Maria Brykowska
POWRÓT DO LASU  MIEJSCA CISZY, KONTEMPLACJI
I REFLEKSJI, DAWNIEJ I DZIR

The Return to the Forest  Places of Silence, Contemplation and
Reflection
The idea of returning to a forest is interpreted here as con- Las to metafora odwiecznej tęsknoty człowieka za
stant discovery of the natural and symbolical values of woods powrotem do natury i poszukiwania tam odpowiedzi
and gardens. The forest, in its essence, is a  spiritual place na pytania o byt (Rylke, 1995). Stałe kurczenie się
fulfilling transcendental needs and the individual urge for obszarów puszcz i lasów, koniecznoS
ć tworzenia
contemplation and reflection about human existence. Dif- rezerwatów przyrody (il. 1), zubożenie wartoS
ci przy-
ferent returns to the forest can be observed throughout his- rodniczych ogrodów i otwarcie ich na różnorodne
tory. The spiritual renewal of a person has been realized in funkcje społeczne i rekreacyjne prowadziło do stop-
the past and is being realized now in the hermitages of con- niowego zacierania idei Lasu jako  ducha miejsca ,
templative orders, including by secular people. Often, barely obecnego zarówno w konfiguracji terenu  Monte Dei
accessible mountain locations covered by forests have been (il. 2), jak i w przestrzeniach zieleni naturalnej i w og-
selected as  sacred places  Monte Dei. The hermitages rodach (Szafrańska,1994; Siewnik, Mitkowska, 1998).
built during the Counter Reformation period had two zones: W historii kultury występowały różnego rodzaju po-
The first had a geometrical layout and contained the her- wroty do natury i indywidualnych poszukiwań.
mits houses with small gardens located behind or around
the church. The second zone was an irregular forest; in 1.
case of the Discalced Carmelites, there were also addi- Na przykład w okresie póx
nego S
redniowiecza za po-
tional freestanding hermits houses dispersed in the for- S
rednictwem sztuki  form architektonicznych i ma-
est, everything surrounded by the walls. The division of larstwa  kierowano myS
li ku tajemnicy natury
the gardens into two zones was also typical in the case of i symboliki drzew (Crossley, 1999). Przede wszyst-
16th 17th century villas where one could find a geometri- kim jednak sztuka ogrodów i towarzyszące im gaje,
cal garden Domestico and a natural one Salvatico. In zwierzyńce i lasy wyrażały tęsknotę za utraconym
some parks there had been private meditation gardens next Rajem (Szafrańska, 1990). Problem jest jednak bar-
to residential section, as in Aranjuez or Escorial, for example. dziej złożony, jeS
li wex
mie się pod uwagę wiele form
This particular connection between a  spiritual place such stylowych ogrodów i ich różnorodne programy, pod-
as the forest or garden and architecture is especially difficult kreS
lające przede wszystkim splendor rezydencji, m.in.
in urban areas, as in the case of Calvary at Patrina in Prague przez organizowanie festynów czy przedstawień teat-
or the Hermitage of the Royal Mountain in Warsaw. In spite of ralnych. PodkreS
lić należy, że wielokrotnie uwzględ-
the fact that the Bielański Forest has been recognized as niano też indywidualne potrzeby duchowe w planowaniu
a Natural Park since 1973 and is officially protected, it is przestrzeni ogrodów; np. w Eskorialu czy w Aranjuez
undergoing constant degradation. This is due to ruining of (il. 3), wydzielono w sąsiedztwie prywatnych aparta-
the structure of the sacral complex of the Cameldolite her- mentów Filipa II i jego żony dwa izolowane niewielkie
mitage. Contemporary sources of inspiration of different paths ogródki przeznaczone do medytacji.
of spiritual quest such as Pope John Paul II or Mother Theresa,
show individual pilgrimage, contemplation, solitude, and
silence as a way to  see more. Wandering about space and
spiritual experiences drawn from the relations between the
sacrum and the landscape, as is the case during a pilgrim-
age, can be replaced by a stay in the forest while reflecting
in the open hermitages, like in Rytwiany, which is currently
being rebuilt according to the  going back to the source
program. Contact between man and the wild nature, de-
scribed in 17th century as  awakening enthusiasm for
1. Puszcza Białowieska. Fot. M. Brykowska, 1997
philosophical reflection is surely needed now, too.
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 1
Z tematem odnowy duchowej człowieka wiązał się
realizowany w przeszłoS
ci i obecnie odpowiedni pro-
gram założenia przestrzennego i rozwiązań architek-
tonicznych klasztorów pustelniczych  kartuzów,
zakonu Kamedułów i Karmelitów Bosych; wspólnym
wymaganiem ich reguł zakonnych była separacja
zakonników w domkach eremickich, zapewniająca im
samotnoS
ć i ciszę sprzyjającą kontemplacji (Bussi,
Ceratti, 1993). Dla lokalizacji pustelni odkrywano  du-
chowe miejsca w terenie górzystym i pokrytym la-
sem, trudno dostępnym, gwarantującym izolację
2. Varazze (Włochy), Monte Dei w pustelni karmelitów bosych.
i kontakt z naturą. R
więty Jan od Krzyża tak przed-
Fot. M. Brykowska, 1972
stawił warunki wyboru miejsca pustelni zakonu Kar-
melitów Bosych:  ma to być naturalny krajobraz
leS
ny, z grotami dającymi odosobnienie, a jednocze-
S
nie ma to być miejsce, które doznało szczególnych
łask, oraz takie, które zostało wybrane przez Boga
(Brykowska, 1981). Natomiast w konstytucji zakonu
Kamedułów zapisano:  Pustelnie nasze mają być mię-
dzy gęstymi lasami, które sadzeniem, szczepieniem,
obcinaniem niech się zachowują i pomnażają i dlatego
w obrębie Eremu drzew S
cinać nie wolno, aby nie znisz-
czyć pięknoS
ci miejsca (Brykowska, 1982).
W zakonie Karmelitów Bosych w zakładaniu klasztoru
3. Aranjuez (Hiszpania), pałac, ogród prywatny Filipa II.
pustelniczego nawiązywano do tradycji pustelników Fot. M. Brykowska, 1998
z Góry Karmel (znanych z relacji pielgrzymów wę-
drujących do Jerozolimy w XII wieku). Realizowane
w okresie kontrreformacji pustelnie m.in. w Polsce
w Czernej (1644) (il. 4), rozplanowane były w dwóch
strefach: w pierwszej w układzie geometrycznym
domki eremickie wokół koS
cioła oraz w drugiej,
nieregularnej z wolno stojącymi pustelniami swobo-
dnie rozrzuconych w lesie otoczonym murem, oddzie-
lającym sacrum kontemplacji S
więtej. Jerozolima
była x
rodłem inspiracji i symboliki rozplanowania
pustelni (il. 5) (co ujawniają krzyże Kalwarii). Wielki
obszar leS
ny z eremami to Hortus Domini  ogród
Edenu (według opisu na miedziorycie z widokiem
założenia) (Brykowska, 1981). Taki podział na dwie
4. Czerna, pustelnia karmelitów bosych, miedzioryt 1644 1657. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 2
Maria Brykowska  Nowy kontekst pielgrzymowania / New Context of Pilgrimages
strefy zróżnicowane zielenią był też realizowany w wil-
lach w końcu XVI XVII wieku jako ogród Domestico
(geometryczny) i Salvatico (naturalny) (Szafrańska,
1994).
Także w zakonie Kamedułów, mimo odmiennego
modelu podobnie lokalizowano pustelnię w terenie
górzystym, w dwóch strefach zieleni i zabudowy:
regularne rzędy domków eremickich z ogródkami
zamknięte murem (il. 6), otaczały lasy; całkowite
odosobnienie znajdował pustelnik w wolno stojącej
cella solitaria. Charakterystyczne było zlokalizowanie
5. Camaldola (Włochy), Sacro Eremo, kamedułów.
dwóch zespołów kamedulskich w Polsce w podmiej-
Fot. M. Brykowska, 1972
skich kompleksach leS
nych pod Krakowem (il. 7, 8)
 Erem Mons Argentinus (1605 1630) (Małkie-
wicz, 1962) i na skarpie wiS
lanej pod Warszawą
(il. 9, 10, 11), Erem Mons Regius (od 1639) (Bry-
kowska, 1982). Należy podkreS
lić, że w każdej pu-
stelni znajdował się dodatkowy erem przeznaczony
dla fundatora: w Rytwianach  dla wojewody krakow-
skiego Jana Tęczyńskiego i jego brata Gabriela, wo-
jewody lubelskiego, w Warszawie  Erem Królewski,
dla kolejnych panujących, a w Czernej  dla Agnieszki
Firlejowej, wojewodziny krakowskiej. Był to okres
kontrreformacji, w którym przeżycia duchowe, dąże-
6. Kraków-Bielany, Pustelnia Srebrnej Góry kamedułów.
nie do ideału poprzez kontemplację i ascezę wynikały
Fot. A. Bujak
z głębokiej religijnoS
ci. W centrum każdej pustelni
zlokalizowany był koS
ciół jako miejsce duchowej
wspólnoty zakonnej w liturgii, a jednoczeS
nie znak
sacrum Lasu.
Obecnie również realizowane są klasztory pustelni-
cze dawnych zakonów według tradycyjnych reguł
lokalizacji i modelu funkcjonalnego, ale w formach
architektury współczesnej, jak np. pustelnia kame-
dułów w Kalifornii (1959 1969) czy klasztor  Maria
im Paradies w Alpach (ok. 1994), w Austrii dla no-
wego zakonu sióstr Betlejemek; przykładów jest wiele
(Mulitzer, 1997).
7. Kraków-Bielany, strefa kamedulskich domków pustelniczych.
Fot. W. Krassowski, 1972
2.
Na skutek zniszczeń i w wielu przypadkach zniesienia
klasztorów w końcu XVIII bądx
w XIX wieku dzisiaj
funkcjonują w Polsce tylko dwie pustelnie kamedu-
łów (Kraków, Bieniszew), dostępne dla turystów tyl-
ko w częS
ci, i to w ograniczonym zakresie. Domki
pustelnicze w Eremie w Wigrach po odbudowie są
wynajmowane pod opieką jednej instytucji, natomiast
w Warszawie bezpowrotnie zniszczono pierwotną
strukturę założenia, jego skalę i modelowe strefy
zabudowy i zieleni. Pominięto fakt, że był to Erem fun-
dacji królewskiej, zachowany niemal w całoS
ci po
8. Warszawa-Bielany, na planie dóbr Marymontu, 1859,
AGAD Zb. Kart. 205-11, nr kat. 536
zniszczeniach Warszawy podczas ostatniej wojny,
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 3
Maria Brykowska  Nowy kontekst pielgrzymowania / New Context of Pilgrimages
10. Warszawa-Bielany, pokamedulska Pustelnia Góry Królewskiej;
plac przed koS
ciołem w okresie budowy gmachu seminarium.
Fot. M. Brykowska, 1980
z dominantą koS
cioła póx
nobarokowego najwyższej
klasy artystycznej (Brykowska, 1982, 1; Miłobędzki,
1998).
Ze zniszczeniem sakralnego zespołu zabytkowego
bardzo S
ciS
le wiąże się postępująca degradacją Lasu
Bielańskiego (Łaszek, 1993). W projektowanym tu
po wojnie Parku Kultury Robotniczej  w nawiązaniu
do rekreacyjnej funkcji Lasu w XIX wieku, pominięto
9. Warszawa-Bielany, na planie dóbr Marymontu, 1859,
AGAD Zb. Kart. 205-11, nr kat. 536 istotne wczeS
niejsze walory ideowe i kulturowe:
11. Jerozolima, widok topograficzny miasta, ryc. H. Prado SJ, ok.1600, wg J.B.Villapando, H. Prado, t. III, po s. 68
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 4
Maria Brykowska  Nowy kontekst pielgrzymowania / New Context of Pilgrimages
 miejsce duchowe integralnie związane z fundacją odczytywanie znaków zawartych w kulturowym
królewską. Dewastacja obszaru przyrodniczego krajobrazie miasta i w dalekich widokach z wynie-
i układu przestrzenno-architektonicznego eremu jest sionego terenu, jest dziS
uzasadnione? (Królikowski,
tak duża, że większoS
ć warszawiaków nie wiąże 1991).
wyjazdów na Bielany ze S
więtem koS
cielnym 
Zielonymi R
wiątkami, a koS
ciół z dziełami sztuki  3.
takiej klasy jak malarstwo Palloniego, portrety kró- Inny problem to, czy we współczesnych czasach chao-
lów, ołtarz główny zapewne fundacji Sobieskiego, su, niepewnoS
ci i poczuciu osamotnienia i pustki po-
i boczne, unikatowe ołtarze w bawarskim typie  po- trzebne są pytania o sens życia i własnej tożsamoS
ci
mijany jest w programie zwiedzania Warszawy (po- (Bancroft, 1991). Stąd zainteresowanie ruchem
dobnie jak inny koS
ciół na Czerniakowie, Tylmana pielgrzymkowym różnych religii, pomagających wyjS
ć
z Gameren, zachowany bez zmian od 1694 roku, z kryzysu duchowego. Mimo że uczestniczenie
z włoską dekoracją wnętrza) (Miłobędzki, 1998). Las w pielgrzymce wynika z indywidualnej potrzeby orga-
Bielański w 1973 roku uznany został za rezerwat nizowane one są w grupach, niekiedy bardzo dużych
przyrody i objęty ochroną łącznie z całą Skarpą War- (np. wielotysięcznych), co nie każdemu odpowiada.
szawską  od Konstancina do Burakowa, wraz z La- Już od XIV wieku zastępowała podróże do Ziemi R
wię-
sem Kabackim i Lasem Natolińskim (Kicińska, 1993); tej pielgrzymka duchowa (Bania, 1993); w XVI wie-
zauważono związek Lasu Bielańskiego z zespołem ku indywidualną medytację umożliwiały dokładne
pokamedulskim i koniecznoS
ć ochrony zarówno jego opisy miejsc S
więtych i mapa Jerozolimy Andrycho-
wartoS
ci przyrodniczych, jak i kulturowych, izolując miusza. DziS
ważniejsze jest raczej  przemierzanie
całoS
ć od miasta strefami wypoczynkowo-rekreacyj- przestrzeni i czerpanie duchowych przeżyć z relacji
nymi; jednak pominięto pierwotną ideę Lasu jako sacrum i krajobrazu (Królikowski, 1991), co można
 miejsca duchowego , puszczy i eremu. Jak trudny doS
wiadczyć podczas samotnych wędrówek do daw-
jest problem ochrony kompleksu sakralnego w oto- nych pustelni w górach i wS
ród lasów, jak np. Varazzo
czeniu zieleni na terenie zurbanizowanym, niech S
wiad- k. Genui czy Erem w Camaldoli k. Arezzo (o percepcji
czy niemal zapomniana Kalwaria, założona w XVIII krajobrazu  Heyman, 1996).
wieku na Petrinie w Pradze. Pytanie, czy w ogóle takie
13. Rytwiany, pokamedulska Pustelnia Złotego Lasu;
12. Nieborów, park; na pierwszym planie A. Miłobędzki. teren za koS
ciołem przygotowany do rekonstrukcji domków
Fot. M. Brykowska, 2002 eremickich. Fot. według: Pustelnia... 2002
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 5
Maria Brykowska  Nowy kontekst pielgrzymowania / New Context of Pilgrimages
WspółczeS
ni inspiratorzy różnych dróg poszukiwań wykorzystamy wiedzę o lokalizacji pustelni zakonów
duchowych człowieka, jak Ojciec R
więty czy Matka kontemplacyjnych; wielu chętnym zapewni to kolejny
Teresa, wskazują jeszcze inną drogę  pielgrzy- raz powrót do Lasu, a może nawet odtworzenie jego
mowania : kontemplację w samotnoS
ci i ciszy, aby  miejsc duchowych . Kontakt człowieka z dziką na-
 widzieć więcej . Obcowanie z przyrodą, jak np. turą, opisany w XVII wieku jako  budzący kontem-
w ogrodach watykańskich, czy podczas samotnych placyjny i filozoficzny Entuzjazm (Szafrańska, 1994),
wędrówek po górach, według Ojca R
więtego to czer- z pewnoS
cią jest aktualny i dziS
.
panie z naturalnego S
rodowiska rozumne i szlachetne.
Wielu ludzi, nawet tak towarzyskich jak profesor Adam
Miłobędzki, potrzebuje czasami samotnych space-
BIBLIOGRAFIA
rów po parku (il. 12).
Bancroft A., (1991), WspółczeS
ni mistycy i mędrcy, Warszawa.
Dotąd architekci nie dostrzegali problemu indywi-
Bania Z., (1993), Kalwarie polskie w XVII wieku, Warszawa.
dualnych  pielgrzymek ani potrzeby organizowania
Bossi P., Ceratti A., (1993), Eremi camaldolesi in Italia, Luoghi.
przestrzeni dla indywidualnego przebywania w sa-
Architettura. Spiritualita, Milano.
motnoS
ci, spokoju i ciszy. Dopiero w Rytwianach,
Brykowska M., (1981), Pustelnia w Czernej,  Biuletyn Historii Sz-
w dawnym eremie kamedulskim (il. 13, 14), rozpo- tuki , R. XLIII: nr 2, s. 151 179.
częto organizowanie programu  powrotu do x
ródła ,
Brykowska M., (1982-1), KoS
ciół Kamedułów na Bielanach, Zabyt-
ki Warszawy, Warszawa.
przez Diecezjalny OS
rodek Kultury i Edukacji  Zródło .
Jego istotną częS
cią była rekonstrukcja dawnej stre- Brykowska M., (1982-2), Zespół architektoniczny na warszaw-
skich Bielanach, [w:] Las Bielański w Warszawie, rezerwat przy-
fy domków eremickich w pustelni kamedulskiej, za
rody, pod red. T. Bauma i P. Trojana, Warszawa.
koS
ciołem. W podobnych warunkach jak niegdyS

Brykowska M., (2001), WartoS
ci architektoniczno-przestrzenne
kameduli, w samotnoS
ci i ciszy, w otoczeniu Lasu,
zespołu pokamedulskiego  Eremus Silvae Aureae w Rytwia-
będą mogli przebywać czasowo wszyscy ci, którzy
nach, [w:] Idx
cie do Zródła, Materiały z sympozjum, Rytwiany,
s.39 58.
zechcą odpocząć, oddać się kontemplacji i refleksji
(Pustelnia& 2002). Pomysł  otwartych pustelni Crossley P., (1994), Powrót do Lasu: Architektura naturalna i nie-
miecka przeszłoS
ć w czasach D�rera,  Dzieła i Interpretacje II,
poddaję pod dyskusję architektów; poszukiwanie
s. 119 126.
miejsc dla  eremów , nie powinno być trudne, jeS
li
Heyman Ł., (1996), Obszary dziedzictwa Warszawy,  Arche
13/14, s. 26 30.
Kicińska E., (1993), Krajobraz kulturowy Skarpy Warszawskiej [...],
 Krajobrazy 12, Warszawa.
Królikowski J.T., (1991), WieS
i miasteczko  próba analizy zna-
czeń, [w:] WieS
i miasteczko u progu zagłady [...], pod red.
T. Rudkowskiego, Warszawa, s. 31 39.
Łaszek Cz., (1993), Chronione i godne szczególnej ochrony war-
toS
ci przyrodnicze Skarpy Warszawskiej, [w:] Skarpa Warszaw-
ska, pod red. B. Wierzbickiej, Warszawa, s. 155 169.
Małkiewicz A., (1962), Zespół architektoniczny na Bielanach pod
Krakowem (1605-1630),  Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Historii
Sztuki, z. 1, s. 143 186.
Miłobędzki A., (1998), Warszawa na Mazowszu. Warszawa 
kraina wolnoS
ci. Mazowsze  tajemniczy ogród S
rodka Europy,
[w:] Regionalizm w architekturze, Kongres Architektury Polskiej.
Mulitzer M., (1997), Eremitischer Klosterbau im vergleich, [w:]
The Mystical Tradition and The Cartusians, vol. 13.
Pustelnia& (2002), Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach, opr.
zb., Rytwiany.
Rylke J. (1995), Tajemnice ogrodów, Warszawa.
Siewnik M., Mitkowska A., (1998), Tezaurus sztuki ogrodowej,
Warszawa.
Szafrańska M., (1994), Ogród i las. Naturalistyczne bezdroża
XVII-wiecznej sztuki ogrodowej, [w:] Sztuka XVII w. w Polsce,
Warszawa, s. 177 190.
14. Rytwiany, koS
ciół pokamedulski, fasada.
Fot. M. Brykowska, 2001
Szafrańska M., (1998), Ogród. Forma Symbol Marzenie, Warszawa.
� 2004, AGENCJA kanon & UIA Working Programme  Spiritual Places 6
Maria Brykowska  Nowy kontekst pielgrzymowania / New Context of Pilgrimages