Epikurejczycy
Nazwa szkoły etycznej pochodzi od jej założyciela Epikura (341-270 p.n.e.). Filozofia
Epikura kształtowała się w wyniku polemiki jaką podejmuje z filozofią Platona i Arystotelesa oraz
inspiracji filozofią Demokryta. Epikur odrzuca inteligibilny  świat zarówno Platona jak i
Arystotelesa na rzecz problematyki z zakresu filozofii przyrody. W konsekwencji Epikur opowiada
się za stanowiskiem materialistycznym, przy czym nie będzie on twierdził, że to co niematerialne i
ponadzmysłowe jest nam niedostępne, lecz że to co niematerialne i ponadzmysłowe nie istnieje.
Znamienne jest to, że Epikur  o własnych siłach nie uzasadnia stanowiska materialistycznego, lecz
odwołuje się bezpośrednio do filozofii atomistów: Leucyp, Demokryt, Nauzyfanes (Epikur był
słuchaczem tego ostatniego) i ją rozwija.
Zaakceptowanie materializmu atomistów nie przeszkodziło Epikurowi w odwołaniu się do
Sokratesa. Epikur, wzorem Sokratesa, koncentruje swą uwagę na etyce i praktycznych
konsekwencjach jakie z tej etyki wyprowadza. Czerpanie inspiracji z filozofii Sokratesa jest
niezwykle interesujące ze względu na trudności teoretyczne jakie muszą z konieczności się pojawić,
gdy materialista odwołuje się do filozofii idealistycznej. Trzeba pamiętać, że Epikur odrzuca
filozofię Platona, która w dużej mierze jest przecież rozwinięciem filozofii Sokratesa. Epikur,
odwołując się do Sokratesa, miał jednak ułatwione zadanie, ponieważ obraną przez niego drogę
 przetarli już cyrenaicy i cynicy. Przedstawiciele obu szkół również odwoływali się do filozofii
Sokratesa, odrzucając przy tym Sokratejski racjonalizm i idealizm. Filozofia cyrenaików i cyników
także będzie z
ródłem inspiracji dla Epikura. Wspomniane trudności teoretyczne, dotyczą przede
wszystkim zagadnienia duszy, które dla Epikura było szczególnie ważne. Epikur, podobnie jak robił
to Sokrates, tworzy swoją filozofię i żyje zgodnie z jej dyrektywami w trosce o duszę. Pojawia się
zatem pytanie jak pogodzić materializm z nauką, która za centralne zagadnienie przyjmuje duszę i
etykę, z nauką, która jest wyrazem wspomnianej troski o duszę. Odpowiedzi na to pytanie należy
szukać w filozofii Demokryta.
Teoretycznym symbolem nauki Epikura i jego naśladowców oraz fizycznym  miejscem 
narzędziem , za którego pomocą urzeczywistniano w praktyce tę naukę był  ogród  miejsce
odosobnienia, gwarantujące spokój i możliwość prywatnego życia. Warto podkreślić, że filozofia
Platona i Arystotelesa była nastawiona na życie obywatelskie, obaj filozofowie traktowali je
instrumentalnie, niemniej jednak podkreślali potrzebę  zorganizowania życia społecznego i ciągłe
 doglądanie tego życia w celu podtrzymania optymalnego rozwoju. Epikur natomiast był
zwolennikiem skrajnego indywidualizmu, życia w oddaleniu od spraw publicznych, czyli życia w
ogrodzie. W indywidualizmie podstawową wartością jest to, że szczęście, do którego się dąży,
zależy tylko od jednostki a nie od wspólnoty, instytucji, czy państwa. W podkreśleniu wartości
życia indywidualnego, Epikur inspirował się filozofią cyników, którzy ostentacyjnie negowali
wszelkie wartości życia publicznego na rzecz indywidualnego rozwoju. Sposób realizacji tego celu
zaproponowany przez Epikura był jednak całkowicie odmienny od tego, za którym opowiedzieli się
cynicy. O ile cynicy na  własne życzenie byli w permanentnym konflikcie ze społeczeństwem,
państwem i wszelkimi instytucjami, o tyle epikurejczycy unikali konfliktów kryjąc się w  cieniu
ogrodu .
Wpływ cyrenaików na filozofię Epikura ujawniał się natomiast jego staraniami w osiąganiu
stanu przyjemności. Filozofię Epikura można zatem określić mianem hedonizmu, jest jednak
zasadnicza różnica w pojmowaniu i tym samym dążeniu do przyjemności. Cyrenaicy rozumieli
przyjemność jako stany (doznania) ekstremalnie pozytywne (pożądane). Przy założeniu, że stany
pozytywne są stopniowalne, to według nich tylko stopień najwyższy był przyjemnością właściwą.
Stopnie niższe mogły być co najwyżej uznane za środek do osiągnięcia celu, a nie cel sam w sobie.
Dążenie do tak sformułowanego celu wymagało odpowiedniego rodzaju aktywności i metod, które
nie zawsze były społecznie akceptowalne, na przykład wystawny sposób życia. W przeciwieństwie
do cyrenaików, epikurejczycy opowiadali się za zasadą, która polegała na  unikaniu cierpienia .
Dążenie do pozytywnych stanów ekstremalnych uważali za niepotrzebne, a nawet szkodliwe.
Przyjemność to brak cierpienia, z tego powodu stanowisko epikurejczyków będzie określane
mianem hedonizmu negatywnego. Nie chodzi tu tylko o cierpienie fizyczne, chociaż o nim
epikurejczycy dużo mówili, ale również o wszelkiego rodzaju dylematy, wątpliwości, rozterki
duchowe. Wszystko to, co zakłóca wewnętrzny spokój jest przyczyną cierpienia, a w konsekwencji
nieszczęścia. Do szczęścia prowadzi zatem przyjemność, zarówno natury cielesnej jak i duchowej,
przy czym zdaniem Epikura przyjemność duchowa jest wyższa od przyjemności cielesnej.
Najwyższą wartością, jaką powinien kierować się mędrzec, jest roztropność. Należy podkreślić, że
epikurejczycy przedkładali nad mądrość, która była wyrazem życia czysto kontemplatywnego,
roztropność, która oprócz tego, co odnajdywano w mądrości, zawierała również w sobie aspekt
praktyczny. Roztropność wyjaśniała rzeczywistość i zarazem podpowiadała jak w tej rzeczywistości
się odnalez
ć, podpowiadała jak żyć.
Zestawienie przyjemności duchowej z przyjemnością cielesną i mówienie, że pierwsza jest
wyższa w stosunku do drugiej ma sens z tego względu, że zdaniem Epikura, który powołuje się na
atomistów, dusza i ciało są tej samej materialnej natury. Jedno i drugie zbudowane jest z atomów,
różnica polega tylko na odpowiednim  ułożeniu tych atomów , na odpowiednim konstrukcie, który
te atomy tworzą. Odwołanie się do materializmu jest pomocne między innymi w wykazywaniu
przyczyn bólu oraz w formułowaniu  recept na jego uniknięcie, ewentualnie zmniejszenie jego
 wagi . Mówiąc o zmniejszeniu  wagi bólu, trzeba mieć na względzie mentalne ustosunkowanie
się do bólu, w przypadku Epikura chodzi o nieprzywiązywanie do niego takiej uwagi, jak zwykle
się to robi, co jest przyczyną jeszcze większego bólu. Przykładem tego może być umartwianie się
nad swoim złym stanem zdrowia. Jednak zdaniem Epikura znacznie większym zagrożeniem dla
człowieka jest umartwianie się ze względu na nieuniknioną śmierć, co sprawia, że zamiast cieszyć
się życiem, czyli doświadczać przyjemności, doświadczamy cierpienia. Przykładem właściwego
ustosunkowania się do bólu jest uświadomienie sobie tego, że ból ostry, którego trudno znieść, nie
trwa długo. Natomiast ból długotrwały nigdy nie jest aż tak dokuczliwy, że nie można go znieść.
Najciekawsze są jednak uwagi Epikura na temat śmierci, która, jeżeli człowiek nie jest w stanie
właściwie się do niej ustosunkować, jest przyczyną największego, bo duchowego, bólu. Zdaniem
Epikura obawa przed śmiercią za życia jest bezpodstawna, ponieważ dopóki człowiek żyje, dopóty
nie ma śmierci; natomiast gdy śmierć nastąpi nie będzie ona już dotyczyła człowieka, ponieważ
tego już nie będzie. Z tych samych powodów nie należy obawiać się życia po śmierci, które bardzo
często wiązane jest z konsekwencjami wynikającymi z życia doczesnego. Śmierć to nic innego jak
rozpad  struktury (konstruktu), którą tworzą atomy. Dotyczy to zarówno duszy jak i ciała. Zgodnie
z teorią atomistów, atomy, które w danym czasie tworzyły duszę i ciało człowieka, po rozpadzie
tego  konstruktu prędzej czy póz
niej wejdą w skład  innego konstruktu ,  tworząc tym samym
nowe rzeczy, lub ciała i dusze nowych ludzi.
Stoicy
Założycielem szkoły stoików był Zenon z Kition (około 333-262 p.n.e.), a bezpośredni
kontynuatorzy to Kleantes i Chryzyp. Założenie szkoły można interpretować jako alternatywną
propozycję do rozwijającego się epikureizmu, którego Zenon nie akceptował. Nie do przyjęcia była
zasada mechanicznego ( ślepego ) ruchu atomów, którą, za atomistami, wyznawali epikurejczycy.
Najważniejsze z
ródła inspiracji Zenona to filozofia Heraklita i Arystotelesa. Od Heraklita
zapożycza on naukę o ogniu, który był utożsamiony z Logosem rozumianym jako kosmiczny
Rozum, wyznaczający porządek rzeczywistości. Od Arystotelesa zapożycza między innymi teorię
substancji, przy czym modyfikuje ją na swój użytek.
Nauka stoików ewoluowała, co wynikało z krytycznej postawy samych stoików w stosunku
do wygłaszanych przez nich poglądów. W ujęciu interpretacyjnym, biorąc pod uwagę okres pięciu
stuleci trwania szkoły, zwykło się wyróżniać trzy etapy jej rozwoju: szkoła stara, szkoła średnia,
szkoła nowa (rzymska). Zasadnicze różnice dotyczyć będą niuansów poszczególnych rozwiązań
oraz kontekstu historycznego i teoretycznego. Abstrahując od tych różnic należy zwrócić uwagę na
to, że rozważania stoików koncentrowały się na problematyce z zakresu trzech dziedzin: logiki,
fizyki i etyki. Mówiąc o poglądach stoików z reguły akcentuje się poglądy etyczne  stoicyzm jako
szkoła etyczna. Trzeba jednak pamiętać o tym, że poglądy etyczne wynikały z rozważań na temat
logiki i fizyki. Podobnie było u epikurejczyków, którzy większą wagę przywiązywali jednak do
fizyki.
Hasłem stoików było  życie zgodne z naturą , z  naturą rzeczywistości , przy czym natura
była przyrównywana do wiecznego ognia, który  na wzór tego co mówił Heraklit  przekształcał
się w różne rzeczy. Utożsamianie natury z ogniem, który z kolei był pojmowany jako Logos, czyli
Rozum, prowadziło do wniosku, że cała rzeczywistość jest  rozumna . Z tego stanowiska wynikają
różne konsekwencje. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na konsekwencje teoriopoznawcze.
Rzeczywistość jest możliwa do poznania, ponieważ jej natura jest ujmowalna na drodze poznania
rozumowego. Mędrzec, kierując się rozumem, zgłębia tajniki rzeczywistości poznając jej zasady
oraz strukturę bytu. Posiadając wiedzę na temat rzeczywistości, mędrzec będzie natomiast wiedział
jak postępować. Zależności te pokazują, że między logiką, fizyką a etyką jest ścisły związek.
Podstawą tego związku jest Logos, który stanowi przedmiot rozważań wymienionych trzech
dziedzin filozofii, przy czym każda z nich uwzględnia inny aspekt tego samego Logosu. W ujęciu
interpretacyjnym można przyjąć, że te aspekty wyrażają się w zasadzie prawdy (logika), zasadzie
rozwoju rzeczywistości (fizyka), zasadzie działania (etyka).
Stoicy przejmują od Arystotelesa między innymi teorię  czystej tablicy . Teoria ta neguje
natywizm i głosi, że rodzimy się bez żadnej wiedzy. Wiedzę musimy sobie zdobyć za pomocą
zmysłów. O ile epikurejczycy koncentrowali się na zmysłach, o tyle stoicy, wzorem Arystotelesa,
uwzględniali również aktywność rozumu. Dlatego mówiąc o prawdzie, będą twierdzić, że podstawą
jest  całościowe wyobrażenie zmysłowe , czy też mówiąc inaczej przedstawienie kataleptyczne. Za
ujęcie całościowe odpowiada rozum, ponieważ same zmysły takiego ujęcia nie gwarantują. Rozum
dokonuje więc pewnego rodzaju syntezy danych zmysłowych, przez co można mówić o zasadzie
prawdy, przy czym synteza ta jest możliwa ze względu na to, że zasada prawdy jest aspektem
Logosu.
Fizyka stoików również w dużej mierze inspirowana była poglądami Arystotelesa. W tym
wypadku ważna jest teoria substancji. Przyjmując uproszczoną wersję teorii substancji można
stwierdzić, że na substancję  składają się dwa elementy: forma i materia. U Arystotelesa forma
była elementem czysto inteligibilnym. Przyjęcie takiego rozwiązania przy jednoczesnym
opowiedzeniu się za materializmem było niemożliwe. Z tego powodu stoicy modyfikują sposób
rozumienia formy i w jej miejsce wprowadzają  materię czynną . Element ten pełni taką sama rolę
co forma u Arystotelesa, jest zatem elementem istotnościowym, jest poznawalny na drodze
poznania rozumowego, ale jest już elementem materialnym. Natomiast materia, o której mówił
Arystoteles jest przez stoików rozumiana jako  materia bierna . Pełni ona tę samą rolę, co materia u
Arystotelesa, jest  tworzywem rzeczy. Z tego wynika, że schemat: forma + materia  został
zastąpiony schematem: materia czynna + materia bierna. Na określenie materii czynnej stoicy
wprowadzają pojęcie pneumy. Jest to  tchnienie , które w zależności od jej ilości, różnicuje
rzeczywistość. Mówienie o materii czynnej (pneuma) wynikało nie tylko z przyjęcia stanowiska
materialistycznego, było również uwarunkowane filozofią Heraklita, który Logos utożsamiał z
ogniem, czyli  rozumnym elementem, z którego wyłaniały się różnorodne rzeczy.
Odwołanie się do Logosu ma, jak już wiadomo, również konsekwencje etyczne. Przede
wszystkim trzeba zwrócić uwagę na  konieczność porządku rzeczywistości, co oznacza, że nie
może on być dowolny, oraz na  celowość . Mędrzec, wiedząc o tym, że wszystko co mu się
przydarza jest konieczne i celowe, nie będzie  tak jak robią to  głupcy  cieszył się lub smucił z
tego, co przynosi mu los, lecz przyjmie to z powagą i zrozumieniem. W ten sposób mędrzec osiąga
szczęście, które nie zależy od przemijających okoliczności, lecz od wewnętrznej harmonii, od
równowagi duszy. To co dla mędrca najcenniejsze nie jest ulokowane w dobrach materialnych lub
w czymś  zewnętrznym . Dla mędrca najcenniejsza jest mądrość, a ta jest dobrze zabezpieczona,
ponieważ jest  ulokowana w nim samym . Takiego skarbu mędrzec nigdy nie utraci. Stoicy nie
gardzili rzeczywistością, dobrami materialnymi, czy zaszczytami. Zgodnie z tym, co deklarowali,
nigdy też nie starali się o to wszystko. Akceptowali los takim, jakim był. Jeżeli cokolwiek w nim
zmieniali poprzez swoją aktywność, to były to zmiany  zgodne z naturą , a zatem wynikające z
rozumowego działania. Zdaniem stoików wszytko to, co pochodzi z rozumu, czyli z natury jest
dobrem, na przykład roztropność. Natomiast wszystko to, co jest w sprzeczności z naturą, na
przykład działanie nierozumne, jest złem. Mędrzec będzie zatem dążył do dobra i unikał zła, reszta
jest mu obojętna. Stoicy zalecali również obojętność (apatię) w stosunku do namiętności, ponieważ
te były przeciwieństwem rozumu. Żeby nie popaść w aporię, namiętności nie można jednak
utożsamiać z naturą, ponieważ ta jest warunkowana Logosem, co oznacza, że ma ona charakter
rozumowy. W związku z tym stoicy twierdzili, że namiętności to efekt błędnego sądu, czyli efekt
błędnego rozumowania.
Warto podkreślić, że ostatni etap rozwoju szkoły stoików był wyznaczony aktywnością
takich filozofów jak: Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz.
[Przy założeniu, że wybór jest konieczny i ogranicza się tylko do tych dwóch szkół etycznych,
pomyśl za którą szkołą można byłoby się opowiedzieć. Uzasadnij swój wybór.]