłowo. WSiP, Warszawa 1994.
11. Krause M.: Człowiek i jego układ nerwowy. Wyd. Nauk. Śląsk, Ka-
dopasowywać się do instrukcji słownych oraz korygować
towice 2002.
swoje działania na polecenie słowne [7, 13]. Kolejne poziomy
12. Baron I.S.: Neuropsychological evaluation of the child. Oxford Univ.
rozwoju psychicznego  poznawczego,  kamienie milowe
Presss, New York 2004.
opierają się o etapy przetwarzania informacji na poziomie
13. Kubicka K., Kawalec W.: Pediatria. PZWL, Warszawa 2003.
wewnętrznych reprezentacji. Kształtuje się zdolność od- 14. Flavell J.: Cognitive development. Englevood Clifts, New York
1985.
wracalności operacji, nie jest konieczne wykonywanie