WYWóSZYå PARTNERA
Wszystkie inne ssaki, aby odszukaç tego  wyjÄ…tkowego kogoĘ , zdajÄ… si´ na chemiczne
substancje wabiÄ…ce. Czy w przysz"oĘci, szukajÄ…c partnera, teÅ» b´dziemy mogli skorzystaç
z feromonów? Meredith F. Small
JEST SOBOTNIA NOC roku 2030. Czas wyruszyç w miasto. Nie-
waÅ»ne, w co si´ ubierzesz, nie zapomnij tylko na"oÅ»yç na skó-
r´ odrobiny specyfiku, zakupionego w pobliskim sklepie z fe-
romonami. MoÅ»e si´gniesz po ampu"k´ swojej w"asnej esen-
cji, zag´szczonej specjalnie, aby jak najbardziej uwydatnia"a
twój urok osobisty, a moÅ»e wybierzesz syntetycznÄ… wersj´
substancji gwiazdy kina, która jest na topie. Albo teŻ skusi
ci´ flakon ekstraktu jakiejĘ nieznanej osoby, która po prostu
lepiej od ciebie wyglÄ…da, jest bardziej pewna siebie lub wypo-
saÅ»ona w geny lepsze niÅ» twoje. NiezaleÅ»nie na co si´ zdecy-
dowa"eĘ, ruszaj do najbliŻszego baru i... powodzenia!
Wyniki ostatnich badał
wskazują, Że ludzie, podobnie jak
wiele innych organizmów, mogÄ… byç wraÅ»liwi na dzia"anie fe-
romonów  związków uwaŻanych za bezwonne substancje
chemiczne wydzielane przez cia"o i wychwytywane przez
specjalny narzÄ…d znajdujÄ…cy si´ u ssaków w nosie. W Ęwiecie
zwierząt feromony są noĘnikami informacji o p"ci, p"odnoĘci
oraz pozycji w hierarchii spo"ecznej, kierowanymi do innych
przedstawicieli gatunku. Feromony nie sÄ…  jak si´ cz´sto
mylnie sÄ…dzi  wy"Ä…cznie substancjami przyciÄ…gajÄ…cymi part-
nerów seksualnych, chociaÅ» istotnie odgrywajÄ… rol´ w rytu-
a"ach godowych wielu gatunków, poczÄ…wszy od çmy, a na
myszy koł
czÄ…c.
Czy ludzie rzeczywiĘcie wydzielają feromony? Na razie
na pytanie to nie ma ostatecznej odpowiedzi. Naukowcy
twierdzą jednak, Że niektóre kobiety w pocie z okolic pacho-
wych wydzielajÄ… coĘ  byç moÅ»e feromon  co jest w stanie za-
burzyç cykl menstruacyjny innych kobiet, znajdujÄ…cych si´
w pobliŻu. Wed"ug niektórych badaczy pewne przes"anki
wskazują, Że te lotne substancje mogą podĘwiadomie wp"y-
waç na nasz wybór partnerów.
Wielu naukowców przepowiada, Å»e na poczÄ…tku nast´p-
nego stulecia uda si´ wyizolowaç stabilny, nie podlegajÄ…cy roz-
k"adowi feromon ludzki. Niektórzy twierdzą nawet, Że juŻ im
si´ to uda"o. Jaki b´dzie to mia"o wp"yw na walk´ p"ci w przy-
sz"oĘci? Czy w sklepiku na rogu b´dzie si´ moÅ»na zaopatrzyç
w substancj´, która da nam przewag´ nad konkurentami?
Inne zwierz´ta juÅ» od dawna uÅ»ywajÄ… nosów, poszukujÄ…c
partnera. W górnym odcinku przewodu nosowego wszyst-
WciÄ…Å» toczy si´ spór, czy istnieje ludzki feromon, jednak niektórzy
naukowcy starajÄ… si´ wyizolowaç i zabutelkowaç to coĘ, co praw-
dopodobnie zbliŻa do siebie partnerów.
64 ÂWIAT NAUKI GrudzieÅ‚
1999
PETER MURPHY
kich ssaków, takÅ»e ludzi, znajdujÄ… si´ receptory, które reagu-
jÄ… na zapachy i przekazujÄ… dalej sygna"y, odbierane przez nas
jako zapach, do kory nowej mózgu. Jednak wielu badaczy
uwaŻa, Że jesteĘmy wyposaŻeni równieŻ w inny zmys" zloka-
lizowany w nosie. Jest to narzÄ…d lemieszowo-nosowy (NLN),
zbudowany z pary malutkich woreczków, leŻących bliŻej
nozdrzy. Komórki receptorowe NLN prawdopodobnie wy-
chwytują feromony  które zazwyczaj nie pachną  i przeka-
zujÄ… informacj´ do podwzgórza i uk"adu limbicznego, bar-
dziej prymitywnych cz´Ä˜ci mózgu, kontrolujÄ…cych na przyk"ad
oĘrodki g"odu i pop´du p"ciowego.
NAB¸ONEK
W latach siedemdziesiątych naukowcy wykazali, Że woł
, WóCHOWY
niezaleŻnie od tego czy jest to zapach, czy feromon, odgrywa
istotnÄ… rol´ w doborze partnerów  przynajmniej w przypadku
NARZŃD
LEMIESZOWO-NOSOWY
gryzoni. Wydaje si´, Å»e mocz gryzoni róŻni si´ pod wzgl´dem
zapachu i zawartoĘci feromonów zaleŻnie od rodzaju genów
g"ównego uk"adu zgodnoĘci tkankowej (MHC), stwierdzanych
u danego zwierz´cia. Geny MHC zawierajÄ… informacje doty-
czÄ…ce syntezy bia"ek, pozwalajÄ…ce organizmowi odróŻniaç w"a-
sne tkanki od potencjalnie groęnych cia" obcych. KaŻdy szczur
lub mysz (a moŻe równieŻ cz"owiek) ma swoją chemiczną wi-
zytówk´, uwarunkowanÄ… rodzajem genów MHC.
Ciekawe, Å»e gryzonie, jeĘli majÄ… moÅ»liwoĘç wyboru, naj-
pierw w´szÄ…, a nast´pnie odnajdujÄ… partnera o genach MHC
ca"kowicie odmiennych od ich w"asnych. Taki wybór ma
g"´bokie uzasadnienie ewolucyjne: wybierajÄ…c partnera,
którego geny MHC róŻniÄ… si´ najbardziej, myszy i szczury
zwi´kszajÄ… szans´ "Ä…czenia si´ w pary z osobnikami, których
pozosta"e geny sÄ… równieÅ» inne. Dzi´ki tej róŻnorodnoĘci ich
potomstwo moÅ»e byç lepiej przygotowane do zwalczania
licznych chorób zakaęnych. struacyjny kobiet. Pot pobierany z do"ów pachowych grupy
Nie jest do koł
ca jasne czy (i jak) ludzie wydzielajÄ… i wy- m´Å»czyzn poddawano procesom pozbawiania zapachu, a na-
krywajÄ… feromony. NaleÅ»ymy do rz´du naczelnych, które st´pnie wcierano w górnÄ… warg´ kobiet o nieregularnym cy-
znane sÄ… z dobrze rozwini´tego zmys"u wzroku i dotyku. klu menstruacyjnym. Wielokrotne ekspozycje na m´skie wy-
Prawdopodobnie w zamian za lepszy wzrok i wyostrzony dzieliny powodowa"y normalizacj´ cyklu menstruacyjnego,
zmys" dotyku wyposaŻeni zostaliĘmy w mniej doskona"y prawdopodobnie poprzez wywo"ywanie owulacji w regular-
zmys" w´chu i moÅ»liwe, Å»e ta wada przyczynia si´ do os"abie- nych odst´pach czasu. Przypuszcza si´, Å»e mieszkanie z m´Å»-
nia naszej umiej´tnoĘci wykrywania feromonów. PrawdÄ… jest, czyznÄ… powoduje ten sam efekt.
Å»e wi´kszoĘç podr´czników medycyny nie uznaje istnienia ChociaÅ» badania te obrazujÄ… wp"yw domniemanych fero-
NLN jako szczÄ…tkowej struktury, która wyst´puje u p"odu, monów na fizjologi´ kobiet, to nie wnoszÄ… Å»adnych informa-
a nast´pnie zanika prawie zupe"nie w dalszym rozwoju. Jed- cji o roli tych substancji w doborze partnerów. Aby je uzy-
nak w latach osiemdziesiÄ…tych anatomowie znaleÄ™li dowo- skaç, naukowcy skierowali si´ w najmniej oczekiwanÄ… stron´
dy, Å»e NLN istnieje u wi´kszoĘci doros"ych ludzi, choç moÅ»e  do cz"onków pewnej zamkni´tej sekty religijnej na Ârodko-
nie jest tak sprawny jak u innych ssaków. wym Zachodzie, która zabrania seksu pozama"Żeł
skiego. Ca-
role Ober z University of Chicago, zaintrygowana badaniami,
CO WISI W POWIETRZU które w latach siedemdziesiątych przeprowadzono nad gry-
Â
Przeprowadzone ostatnio badania behawioralne wskazu- zoniami, zwróci"a si´ do mennonitów, którzy zwyczajowo
ją jednak, Że ludzki NLN funkcjonuje prawid"owo. W ubie- zawierają ma"Żeł
stwa w obr´bie swojej grupy. Zastanawia-
g"ym roku Martha K. McClintock i Kathleen Stern z Univer- "a si´, czy równieÅ» ludzie podĘwiadomie dąŻą do wybiera-
sity of Chicago wykaza"y, Że substancje izolowane z potu nia partnerów o odmiennym profilu genów MHC, nazy-
kobiet, znajdujÄ…cych si´ w róŻnych fazach cyklu menstruacyj- wanych u ludzi systemem HLA (human leukocyte antigen
nego mogÄ… modyfikowaç wystÄ…pienie owulacji u innych ko- system). Ober wraz z kolegami odkry"a, Å»e pomimo bardzo
biet z ich bliskiego otoczenia. podobnych profili HLA wĘród mennonitów, co wynika z ich
W latach siedemdziesiątych McClintock pierwsza udowod- zwyczaju zawierania ma"Żeł
stw pomi´dzy cz"onkami w"a-
ni"a, Å»e cykl menstruacyjny kobiet, które sp´dzajÄ… ze sobÄ… du- snej grupy, geny HLA Å»on róŻni"y si´ znacznie od genów ich
Å»o czasu, ulega ostatecznie synchronizacji, co wskazywa"o na ist- m´Å»ów. Wed"ug Ober wskazywa"o to, Å»e mennonici poprzez
nienie substancji przekazywanej od jednej kobiety do drugiej ma"Żeł
stwa z partnerami, których geny w najmniejszym stop-
drogÄ… powietrznÄ…. Badacze uÅ»yli gazików, aby wykonaç wy- niu przypomina"y ich w"asne, nieĘwiadomie dÄ…Å»yli do jak
mazy z okolic do"ów pachowych. Najpierw usuni´to z gazi- najwi´kszego zróŻnicowania genowego swoich dzieci.
ków wszystkie sk"adniki zapachowe, a pozosta"y bezwonny W jaki jednak sposób dochodzi"o wĘród cz"onków tej sek-
i pozbawiony smaku p"yn wcierano w górnÄ… warg´ innych ko- ty do "Ä…czenia si´ w pary osób o tak róŻnych genach? Ober
biet. Po kilku miesiÄ…cach zaobserwowano, Å»e cykle menstru- uwaÅ»a, Å»e wyjaĘnienie tej zagadki moÅ»e kryç si´ w feromo-
acyjne kobiet, które zgodzi"y si´ na zaaplikowanie pod nos po- nach. Jej zdaniem w innych badaniach udowodniono, iÅ» ludzie
tencjalnych feromonów, sÄ… zsynchronizowane. potrafiÄ… za pomocÄ… w´chu odróŻniç myszy o odmiennych
TakÄ… samÄ… procedur´ badawczÄ… wykorzystano, aby wy- genach MHC, jest wi´c prawdopodobne, Å»e ta nieuchwytna
kazaç, Å»e równieÅ» m´Å»czyÄ™ni mogÄ… wp"ywaç na cykl men- chemia, która zbliÅ»a niektórych ludzi, to w istocie feromony.
66 ÂWIAT NAUKI GrudzieÅ‚
1999
NOWE ZMYS¸Y
JOHN W. KARAPELOU
przedstawicieli p"ci przeciwnej. Jest to teoria, która nawia-
sem mówiąc, wciąŻ nie zosta"a jeszcze potwierdzona w ba-
daniach klinicznych. W kaŻdym razie te wyroby mog"yby
sprawdzaç si´ doskonale wĘród gejów i lesbijek, a przedsi´-
biorczy heteroseksualiĘci mogÄ… po prostu spróbowaç wymie-
niaç si´ flakonikami.
Berliner nie jest jedynym cz"owiekiem, który rzekomo sprze-
daje ludzkie feromony. Winifred B. Cutler z Athena Institute
for Women s Wellness Research równieÅ» zaj´"a si´ stronÄ… ko-
mercyjną. Jej firma z g"ówną siedzibą w Chester Springs
w Pensylwanii, w której przeprowadzane są takŻe badania, re-
klamuje ampu"ki bezwonnych, syntetycznych ludzkich fero-
monów jako dodatki do ulubionych zapachów. Tak skompo-
nowane zapachy majÄ… na celu  zwi´kszenie romantycznego
zainteresowania ze strony p"ci przeciwnej  g"osi reklama.
Cutler zapewnia, Å»e prawdziwoĘç tego has"a zosta"a po-
twierdzona w badaniu z zastosowaniem podwójnie Ęlepej
próby, oceniajÄ…cym substancj´ przeznaczonÄ… dla m´Å»czyzn.
M´Å»czyÄ™ni, którzy stosowali jÄ… przez szeĘç tygodni jako do-
datek do p"ynu po goleniu, twierdzili, Å»e cz´Ä˜ciej sp´dzali
noc z kobietÄ… i cz´Ä˜ciej uprawiali mi"oĘç  mówi Cutler. Bio-
rÄ…c pod uwag´, Å»e m´Å»czyÄ™ni ci nie onanizowali si´ cz´Ä˜ciej
niŻ zwykle, Cutler i jej wspó"pracownicy doszli do wniosku,
Byç moÅ»e jest to ostatni narzÄ…d ludzki czekajÄ…cy na zbadanie przez
Że uzyskany rezultat nie by" wynikiem dzia"ania wzmoŻo-
anatomów. Narząd lemieszowo-nosowy u cz"owieka (powyŻej) sk"a-
nego pop´du p"ciowego, ale wi´kszego sex-appealu.
da si´ z pary maleÅ‚
kich, przypominających woreczki struktur, któ-
Co myĘlą na ten temat inni naukowcy? Nawet jeĘli Berliner
re prawdopodobnie wykrywajÄ… feromony, zwiÄ…zki w wi´kszoĘci po-
i Cutler rzeczywiĘcie wyizolowali ludzkie feromony  co jest
zbawione zapachu. Nab"onek w´chowy, odpowiedzialny za
przedmiotem ostrych sporów  to i tak substancja ta wcale
wyczuwanie zapachu zlokalizowany jest wyŻej, w jamie nosowej.
nie musi mieç decydujÄ…cego znaczenia w wyborze partne-
rów seksualnych.  JeĘli w istocie poznamy rol´ feromonów
 By"oby dziwne  mówi  gdybyĘmy umieli odróŻniaç ro- w wyborze partnera  komentuje McClintock  to jestem prze-
dzaje genów MHC innych gatunków, a w"asnych nie. konana, Å»e b´dzie to jedynie wp"yw modulujÄ…cy, wspó"dzia-
W 1995 roku bada" t´ umiej´tnoĘç ewolucjonista Claus "ajÄ…cy z licznymi mechanizmami, które sÄ… skomplikowane
Wedekind z Universität Bern. OkreĘli" typy HLA u 49 kobiet i zaleÅ»ne od okreĘlonej sytuacji.
i 44 m´Å»czyzn (osoby te si´ nie zna"y), a nast´pnie poprosi" Czy to oznacza, Å»e jeĘli uda si´ nam zamknÄ…ç we flakoni-
wszystkich m´Å»czyzn, aby przez dwie kolejne noce spali w ba- ku t´ substancj´ chemicznÄ… i si´gaç po niÄ… oszcz´dnie w przy-
we"nianych podkoszulkach. Potem poproszono kobiety, któ- sz"oĘci, to dodatek ten zmieni sposób, w jaki si´ zakochujemy?
re w wi´kszoĘci by"y w fazie owulacji i prawdopodobnie Nie, wed"ug wi´kszoĘci ocen kwiaty, blask Ęwiec i czu"e s"ów-
w okresie najbardziej sprzyjajÄ…cym wyborowi partnera, aby ka szeptane do ucha nadal b´dÄ… dla nas waÅ»ne.
powÄ…cha"y te podkoszulki i odnotowa"y swoje odczucia. JesteĘmy gatunkiem zmiennym pod wzgl´dem zachowa-
Wedekind stwierdzi", Å»e kobiety wykazywa"y tendencj´ nia. W sprawach doboru partnera ulegamy wp"ywom kultu-
do wybierania podkoszulków noszonych przez m´Å»czyzn ry i naciskom rodziny, jesteĘmy wi´Ä™niami tradycji. W wielu
o odmiennym od ich w"asnego profilu genowym. Co wi´cej, miejscach naszego globu ma"Å»eÅ‚
stwa nadal sÄ… kojarzone przez
podkoszulki te przypomina"y im obecnych lub by"ych narze- rodziny  do diab"a z feromonami! Odchodzimy równieŻ od
czonych. Za nieatrakcyjne uwaŻa"y podkoszulki noszone biologii w"asnego cia"a, zmywając jego zapach i feromony
przez m´Å»czyzn o podobnym do ich w"asnego profilu genów w kÄ…pieli lub rozcieÅ‚
czajÄ…c je stosowaniem myde" i perfum.
HLA, poniewaÅ» pachnia"y  twierdzi"y kobiety  jak podko- MoÅ»e w przysz"oĘci b´dziemy potrafili lepiej zapanowaç
szulki ich ojców lub braci. nad skomplikowanym procesem doboru partnera dzi´ki odro-
binie Ęrodka, który uczyni nas szczególnie pociągającymi dla
ODROBINA FEROMONU NA CO DZIEÄ„... innych. W ten sposób moglibyĘmy skoncentrowaç si´ na prze-
Czy podkoszulki Wedekinda zawiera"y ludzkie feromony, kazywaniu dobrych stron naszego kodu genetycznego i za-
które przyciÄ…ga"y lub odpycha"y badane kobiety? I, jak za- pewniç sobie partnera najlepszego pod wzgl´dem biologicz-
pewne wielu b´dzie chcia"o wiedzieç, czy substancje te b´- nym. Albo co bardziej prawdopodobne, b´dÄ…c bystrym
dzie moÅ»na wkrótce zamykaç we flakonikach i sprzedawaç? i Żądnym przygód gatunkiem, b´dziemy eksperymentowaç
OdpowiedÄ™ na pytanie, czy komukolwiek uda"o si´ napraw- z naturÄ… i co noc spryskiwaç si´  odrobinÄ… kogoĘ innego ,
d´ zidentyfikowaç i oczyĘciç ludzki feromon, jest przedmio- odkrywajÄ…c to, co powie nam nos.
tem gorącego sporu wĘród specjalistów od zapachów. We-
T"umaczy"a
Hanna Rywik
d"ug Davida Berlinera z Pherin w Menlo Park w Kalifornii,
jego firma wyprodukowa"a dwie wody koloł
skie, zawierajÄ…-
ce ludzkie feromony: jednÄ… dla kobiet i jednÄ… dla m´Å»czyzn.
Jednak nawet Berliner nie reklamuje swych produktów jako
substancji wabiÄ…cych p"eç przeciwnÄ….
INFORMACJE O AUTORCE
Woda koloł
ska dla m´Å»czyzn zawiera, jak mówi, m´skie fe-
MEREDITH F. SMALL, profesor antropologii w Cornell University, pisze
romony, a zapach dla kobiet  feromony kobiece. Twierdzi
cz´sto o nauce. Twierdzi, Å»e ten artyku" by" jednym z najdziwniejszych za-
mówieł
, jakie kiedykolwiek otrzyma"a.
on, Że wody koloł
skie majÄ… sprawiç, aby osoba ich uÅ»ywajÄ…-
ca by"a odpr´Å»ona i bardziej pewna siebie, co przyciÄ…gnie
ÂWIAT NAUKI GrudzieÅ‚
1999 67
NOWE ZMYS¸Y
DONALD LANZA