84
Oleksandr Baran*
OSADY PRZYGRODOWE I ICH MIESZKAC
CY W TERMINOLOGII
y
RÓDEL RUSKICH Z XIII i XIV WIEKU
W 1967 r. w tomie trzecim  Słownika Starożytności Słowiańskich ukazał się
artykuł Andrzeja Poppe, dotyczący miast staroruskich, który tak scharakteryzował
ich układ przestrzenny:  Układ przestrzenny M[iast] st[aro]rus[kich] określały dwa
człony: wewnętrzny  warowny gród (dzieciniec-kreml), siedziba władzy polit[ycz-
nej], dworu książęcego, władz kościelnych, oraz zewnętrzny  właściwe terytorium
miejskie zamieszkałe przez ludność rzemieślniczo-handlową. Było ono, przynajmniej
w części, również warowne (ostrog, okolnij grad), lecz M[iasto] często wykraczało
poza jego granice  powstawały osady podgrodziowe, które stopniowo zrastały się
z M[iastem] i z biegiem czasu włączane były w jego system obronny 1. Pogląd taki
zachowuje aktualność po dzień dzisiejszy. W podobny sposób charakteryzuje układ
przestrzenny staroruskich ośrodków grodowo-miejskich i współczesna historiogra-
fia ukraińska, białoruska i rosyjska2.
Omówienie złożonego charakteru osad sprężonych z grodem napotyka na duże
trudności. Wiążą się one przede wszystkim z brakiem w z
ródłach staroruskich jedno-
znacznego terminu na określenie tego  drugiego członu ośrodków grodowo-miej-
skich. Przeanalizowanie występujących w tych z
ródłach terminów będzie przedmio-
tem moich rozważań.
W opublikowanych sÅ‚ownikach jÄ™zyka staroruskiego   Materialach dlâ Slova-
râ Drevne-Russkago Jazyka IzmaiÅ‚a Srezniewskiego oraz  Slovarâ Russkogo Ja-
zyka XI  XVII vekov znalez
ć można następujące terminy opisujące mieszkańców
osad przygrodowych:  posad%0Å„anin ,  posa~
anin ,  posa~
enin , utworzonych od
terminu  posad 3,  prigoro~
anin  od terminu  prigorod 4, a także  okologorodec
*
0@0= ;5:A0=4@  4>:B>@ DV;>A>DVW, C=V25@A8B5B 0@VW N@V-!:;>4>2AL:>W 2 N1;V=V
(>;LI0).
1
Poppe . Miasta, cz. IV, Ruś / A. Poppe // Słownik Starożytności Słowiańskich.  ".3. 
Wrocław-Warszawa-Kraków, 1967.  S. 225-226.
2
">;>G:> . 8W2AL:0 CAL.  8W2, 1996.  C.176; >B;O@ . 0;8FL:>->;8=AL:0 CAL /
#:@0W=0 :@V7L 2V:8.  T.5.  8W2, 1998.  C.295; CG8=:> . AB>@VO =0A5;5==O 0EV4=>W
>;8=V, %>;<I8=8 B0 V4;OHHO 2 X  XIV AB>;VBBOE.  CFL:, 2009.  C. 42; 074=O-
:>^ . >@04 / B. 074=O:>^ // O;V:05 :=OAB20 VB>^A:05: -=FK:;0?54KO.  T.1. 
V=AL:, 2005.  C.544-555; '0=BC@8O .. @04>AB@>8B5;LAB2> 5;0@CA8 IX  XIV 22.
/ .. '0=BC@8O // @EVBM:BC@0 5;0@CAV. 0@KAK M20;NFKV 20 ^AE>4=5A;02O=A:V< V
5^@0?59A:V< :0=BM:AF5.  T.1. IX  XIV AB.  V=A:, 2005.  C.65.
3
 >A04G0=8=J ,  ?>A060=8=J ,  ?>A065=8=J ;  ?>A04J : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K
4;O c;>20@O 4@52=5-@CAA:03> O7K:0 ?> ?8AL<5==K<J ?0<OB=8:0<J.  ".2: -.  !0=:B-
5B5@1C@3, 1902. !.1228, 1230-1231; !;>20@L @CAA:>3> O7K:0 XI  XVII 22. (dalej  !; /
XI  XVII 22.).  ".17.  >A:20, 1991.  !.149-150, 153-154, 155.
4
 @83>@>60=8=J ;  ?@83>@>4J : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.1394-1395; !; /
XI  XVII 22.  ".19.  >A:20, 1994.  !.136-137.
85
 od terminu  okolnyj gorod 5. Występuje również termin  podgorod ,  podgrad
oraz  podgradije , aczkolwiek słowniki te nie notują formy przymiotnikowej tej
nazwy6. Jak z tego widać, poza terminem określającym osady przygodowe z
ródła
wspominają również ich mieszkańców.
Znaczenie owych terminów, według tych opracowań, było następujące:
 Posad%0Å„anin ,  posa~
anin ,  posa~
enin   mieszkaniec posada (I. Srezn.)7
oraz  ten, kto mieszka na posadzie  handlowo-rzemieślniczej części miasta  i
przynależy do tiaglej8 wspólnoty miejskiej (SlRJa XI  XVII v.)9.  Posad z ko-
lei definiowany jest jako:  osada; podgrodzie, przedmieście (I. Srezn.)10, a także
 1) handlowo-rzemieślnicza dzielnica ruskich miast, umiejscowiona poza obrębem
zamku; 2) osada, centrum handlowo-rzemieślnicze, zwykłe pozbawione fortyfikacji;
3) tiagli mieszkańcy handlowo-rzemieślnicze ruskich miast oraz osad o charakterze
miejskim, tworzące wspólnotę (SlRJa XI  XVII v.)11. Podstawą dla sformułowania
wniosków o znaczeniu terminów opisujących mieszkańców podgrodzi były: Pskow-
ski I latopis z XV-XVI w.12, Bielozierska gramota ustawowa z 1488 r.13, Sofijskij
Vriemiennik z XV-XVI w.14 oraz inne z
ródła z XV-XVII w.15
 Prigoro~
anin   mieszkaniec prigoroda (I. Srezn.)16 oraz  mieszkaniec niedu-
żego miasteczka, przypisanego do dużego miasta, albo prigoroda (SlRJa XI  XVII
v.)17.  Prigorod z kolei to:  podporządkowane miasto, leżące w dzielnicy głównego
miasta (I. Srezn.)18 oraz  1) małe miasto, podporządkowane dużemu miastu; miasto
5
 :>;>3>@>4LFL ,  >:>;=89 3>@>4J : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.645; !; / XI 
XVII 22.  ".12.  >A:20, 1987.  !.335.
6
 >43>@>4J ,  ?>43@04J , ?>43@0485 : !; / XI  XVII 22.  ".15.  >A:20, 1989.  !.247.
7
 8B5;L ?>A040 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.1230-1231.
8
Termin ten oznaczał ludność zobowiązaną do wykonania powinności oraz spłacania podatków:
 " 3;K9  >1;>65==K9 ?>28==>ABO<8, =5ACIV9 ?>40B8 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K
4;O c;>20@O 4@52=5-@CAA:03> O7K:0 ?> ?8AL<5==K<J ?0<OB=8:0<J.  ".3: -/.  !0=:B-
5B5@1C@3, 1912.  !.1097.
9
 ">B, :B> 6825B =0 ?>A045  B>@3>2>-@5<5A;5==>9 G0AB8 3>@>40  8 ?@8=04;568B :
BO3;>9 3>@>4A:>9 >1I8=5 : !; / XI  XVII 22.  ".17.  !.153-154, 155.
10
 >A5;5=L5; ?@543>@>4L5, ?@54< ABL5 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.1228.
11
 1) ">@3>2>-@5<5A;5==0O G0ABL @CAA:8E 3>@>4>2, @0A?>;>65==0O 2=5 :@5?>AB8; 2)
=0A5;5=K9 ?C=:B, B>@3>2>-@5<5A;5==K9 F5=B@, :0: ?@028;>, 157 :@5?>AB8; 3) BO3;>5
B>@3>2>-@5<5A;5==>5 =0A5;5=85 @CAA:8E 3>@>4>2 8 =0A5;5==KE ?C=:B>2 3>@>4A:>3> B8?0,
A>AB02;ONI85 >1I8=C : !; / XI  XVII 22.  ".17.  !.149-150.
12
C@L5 /. 5=50;>38G5A:0O AE5<0 ;5B>?8A59 XI  XVI 22., 2:;NG5==KE 2  !;>20@L :=86-
=8:>2 8 :=86=>AB8 @52=59 CA8 / /. C@L5 // "@C4K B45;0 @52=5@CAA:>9 8B5@0BC@K
(dalej  " ).  ".40.  >A:20, 1985.  !.194.
13
!@57=52A:V9 . 0B5@V0;K 4;O c;>20@O 4@52=5-@CAA:03> O7K:0 ?> ?8AL<5==K<J
?0<OB=8:0<J.  ".1: A-K.  !0=:B-5B5@1C@3, 1893.  !.45.
14
!@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".1.  !.43.
15
!; / XI  XVII 22. !?@02>G=K9 2K?CA:. AB>@8O :0@B>B5:8. 2B>@A:89 A>AB02. #:070-
B5;L 8AB>G=8:>2. !;>20@L (>1@0B=K9).  >A:20, 2001.  !.264, 267, 274, 356, 385.
16
 8B5;L ?@83>@>40 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.1395.
17
 8B5;L =51>;LH>3> 3>@>4:0, ?@8?8A0==>3> : :@y?=><C 3>@>4C, 8;8 ?@83>@>40 : !; /
XI  XVII 22.  ".19.  !.137.
18
 >4G8=5==K9 3>@>4J, ?@8=04;560IV9 :J >1;0AB8 AB0@H53> 3>@>40 : !@57=52A:V9 .
0B5@V0;K.  ".2.  !.1394-1395.
86
w ogóle; 2) osada pod grodem, podgrodzie, posad (SlRJa XI  XVII v.)19. W tym
przypadku podstawą dla sformułowania wniosków o znaczeniu tego terminu opisu-
jącego mieszkańców podgrodzi były: Pskowska gramota sądowa z XVI w.20, oraz
już wspominany Pskowski I latopis z XV-XVI w.
 Okologodec   mieszkaniec podgrodzia, obszaru, leżącego pod grodem
(I. Srezn.)21 oraz  ten, kto mieszka blisko miasta, w okolicach miasta (SlRJa XI 
XVII v.) 22.  Okolnyj gorod z kolei to:  umocnienie zewnętrzne dookoła umocnienia
wewnętrznego (kremla) oraz osada przy nim (SlRJa XI  XVII v.)23. W tym przy-
padku podstawą dla sformułowania wniosków o znaczeniu tego terminu opisującego
mieszkańców podgrodzi były: Bielozierska gramota celna z 1497 r.24, Nowogrodzka
gramota celna z 1571 r.25 oraz inne z
ródła z XVI-XVII w.26
Nie można zatem nie zauważyć, iż żadne z tych z
ródeł nie pochodzi z okresu
XII  XIV w., a więc nie możemy na podstawie analizy odpowiednich haseł tych
słowników w ogóle stwierdzić o używaniu w języku staroruskim terminów  posa-
d%0Å„anin ,  posa~
anin ,  posa~
enin ,  prigoro~
anin i  okologorodiec na określenie
mieszkańców osad przygrodowych. Jednocześnie nie można wykluczyć, że w z
ró-
dłach z okresu XII  XIV w., obecnie nieznanych używano tych terminów, z których
to z
ródeł zostały one przyjęte przez omówione wyżej zabytki.
Widzimy również pewną różnicę, która zaszła przy charakterystyce tych ter-
minów. A mianowicie   posad jest definiowany we wszystkich przypadkach jako
osada podgrodowa, a jego mieszkańcy   posad%0ńanie ,  posa~
anie ,  posa~
enie
 jako ludność zajmująca się rzemiosłem i handlem, zobowiązana do świadczenia
powinności na rzecz państwa i właściciela, a także różnych posług. Podobnie tłu-
maczone sÄ… nazwy  okolnyj gorod i  okologorodz
cy , w tym bez akcentacji na zajÄ™-
ciach ujętej w tym terminie ludności. Inaczej wygląda sprawa z  prigorodom i jego
mieszkańcami   prigoro~
anami . I. Sreznewskij ujÄ…Å‚  prigorod jedynie w znacze-
niu oddzielnej osady ( 3>@>40 ), będącej w ścisłym związku z centrum, czyli gro-
dem27.  Prigoro~
anie zaś  mieszkańcy tego grodu-prigoroda. Szerzej te terminy
ujęli autorzy SlRJa XI  XVII v., przywołując dwa znaczenia. Pierwsze   prigorod ,
jaki u I. Srezniewskiego,  odrębna osada, a  prigoro~
anie  jej mieszkańcy. Dru-
gie zaś  osada przygrodowa obok grodu, a więc w tym przypadku  prigoro~
anie
to sÄ… ludzie zamieszkujÄ…ce podgrodzie. Autorzy SlRJa XI  XVII v. charakteryzujÄ…c
19
 1) 51>;LH>9 3>@>4, ?>4G8=5=K9 :@C?=><C 3>@>4C; 3>@>4 2>>1I5; 2) ?>A5;5=85 ?>4 3>@>-
4><, ?@83>@>4, ?>A04 : !; / XI  XVII 22.  ".19.  !.136.
20
!; / XI  XVII 22.  ".19.  !.137.
21
 8B5;L ?@83>@>4LO, >:@5AB=>AB8 3>@>40 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.645.
22
 ">B, :B> 6825B >:>;> 3>@>40, 2 >:@5AB=>ABOE 3>@>40 : !; / XI  XVII 22.  ".12. 
!.333.
23
 =5H=55 C:@5?;5=85 2>:@C3 2=CB@5==59 :@5?>AB8 (:@5<;O) 8 ?>A5;5=85 ?@8 =5< : !; /
XI  XVII 22.  ".12.  !.335.
24
!@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".1.  !.44.
25
Tamże.  !.44.
26
!; / XI  XVII 22. !?@02>G=K9 2K?CA:.  !.267, 274.
27
Porówn. znaczenie słowa  prigorod we współczesnym języku rosyjskim:    , -0,
<. >A5;>:, =0A5;5==K9 ?C=:B, ?@8<K:0NI89 : 1>;LH><C 3>@>4C. 8BL 2 ?@83>@>45. ||
?@8;. ?@83>@>4=K9, -0O,->5. : 653>2 !., (254>20 . ">;:>2K9 A;>20@L @CAA:>3> O7K:0:
http://www.ozhegov.org/words/26743.shtml
87
 posa~
an nie uściślają ich statusu społecznego, z czego można wyciągnąć wniosek,
iż ich zdaniem  prigoro~
anie to nie wyłącznie ludność rzemieślniczo-handlowa,
ale także i inne grupy społeczne, w przeciwieństwie do tego jak scharakteryzowali
 posa~
an .
Do wyjaśnienia pozostaje problem, czy charakterystyki takie można formuło-
wać w oparciu o z
ródła staroruskie z badanego okresu. Jako główne z
ródła dla anali-
zy zostały wybrane Latopis ławrentiewski28 z pocz. XIV w.29 (części zawierające Po-
wieść doroczną oraz Latopisiec suzdalski); Latopis ipatiewski30 z końca XIII  pocz.
XIV w.31 (części zawierające Powieść doroczną, Kronikę kijowską oraz Kronikę ha-
licko-wołyńską); Nowogrodzki I latopis32 starszej redakcji z końca XIII  pierwsz.
poł. XIV w.33 Dodatkowo informacji odnośnych także poszukiwano w bliskich tery-
torialnie i zbliżonych czasowo z
ródłach polskich  Kronice polskiej34 Wincenta Ka-
dłubka z pocz. XIII w.35, Kronice wielkopolskiej36 z XIII lub XIV w.37, Kronice Jana z
Czarnkowa38 z końca XIV w.39 oraz Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa
Polskiego Jana Długosza z XV w. (ks. 5-9)40; a także z
ródłach aktowych41.
Przeprowadzona w tych z
ródłach kwerenda niestety nie wykazała występo-
wania w nich terminów  posad%0ńanin ,  posa~
anin ,  posa~
enin ,  prigoro~
anin ,
 podgoro~
anin , lub  okologorodec , a także innych podobnych terminów opisują-
cych tylko i wyłącznie mieszkańców osad przygrodowych. Interesująco przedstawia
28
02@5=BL52A:0O ;5B>?8AL // >;=>5 !>1@0=85 CAA:8E 5B>?8A59 (dalej  ! )  ".1.
 5=8=3@04, 1926. [!1: >25ABL @5<5==KE ;5B; !2: !C740;LA:0O ;5B>?8AL ?> 02@5=-
BL52A:><C A?8A:C].
29
C@L5 /. 5=50;>38G5A:0O AE5<0.  !.193; 3> 65. 5B>?8AL 02@5=BL52A:0O / /. C@ T //
!;>20@L :=86=8:>2 8 :=86=>AB8 @52=59 CA8 (XI  ?5@20O ?>;>28=0 XIV 2.).  ".1. 
5=8=3@04, 1987.  !.245.
30
?0BL52A:0O ;5B>?8AL // ! .  ".2.  >A:20, 1998.
31
C@L5 /. 5=50;>38G5A:0O AE5<0.  !.193. 8E0G520 . 5B>?8AL ?0BL52A:0O // !;>20@L
:=86=8:>2 8 :=86=>AB8.  ".1.  !.235.
32
>23>@>4A:0O ?5@20O ;5B>?8AL AB0@H53> 8 <;04H53> 872>4>2 // ! .  ".3.  >A:20-
5=8=3@04, 1950.
33
C@L5 /. 5=50;>38G5A:0O AE5<0.  !.193; ;>AA . 5B>?8AL >23>@>4A:0O ?5@20O / .
;>AA // !;>20@L :=86=8:>2 8 :=86=>AB8.  ".1.  !.246.
34
Kronika mistrza Wincentego // Monumenta Poloniae Historica (dalej  MPH).  ".2.  Lwów,
1872.  .249-447; Mistrz Wincent KadÅ‚ubek, Kronika polska / PrzeÅ‚ożyÅ‚a i opracowaÅ‚a B. Kür-
bis.  Wrocław, 2003.
35
Kürbis B. WstÄ™p / B. Kürbis // Mistrz Wincent KadÅ‚ubek, Kronika polska.  S.LIX.
36
 5;8:0O E@>=8:0 > >;LH5, CA8 8 8E A>A54OE XI  XIII 22.: (5@52>4 8 :><<5=B0@88) /
>4 @54. . /=8=0.  >A:20, 1987.
37
Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do początku XIV wieku). 
Kraków, 2008.  S.38.
38
Jana z Czarnkowa Kronika polska // MPH.  ".2.  S.619-756; Kronika Jana z Czarnkowa /
Oprac. tekstu i przyp. M. Kowalski.  Kraków, 2006.
39
Wyrozumski J. Przedmowa / J. Wyrozumski // Kronika Jana z Czarnkowa / Oprac. tekstu i
przyp. M. Kowalski. S.7-8.
40
Długosz J. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego.  ".3 (ks. 5,6).  Warszawa,
1973;  ".4 (ks. 7, 8).  Warszawa, 1974;  ".5 (ks. 9).  Warszawa, 1975.
41
Dokumenty zawarte w wydawnictwie: C?G8=AL:89 . :B8 B0 4>:C<5=B8 0;8FL:>->-
;8=AL:>3> :=O7V2AB20 XIII  ?5@H>W ?>;>28=8 XIV AB>;VBL. >A;V465==O. "5:AB8.  L2V2,
2004.
88
się także sytuacja z terminami opisującymi osady przygrodowe:  posad ,  prigo-
rod ,  podgorod ,  podgrad oraz  podgradije . Nie znaleziono ich na kartach La-
topisu ipatiewskiego (we wszystkich trzech częściach: Powieści dorocznej, Kronice
kijowskiej oraz Kronice halicko-wołyńskiej). Jedynie w Latopisce suzdalskim z pocz.
XIV w.42, który stanowi część Latopisu ławrentiewskiego, 3 razy został odnotowany
termin  ?@83>@>4J oraz 4 razy w Nowogrodzkim I latopisie starszej redakcji zo-
stał odnotowany termin  ?>A04J . Natomiast termin  okolnyj gorod po razie został
odnotowany w Powieści dorocznej Latopisu ławrentiewskiego i Powieści dorocznej
Latopisu ipatiewskiego, a także Kronice halicko-wołyńskiej.
 @83>@>4J . Pierwsza wzmianka z podwójnym użyciem słowa  prigorod
pochodzi z roku 1176. W tej wzmiance kronikarz tak scharakteryzował stosunek
Włodzimierza Suzdalskiego z głównym ośrodkiem dzielnicy suzdalskiej, czyli Suz-
dalem:  >23>@>4F8 1> 87=0G0;0 8 !<>;=g=5. 8 Ki=5. [8 >;>G0=5] 8 2Ac
2;0AB8. h:>(6) =0 4><C =0 2cG0 AE>4gBAg. =0 GB> 65 AB0@c8H88 A4C<0NBL.
=0 B><L 65 ?@83>@>48 AB0=CBL. 0 74c 3>@>4J AB0@K8 >AB>2J. 8 !C740;L. 8 2A8
1>;g@5 E>BgI5 A2>N ?@024C ?>AB028B8. =5 E>BgEC AB2>@8B8 ?@024K 6Li. =>
:0:> =0(<) ;N1> @5:>H0 B0:>(6) AB2>@8<(<). >;>48<5@L T ?@83>@>4J =0HL 43.
Z analizy tego fragmentu kroniki wynika, że termin  prigorod użyty aby podkreślić
zależność grodu Włodzimierza względem stołecznego ośrodka dzielnicy Suzdala.
Z następnej zaś wzmianki wynika możliwość użycia tego terminu także w
innym znaczeniu. W 1285 r., jak zapisał kronikarz, książę Roman Michałowicz
Stary ( 1305)44, książę briański, najechał Smoleńsk:  ><0= :=g(7) @g=A:K8
?@8E>48;J @0BLN : !<>;5=A:C. 8 ?>665 ?@83>@>(4). 8 a845 2 A2>i A8 45.  Pri-
gorod w tym przypadku oznaczał osadę przy grodzie.
Stwierdzić zatem można występowanie w Latopisce suzdalskim terminu  pri-
gorod w dwóch znaczeniach  1) grodu, podporządkowanego władzy w centrum
dzielnicy kraju; 2) osady przygrodowej. Cytowane fragmenty nic nie mówią o
mieszkańcach osad określanych jako  prigorod .
 Posad . Jest notowany w Nowogrodzkim I latopisie starszej redakcji. Pierwsza
wzmianka odnosi się do najazdu Litwinów na ziemię nowogrodzką w 1234 r.:  "><L
65 ;cBc 873>=8H0 8B20 CAL >;8 4> BJ@3C, 8 AB0H0 @CH0=c, 8 70A040: >3=8I0=c
8 3@8410, 8 :B> :C?LFL 8 3>AB8, 8 2K3=0H0 O 8A ?>A040 >?OBL, 1LNI5AO =0 ?>;8; 8
BC C18H0 =c:>;8:> 8B2K, 0 @CH0=J 4 <C60: ?>?0 5B@8;C, 2 02;0 1@048FO,
0 8=0 420 <C60; 0 <0=0ABK@L A2OB>3> !?0A0 2AL ?>3@018H0, 8 F5@:>2L ?>;C?8H0
2AN, 8 8:>=K 8 ?@cAB>;J, 8 FL@5=F8 4 C18H0, 8 >BABC?8H0 =0 ;8=J 46. Zda-
niem B. Flori celem tej wyprawy Litwinów była położona na południowej stronie
jeziora Ilmeń Rusa47. Jak wynika z tej notatki, Litwini doszli do Rusy i weszli w
42
C@L5 /. 5B>?8AL 02@5=BL52A:0O / /. C@L5 // !;>20@L :=86=8:>2 8 :=86=>AB8.  ".1.
 !.245.
43
02@5=BL52A:0O ;5B>?8AL // ! .  ".1.  !.377-378.
44
!;02O=A:0O M=F8:;>?548O. 852A:0O CAL  >A:>28O.  ". 2:   /.  >A:20, 2005. 
!.260.
45
02@5=BL52A:0O ;5B>?8AL // ! .  ".1.  !.482.
46
>23>@>4A:0O ?5@20O ;5B>?8AL.  !.73.
47
$;>@O .  !>B=8 8  :C?FK 2 >23>@>45 XII  XIII 22. / . $;>@O // !@54=525:>20O CAL.
 ".6.  >A:20, 2006.  !.67.
89
 posad , z którego ich wypędzono i rozbito na polu pod tym ośrodkiem grodowo-
-miejskim, a więc gród podczas tego ataku nie ucierpiał.  Posad zaś, jak jedno-
znacznie wynika z tego fragmentu, był osadą podgrodową, w obrębie której znajdo-
wały się klasztor oraz cerkiew. Ważna jest też inna informacja, iż w obronie grodu
przed Litwinami brała udział nie tylko załoga grodu ( 70A040 48   3@8410 49), ale
także  @CH0=c 50, których można zestawić z  >3=8I0=a<8 , a także  :C?LFK i
 3>AB8 51. Należy przypuszczać, że to właśnie oni zamieszkiwali ów  posad . Je-
żeli określenia  :C?LFK i  3>AB8 52 są wystarczająco zrozumiałe, znaczenie ter-
minu  >3=8I0=c jest niejasne. I. Srezniewski podał znaczenie tego terminu jako
 bogaty, znany człowiek, właściciel domu 53. Natomiast autorzy SlRJa XI  XVII v.
byli zdania, iż oznaczał on książęcego dworskiego, zarządcę gospodarstwa księcia54.
Z kolei M. Alea
kovski i B. Floria upatrywali w  >3=8I0=0EJ bojarów55. Wydaje
się, że bardziej prawdopodobna jest wersja I. Srezniewskiego. Być może chodziło
o rzemieślnikach mieszkających na posadzie i biorących udział w obronie ośrodka
grodowo-miejskiego.
Termin  posad pojawił się następnie w opowiadaniu z 1235 r., kiedy książęta
WÅ‚odzimierz Rurykowicz (*ð1187  1239)56 i Daniel Romanowicz (*ð1201-1204 
1264)57 podjęli wyprawę przeciwko księciu czernihowskiemu Michałowi Wsiewo-
Å‚odowiczowi ( 1246)58:  8 <=>3> 2>520 >:>;> '5@=83>20, 8 ?>A04J ?>665 59. I tu
termin  posad został użyty na oznaczenie osady podgrodowej.
W 1240 r. rycerzy Zakonu Krzyżackiego zaatakowali Psków:   ?@83>=82H5
?>4J 3>@>4J, 8 7063>H0 ?>A04J 2AL; 8 <=>3> 7;0 1KABL: 8 ?>3>@cH0 F5@:K 8
G5AB=KO 8:>=K 8 :=83K 8 5C0=35;8O; 8 <=>3> A5;J ?>?CAB8H0 >:>;> ;LA:>20.
48
Oddział wojska stacjonujący w grodzie: !; / XI  XVII 22.  ".5.  >A:20, 1978.  !.292.
49
@84L  drużynnik książęcy, wojownik: !; / XI  XVII 22.  ".4.  >A:20, 1977.  !.136-
137
50
Znaczenie tego słowa jest niejasne  jego nie podają ani I. Sreznewski, ani SlRJa XI  XVII v.
Zdaniem B. Flori  @CH0=c jest przymiotnikiem utworzonym od nazwy ośrodka grodowo-
-miejskiego  Rusy:  @CH0=c  mieszkańcy Rusy: $;>@O .  !>B=8 8  :C?FK .  !.67.
51
 B. Floria zaproponował nieco inną interpretację tego fragmentu. Jego zdaniem to właśnie do
zasady należeli:  >3=8I0=c ,  3@8410 8  :C?LFK , wspólnie tworząc wysłaną nowogrodzia-
nami do Rusy załogę, przy czym pod terminem  :C?LFK proponował widzieć nie handlarzy,
a wszystkich wolnych i nieprzywilejowanych mieszkańców Nowogrodu: $;>@O .  !>B=8 8
 :C?FK .  !.67- 69.
52
Kupiec podróżujący do innych krajów; kupiec z obcego kraju: !; / XI  XVII 22.  ".4.
!.107.
53
 >30BK9, 7=0B=K9 G5;>2c:J, 2;04c;5FJ 4><0 : !@57=52A:V9 . 0B5@V0;K.  ".2.  !.603.
54
 !; / XI  XVII 22.  ".12.  >A:20, 1987.  !.244.
55
;5H:>2A:89 . !>F80;L=K5 >A=>2K D>@<8@>20=8O B5@@8B>@88 >23>@>40 IX  XV 22.
/ . ;5H:>2A:89 // !>25BA:0O @E5>;>38O.  1974.  ! 3.  !.100; $;>@O .  !>B=8 8
 :C?FK .  !.67-68.
56
VB>?8A CAL:89. 0 ?0BAL:8< A?8A:>< ?5@5:;02 . 0E=>25FL.  8W2, 1989.  !.475.
57
Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowiczów.  !.300-315; ">;>G:> . 725AB5= ;8 3>4 @>6-
45=8O 0=88;0 ><0=>28G0 0;8F:>3>? / . ">;>G:> // !@54=525:>20O CAL.  ".7.  >-
A:20, 2007.  !.221-236.
58
VB>?8A CAL:89.  !.497.
59
>23>@>4A:0O ?5@20O ;5B>?8AL.  !.74.
90
 AB>OH0 ?>4J 3>@>4><J =54c;N, => 3>@>40 =5 27OH0 60. Również i w 1253 r.
?@84>H0  <F8 ?>4J ;LA:>2J 8 ?>63>H0 ?>A04J, => A0< EJ <=>3> 8EJ
?;LA:>28G8 18H0 61. W tym wypadku termin  posad użyto na oznaczenie osady
podgrodowej.
Z powyższych rozważań wynika, że na posadzie znajdowały się siedziby kup-
ców i gości, a także  ognia
%0ńan , których potraktować można jako wolnych, posiada-
jących domy mieszkańców, do których prawdopodobnie należeli także rzemieślnicy.
 Okolnyj gorod . Pierwsze dwie wzmianki dotyczą 1078 r., kiedy książęta Iza-
sÅ‚aw JarosÅ‚awicz (*ð1024 - 1078)62 i WsiewoÅ‚od JarosÅ‚awicz (*ð1030 - 1093)63 oraz
ich synowie Jaropołk Izasławicz ( 1087)64 i Włodzimierz Wsiewołodowicz Mono-
mach (*ð1053  1125)65 oblegli Czernihów. Ponieważ obie wzmianki dotyczÄ… jed-
nego wydarzenia, zacytujemy ich równolegle:
66 67
Powieść doroczna (A
awrent.) Powieść doroczna (Ipat.)
 ?>845 7gA;02J AJ  ?>845 7gA;02J AL h@>?>;:><J
h@>?>;J:><J A=<J A2>8(<). 8 A=><J A2>8<J. 8 A52>;>4J A
A52>;>4J A >;>48<5@><J A=><J >;>48<5@>(<) A=<L A2>8<L. 8
A2>8<J. 8 ?>84>H0 '5@=83>2C. ?@84>H0 : '5@=83>2C. 8 '5@=83>2Fc
8 '5@=83>2F8 70B2>@8H(0)Ag 2 70B2>@8H0(A) >C 3@04c [...]
3@04c [...] ?@8ABC?8H0 :> 3@04C. '5@=c3>2F5<L 65 =5 ÉB2>@cI8<Ag.
>;>48<5@J 65 ?@8ABC?8 :> 2@0B><J ?@8ABC?8H0 :> 3@04C. >;>48<5@J 65
2AB>G=K<J. ` !B@565=8 8 ÉBg ?@8ABC?8 :J 2@0B><(<) 2JAB>G=K<J.
2@0B0. 8 ÉB2>@8H0 3@04J É:>;=88. 8 ` AB@J65=5. V ÉBg 2@0B0. W 27gH0
?>63>H0 8. ;N45<J 65 21c3H8(<) 2J 3@04J. É:>;=88. W ?>63>H0 É3=5<L.
4J=cH=88 3@04J . ;N45<J 2K1c3H8<J 2> 4=5H=88
3>@>(4) .
Ze wzmianek tych wynika, iż termin  okolnyj gorod opisywał zewnętrzną li-
nie umocnień dookoła grodu. Nic nie mówi się o jego możliwych mieszkańcach.
Uwagę przyciąga także wyrażenie, iż po zajęciu tego  okolnego grodu   ludie
 czyli zapewne jego obrońcy, odstąpili w  dnea
nij grad . Ostatnie określenie jest
bardzo nieczytelne. W wersji Latopisu Chlebnikowskiego poprawiono to wyrażenie
na  vnea
nij grad ( gród zewnętrzny )68, co nie pozwala wyciągnąć jednoznacznych
wniosków dla znaczenia wyrażenia  okolnyj gorod tych fragmentów69.
60
Tamże.  !.77.
61
>23>@>4A:0O ?5@20O ;5B>?8AL.  !.80
62
VB>?8A CAL:89.  !.487.
63
Tamże.  !.476.
64
Tamże.  !.518.
65
Tamże.  !. 474.
66
02@5=BL52A:0O ;5B>?8AL // ! .  ".1.  !.201.
67
?0BL52A:0O ;5B>?8AL // ! .  ".2.  >A:20, 1998.  !.192.
68
Tamże.  !.192 (przyp. 44).
69
Swego czasu D. Licha%0ńev zinterpretował wyrażenie  dnea
nij grad fragmentu Powieści do-
rocznej zawartej w Latopisie ławrentiewskim jako  vnutrennij gorod ( gród wewnętrzny ) nie
uzasadniajÄ…c tego dopuszczenia: >25ABL 2@5<5==KE ;5B. "5:AB 8 ?5@52>4. >43. B5:AB0 8
?5@52>4 . 8E0G520.  ".1.  >A:20-5=8=3@04, 1950.  !.334. Podobnie i L. Machnoviec
odpowiedni fragment z Powieści dorocznej zawartej w Latopisie ipatiewskim zaproponował
91
Następne odnotowanie terminu  okolnyj gorod pochodzi z Kroniki halicko-
-wołyńskiej i dotyczy wydarzeń 1276 r., kiedy książęta halicko-wołyńscy Lew Dani-
Å‚owicz (*ð1225-1229 - 1299-1300)70, MÅ›cisÅ‚aw (II) DaniÅ‚owicz (*ð1247-1250 - po
1289  przed 1308)71 oraz WÅ‚odzimierz Wasylkowicz (*ð1247-1249 - 1288)72 razem
z oddziałami mongolskimi podjęli wyprawę na Litwę. Wtedy został najechany No-
wogródek:  52J 65 ;5ABL >CG8=8 <568 1@0BL5N A2>5N. >CB082Ag LAB8A;020.
8 >;>48<5@0. 27g É:>;=88 3@04J =8 A "0B0@K. 0 4cB8=cFL ÉAB0Ag 73.  kolnyj
gorod został w tym fragmencie przeciwstawiony  dziecińcu . Ze względu na to, iż
w dalszym tekście mówi się o podbiciu Nowogródka jak o dokonanym fakcie74, ter-
min  okolnyj gorod utożsamić można właśnie z grodem,  dzieciniec zaś  z zam-
kiem. Nie można więc odnotowany  okolnyj gorod uznać za osadę przygrodową.
Rozważania powyższe można podsumować, iż termin  okolnyj gorod wystapił
w dwóch znaczeniach: 1) zewnętrznej linii umocnień grodu oraz 2) właśnie grodu.
W polskich z
ródłach z XIV  XV w.  czyli Kronice Jana z Czarnkowa oraz
Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza, spoty-
kamy dla opisu osad z terenów ruskich wyłącznie określenia  civitas et castrum ,
które są dla niniejszych rozważań nieprzydatne, gdyż nie wiemy co oznaczono tymi
łacińskimi terminami.
Na podstawie analizowanych kronik staroruskich można stwierdzić w nich brak
notowania nazw opisujących mieszkańców osad przygrodowych. Najwcześniej
owe terminy, jak wspomniano wyżej, przejawiły się w Pskowskim I latopisie z XV-
XVI w., który zna terminy  prigorod i  posad , jak i  prigoro~
anie i  posażanie ,
przy czym termin  prigorod jest używany na oznaczenie odrębnego ośrodka gro-
dowo-miejskiego, będącego w administracyjnej i politycznej zależności od innego
grodu  centrum dzielnicy kraju, natomiast termin  posad użyto na określenie
osady przygrodowej. A więc tylko termin  posa~
anie używany był na oznaczenie
mieszkańców osady podgrodowej75.
Z powyższych rozważań wynika, że termin  posad pojawił się zapewne w
XIII-wiecznych kronikach staroruskich. W kronikach z XII i XIII w. pojawił się
termin  okolnyj gorod , który jednak nie był używany na oznaczenie osady przy-
grodowej, zaś termin  prigorod , być może używany był też w XIII stuleciu,
odczytać jako  vnutria
nij horod ( gród wewnętrzny ): VB>?8A CAL:89.  !.122. Zignoro-
wana zatem została przez tych badaczy wskazówka Latopisu chlebnikowskiego na możliwość
odczytania tego fragmentu jako  vnea
nij grad ( gród zewnętrzny ). Przetłumaczenie wyraże-
nia  dnea
nij grad jako  gród wewnętrzny wydaje się być nadinterpretacją. SlRJa XI  XVII v.
podaje takie znaczenia dla słowa  dnea
nij :  1) dzisiejszy, z tego dnia; 2) współczesny, doty-
czÄ…cy czasu teraz
niejszego ( 1) A53>4=OH=89, MB>3> 4=O; 2) A>2@5<5==K9, >B=>AOI89AO
: =0AB>OI5<C 2@5<5=8 ): !; / XI  XVII 22.  ".4.  !.251. Brakuje zatem podstaw, żeby
słowo  dnea
nij zinterpretować jako  vnutrennij ( wewnętrzny ).
70
Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowiczów.  S.352.
71
Tamże.  S.377.
72
Tamże.  S.383.
73
?0BL52A:0O ;5B>?8AL.  C.873.
74
 02JB@0 65 ?> 27gBL8 3>@>40 [...] 3=c20E>CAg 2A8 :=g78 =0 20 [...] A0<J 27g 3>@>4J A
"0B0@K : ?0BL52A:0O ;5B>?8AL.  !B1.873.
75
A:>2A:0O ;5B>?8AL, 8740==0O . >3>48=K<J.  >A:20, 1837:
 prigorod /  prigoro~
anie
 posad /  posa~
anie
92
notowany jest dopiero w z
ródłach z początku XIV w. Z kolei terminy  prigoro~
anie
i  posa~
anie  dopiero w kronikach z XV  XVI w. Być może miały na to wpływ
zmienione stosunki gospodarczo-społeczne i ustrojowe, przemiana których nastąpiła
w XIV  XV w. w zwiÄ…zku z ruchem lokacyjnym, obejmujÄ…cym obszary Wielkiego
Księstwa Litewskiego i ruskie ziemie Korony Polskiej.
 posad /  posa~
anie
 prigorod /  prigoro~
anie
 J B>6J 2@5<O =O7L A:>2A:>9 20=J  J ;cB> [6883 (1375)] ?@8 5;8F5<J
;5:A0=4@>28GL 8 >A04=8:8 A:>2- =O78 <8B@58, 0 ?@8 A:>2A:><J =O-
A:VO =0G0H0 A>2>:C?;OH8 ?@83>@>60=K 78 0BD58, ?@8 >A04=8:c @83>@Lc
87> 2AcEJ ?@83>@>4>2J 8 87J 2>;>AB59 AB0DL528Gc, A:>28G8 70;>68H0 G5B-
;N459, 8 A>2>:C?82H8AO A:>28G8 8 AJ 25@BCN ABc=C ?;8BO=C >BJ A:>2K @c:8,
?@83>@>60=K 8 A> 2Ac<8 ;N4L<8, 8 ?>- ?>4;c AB0@>8 ABc=:8, GB> 1K;0 ABc=:0 7
94>H0 AJ >52>4>N =O7O 5;8:>3> 8 AJ 4C1><J, <0;> 2KH5 <C60, >:>;> 2A53>
8EJ A8;>N 70 5;8:CN @c:C :J =>2><C ?>A040 : 1375 3.  !.35.
3>@>4:C c<5F:><C : 1463 3.  !.93.  J ;cB> [6894 (1386)] A53> 6J ;cB0 A:>2J
?>3>@c;J, 8 F5@:28 A2OI5==K8, 8 ?>A04J
>:>;> 3@04C : 1386 3.  !.35.
 ">3>6J ;cB0 <cAOF0 23CAB0 2J 9
45=L 2J ?OB>:J =O7L A:>2A:>9
20=J ;5:A0=4@>28GJ 8 >A04=8:8
!B5?5==KO 5>=B59 0:0@L528GJ 8
"8<>s59 0A8;L528GL, :0:J 1K;8 ?>A;K
A:>2A:VO 2J 5;8:><J >2c3>@>4c, 8
A:>28G8 AJ ?>A060=K A2>8EJ E>@><>2J
1;N4CG8, 8 70;>68H0 ABc=C 45@52O-
=C >BJ 5;8:>9 @c:8 >BJ <>=0ABK@O
>BJ >:@>20 !2OBKO >3>@>48F0 40 8
4> A:>2K @c:8, 0 >BJ A:>2K @c:8 =0
0?A:>2L8 70;>68H0 >BJ @8<OG59 3>@K
40 4> 5;8:>9 @c:c 4> !2OB>3> 0@;0-
<0.  4c;0H0 A0<8 ?>A060=8 A2>8<J
70?0A><J, 8 ?>AB028H0 BCN ABc=C 2AN 2J
548=C =54c;N : 1465 3.  !.100.
O;5:A0=4@ 0@0=.  !, !/  % (& 
"  #!,%    XIII i XIV !"",
Oleksandr Baran. SUBURBAN SETTLEMENTS AND THEIR INHABI-
TANTS IN THE TERMINOLOGY OF THE RUS SOURCES FROM THE 13th
and 14th CENTURIES