OKRES DORASTANIA

CO O TYM SĄDZISZ?

1. ROZWÓJ FIZYCZNY

Pokwitanie
Rozwój ruchowy

2. ROZWÓJ UMYSŁOWY

Stadia rozwoju poznawczego według Piageta

3. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY

Wptyw rodziny na rozwój dorastającego

Wptyw szkoły na rozwój dorastającego

Wpływ grupy rówieśniczej na rozwój dorastającego

Zachowania seksualne dorastających

Teorie rozwoju osobowości

4. ZABURZENIA OKRESU DORASTANIA

Samobójstwa nastolatków
Zaburzenia łaknienia

Nadużywanie środków psychoaktywnych
Przestępczość nieletnich

Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

340 Rozdział 8. Okres dorastania
CO O TYM SĄDZISZ?

� Niewiele procesów rozwojowych zachodzących w ciągu całego życia ma
poważniejsze konsekwencje od pokwitania. Zmiany fizyczne zachodzące w czasie
pokwitania obejmują niemal każdą tkankę ciała, przekształcając młodzież w osoby
dojrzałe seksualnie. Okres dorastania zostanie w tym rozdziale ukazany nie tylko
jako zjawisko fizjologiczne. Omówiony też zostanie jego wpływ na inne dziedziny
rozwoju, między innymi na zachowania psychiczne, społeczne i emocjonalne.
Jak nastolatki reagują na zmiany fizyczne? Czy wczesne bądź późne dojrzewanie
wywiera jakiś wpływ na skutki tego zjawiska rozwojowego? Proszę przestudiować
rozdział, w którym znajdą się odpowiedzi na niektóre z tych pytań.

� Kim jestem? Kim bytem dotychczas i kim pragnę zostać? To właśnie w okresie
dorastania pojawiają się tego rodzaju pytania. Niektórzy badacze, tacy jak Erik
Erikson, dostarczyli nam ważnych informacji o formowaniu się w tym okresie
tożsamości. Przedstawimy jego idee, jak też koncepcje innych autorów. Być
może teraz w nowym świetle zobaczycie w tym procesie waszą własną walkę
o tożsamość. � �^�CAWS-t

� Piętnastolatki Devin Harwood i Melissa Reynolds spotykali się przez 4 miesiące
przed swym pierwszym kontaktem seksualnym. Oboje stwierdzili, że ich pierwsze
doświadczenie seksualne nie było planowane i oboje nie byli na nie przygotowani.
Dodatkową komplikację stanowił fakt, że Devin czuł się skrępowany poruszaniem
problemu kontroli urodzin, a Melissa nie chciała "zrujnować ich romansu".
W wyniku tego oboje nie zastosowali żadnego środka zapobiegającego ciąży
w czasie pierwszego stosunku seksualnego. Jak ukazano w tym rozdziale,
podobny rodzaj aktywności seksualnej jest w Stanach Zjednoczonych rozpo-
wszechniony, a takie intymne kontakty powodują liczne problemy: ciąże,
poronienia, a przede wszystkim choroby przenoszone drogą płciową. Jak
powszechne są te problemy i dlaczego dorastający angażują się w praktyki
niebezpiecznego seksu? Co można zrobić, aby zmniejszyć ryzyko seksualne?
W tym rozdziale damy odpowiedzi na te pytania.

� Starsi często mówią nastolatkom, że młodość to najlepsze lata ich życia. Jest to
bowiem okres, kiedy młodzi mają wszystko, co jest potrzebne do tego, by żyć
i cieszyć się życiem. Ale mimo tak pozytywnego obrazu tego stadium rozwoju
wielu dorastających przejawia zachowania destrukcyjne, charakterystyczne dla
swej subkultury: samobójstwa, zaburzenia łaknienia, nadużywanie środków
odurzających i przestępczość. Skąd się biorą te problemy? Czy w latach 90.
problemy te narastają? Co można zrobić, by je przezwyciężyć? Ostatnia część
tego rozdziału odnosi się do tych i podobnych im zagadnień.

1. ROZWÓJ FIZYCZNY

Adolescencja1, wyraz pochodzący z łacińskiego adolescere, co znaczy "dorastać do
dojrzałości" jest to okres między dzieciństwem a dorosłością. Podobnie jak inne fazy
cyklu życiowego okres ten cechują ogromne zmiany. Wśród wielu wyzwań, przed jakimi
stają dorastający, znajduje się konieczność przystosowania do wyraźnych zmian
fizycznych i seksualnych, znalezienia własnej tożsamości i utworzenia nowych relacji
interpersonalnych, w tym po raz pierwszy wyrażania odczuć seksualnych.

' W polskiej literaturze termin adolescencja jest obecnie rzadko używany. To stadium rozwojowe
najczęściej nazywa się okresem dorastania. Określenie to obejmuje zarówno przemiany
anatomiczne i fizjologiczne zachodzące w tym czasie, jak też przemiany psychospołeczne (przyp.
tłum.).

Rozwój fizyczny 341

Rozwoju seksualnego dorastających nie można oddzielić od innych dziedzin
rozwoju. Na przykład to, jak dorastający reagują na zmiany fizyczne towarzyszące
dojrzałości seksualnej, a zwłaszcza, czy oni i inne osoby widzą te zmiany jako
atrakcyjne bądź nieatrakcyjne, wpłynie na to, jak będą postrzegali samych siebie.
Proszę zauważyć ujawniający się tu związek między czynnikami fizycznymi i poznaw-
czymi, osobowościowymi, seksualnymi oraz społecznymi (Brooks-Gunn i Warren,
1989; Lerner, Lerner i Tubman, 1989).

Jeszcze nie tak dawno wielu autorów koncentrowało się na wewnętrznym zamęcie
i na problemach przystosowania, przed jakimi stają dorastający. Do określenia tego
okresu często używano zapożyczonego z XVIII-wiecznego nurtu literatury niemieckiej
sformułowania Strum und Drang (okres burzy i naporu). Okazało się jednak,
że dla wielu dorosłych dzisiejsze problemy nastolatków, takie jak choroby prze-
noszone drogą płciową, ciąża i aborcja, daleko wykraczają poza trudności, jakie
sami przeżywali w analogicznym okresie. Niektórzy współcześni badacze sądzą
jednak, że większość współczesnych nastolatków zdecydowanie dobrze radzi
sobie z problemami okresu dorastania (Offer i Church, 1991; Offer i in., 1988;

Petersen, 1988). . ,,,: "-,"� "

M. Lee Manning (1983) wyraża przekonanie, że powinniśmy przestać traktować
okres dorastania jako czas niszczycielskich i buntowniczych zachowań, gdyż mit ten
zaburza nasze postrzeganie współczesnej młodzieży. Co więcej, wielu badaczy
(Brookins, 1991; Bush-Rossnagel i Zayas, 1991; Gibbs, 1991; Spencer, 1991)
przypomina, że na to, jak poszczególni młodzi radzą sobie z dorastaniem, zwłaszcza
z przebiegiem rozwoju seksualnego, wpływają liczne etniczne, kulturowe i klasowe
różnice.

Pokwitanie

Stadium rozwoju fizycznego, kiedy kształtują się pierwsze- i drugorzędne cechy
płciowe, a ludzie stają się zdolni do posiadania dziecka, znane jest jako pokwitanie
(od łacińskiego pubertas, znaczącego pokwitanie - czas wkraczania w dorosłość).
Choć trudno jest wyraźnie ustalić jego początek, to pokwitanie jest procesem
stopniowego wewnętrznego przekształcania ciała dziecka w ciało dorosłego (Brooks-
-Gunn, 1991; Brooks-Gunn i Reiter, 1990).

Wiele kultur wypracowało w okresie dorastania ceremonie symbolizujące
wkroczenie chłopca czy dziewczynki w dorosłość. Ceremonie takie często wymagały
wykazania się takimi umiejętnościami, jak samoobrona czy polowanie; w innych
wypadkach obejmowały obrzezanie lub inne cielesne przemiany. W kulturach
zachodnich istnieje niewiele formalnych obyczajów zaznaczających przejście
z dzieciństwa do dorosłości oraz określających role i oczekiwania dorosłego.
Większość naszych rytuałów ma charakter religijny lub społeczny, Za przykład mogą
posłużyć konfirmacja lub słodkie przyjęcia z okazji szesnastych urodzin. Brak jednak
specjalnych obyczajów towarzyszących pokwitaniu. Nie ma też żadnych wyraźnych
zmian statusu społecznego w jego następstwie. Co więcej, informacje na temat
dorastania, jakich dotychczas dostarczano rodzicom i systemom edukacyjnym,
ujmowały to zagadnienie raczej pod kątem higieny osobistej. Nie traktowano go
natomiast jako kamienia milowego w procesie dorastania (Dole, 1984; Greif i Ulman,
1982).

Zmiany fizyczne cechujące okres pokwitania następują w sposób ciągły,
w określonej kolejności. Niemal każda część układu mięśniowego i kostnego
wykazuje charakterystyczną formę rozwoju. Ta sekwencja rozwojowa jest taka
sama u wszystkich, choć u poszczególnych osób dokonuje się w różnym
tempie (Brooks-Gunn, 1991; Brooks-Gunn i Warren, 1989; Lerner, Lerner i Tubman,




ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Choć w naszej kulturze
brak jest specjalnych
rytuałów bądź ceremo-
nii związanych z dojrza-
łością seksualną doras-
tającego, to czy są ja-
kieś oznaki nadcho-
dzącego okresu
stużące jako rytuały
przejścia? Czy sądzisz,
że ukończenie high
school, prawo do gło-
sowania, picia alkoho-
lu, pobór do wojska
i możliwość zaręczenia
się stanowią takie
przejście do dorosłoś-
ci? Jak role łączące się
z każdym z tych zda-
rzeń mogą interpreto-
wać symboliczni inter-
akcjoniści?

342 Rozdział 8. Okres dorastania

Ryć. 8-1

Układ gruczołów dokre-

wnych

Uktad gruczołów dokre-
wnych to grupa gruczo-
łów wydzielających spe-
cyficzne hormony do
krwi. To właśnie hormo-
ny sprawiają, że w okre-
sie pokwitania zachodzi
wiele zmian w rozwoju
fizycznym dojrzewają-
cych.

Podwzgórze

Przysadka
(część przednia i tylna)

Nadnercza
(gruczoł nadnerczy)

Nerki

Jajniki u kobiet




Przytarczyczki

Wysepki trzustki

Jądra u mężczyzn

1989; Malina, 1991). Dziewczęta zaczynają dojrzewać zwykle dwa lata wcześniej od
chłopców.

HORMONY A POKWITANIE Fizjologiczne mechanizmy dojrzewania płciowego nie
zostały jeszcze w pełni poznane, choć wiadomo, że przyczyną wielu zachodzących
zmian są hormony (Kulin, 1991; Susman i Dom, 1991). Przed okresem dorastania
podwzgórze stymuluje przysadkę mózgową, która z kolei pobudza działanie innych
gruczołów dokrewnych, wydzielając zwiększoną ilość hormonu wzrostu do układu
krwionośnego. To sprawia, że następuje gwałtowny wzrost ciała - zwłaszcza długości
kończyn - sygnalizujący pojawienie się skoku rozwojowego2, który pokrótce omówimy.
Hormon wzrostu wpływa na pojawienie się komórek w niemal wszystkich tkankach
ciała, z wyjątkiem układu nerwowego. Przysadka wydziela też hormon stymulujący
jądra i jajniki. Jądra i jajniki z kolei wydzielają gonadotropiny lub hormony płciowe.
Męskim hormonem płciowym jest testosteron, a żeńskimi hormonami są estrogen
i progesteron.

2 Na określenie bardzo szybkiego i intensywnego rozwoju fizycznego zachodzącego w począt-
kowej fazie okresu dorastania w literaturze polskiej najczęściej używa się terminu "skok
pokwitaniowy" (przyp. tłum.).

Rozwój fizyczny 343

Testosteron steruje rozwojem genitaliów męskich, rozwojem owłosienia tonowego
i innymi cechami rozwoju seksualnego. Estrogen kontroluje między innymi fazy
wzrostu i rozwoju macicy, pochwy i piersi. Progesteron pomaga w rozwoju ściany
macicy, szczególnie zaś w przygotowaniu jej do zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja,
rozwoju ptodu i łożyska po implantacji jaja.

Nie jest jasne, jak ten przyspieszony proces wywołany w czasie pokwitania ulega
spowolnieniu. Wyrażane jest jednak przekonanie, że za proces ten odpowiada wysoki
poziom hormonów płciowych we krwi (Rabin i Chrousos, 1991). Kiedy kończy się jakaś
szczególna faza fizycznego lub seksualnego rozwoju, wysokie poziomy hormonów
płciowych sygnalizują przysadce i podwzgórzu, by przestały produkować dany
hormon3. Rycina 8-1 ukazuje system gruczołów dokrewnych.

SKOK ROZWOJOWY W OKRESIE DORASTANIA Jedną z najbardziej widocznych
zmian w rozwoju fizycznym nastolatków jest przyspieszenie tempa tego rozwoju, które
ma miejsce tuż przed pokwitaniem, a następnie zwolnienie tego tempa w całym
okresie dorastania. Ten skok rozwojowy w okresie dorastania obejmuje przyrost
długości i ciężaru ciała oraz układu szkieletowego. Na ogół zaczyna się on u dziew-
czynek dwa lata wcześniej (w wieku 10,5 lat) niż u chłopców (12,5 lat) (Malina, 1991;

Tanner, 1991).

Ponieważ dziewczynki osiągają dojrzałość fizyczną wcześniej od chłopców,
są między 11. a 13. rokiem życia od nich wyższe. Jednak po 15. roku życia
zaczyna się okres gwałtownego rozwoju chłopców, co umożliwia im prześcignięcie
dziewcząt. W szczytowych latach wzrostu dorastający chłopcy mają przyrosty
długości ciała w granicach od 7,6 do 12,7 cm, podczas gdy dziewczęta zyskują
tylko od 5 do 10,2 cm. Ponieważ tempo wzrostu nóg jest większe niż tułowia,
wielu dorastających ma tyczkowaty wygląd. Po 17. roku życia większość młodych
kobiet uzyskuje ostateczny wzrost, podczas gdy u młodych mężczyzn dochodzi
do tego kilka lat później (Chumlea, 1982; Malina, 1991; Petersen i Taylor, 1980;

Tanner, 1991). :^: ^^T;^

Po przekroczeniu 11. roku życia u obu płci wyraźnie zaczyna wzrastać ciężar ciała;

przeciętnie od 4,5 do 5,5 kg na rok w szczytowych latach rozwoju. U chłopców na
wzrost ciężaru ciała wpływa rozwój mięśni. U dziewcząt zaś w większym stopniu
wpływa na to wzrost tkanki tłuszczowej.

U obu płci zachodzą zmiany w obrębie szkieletu: wzrasta jego długość, zmieniają
się proporcje i skład. Dziewczęta wykazują bardziej gwałtowny rozwój szkieletu od
chłopców; struktura ich kości osiąga dojrzały poziom około 17. roku życia. To stadium
dojrzałości chłopcy osiągają prawie dwa lata później. U obu płci w okresie dorastania
wzrasta ciężar szkieletu, ale wyraźniej zaznacza się to u chłopców.

Choć w okresie pokwitania najbardziej rzucają się w oczy zachodzące w czasie
skoku pokwitaniowego przyrosty długości i ciężaru ciała, to towarzyszą im też i inne
zmiany somatyczne. Można zaobserwować zwiększanie się obwodu bioder i ramion,
długości dłoni i stóp oraz obwodu gtowy.

PIERWSZO- l DRUGORZĘDNE CECHY PŁCIOWE W okresie pokwitania szcze-
gólnie wyraźny jest rozwój pierwsze- i drugorzędnych cech płciowych. Pierwszorzędne

3 Przysadka steruje funkcjonowaniem innych gruczołów wydzielania wewnętrznego, nie tylko
bezpośrednio stymulując lub hamując ich działanie. Kieruje też ich wydzielaniem w sposób
pośredni, pobudzając lub hamując sekrecję gruczołów dokrewnych działających antagonistycznie
bądź wspomagających wydzielanie hormonów przez gruczoły "docelowe". Na przykład w wypadku
produkcji hormonów przez żeńskie gonady przysadka może wpływać na zwiększenie ich
wydzielania, pobudzając działanie tarczycy bądź hamując ich sekrecję przez stymulowanie
produkcji hormonów nadnerczy (przyp. ttum.).




CIĄGŁY

CZY NIECIĄGŁY

ROZWÓJ

CZŁOWIEKA

Czy uważasz, że zmie-
niające się fizyczne ja
dorastającego jest
przyczyną nieciągłości
rozwoju i prowadzi
w tym czasie do po-
wstania nowych jego
aspektów? Czy zawsze
wiadomo, w jaki spo-
sób zmiany fizyczne są
integrowane w osobo-
wości dorastających
w zetknięciu z ciągtoś--
cią? Czy jest to prob-
lem ciągłości i zmiany?

Rozwój fizyczny 345

Menstruacja (miesiączka) jest ostatnim stadium cyklu miesięcznego kobiety,
w którym macica przystosowuje się do przyjęcia i odżywiania zapłodnionej komórki
jajowej, a jeśli nie dojdzie do jej zagnieżdżenia przygotowana wcześniej wyściótka
zostaje ztuszczona i wydalona. U większości dziewcząt z Ameryki Północnej pierwsza
miesiączka, początek menstruacji pojawia się zwykle między 13. a 14. rokiem życia
(przeciętnie występuje w wieku 10-15,5 lat). Przeciętny wiek wystąpienia pierwszej
miesiączki waha się w świecie od 12 do 18 lat (Brooks-Gunn, 1987, 1988; Hood, 1991;

Paikoff, Buchanan i Brooks-Gunn, 1991). W niektórych społeczeństwach formalne
ceremonie związane z wystąpieniem pierwszej miesiączki sprawiają, że jest ona
szczęśliwym wydarzeniem (porównaj tekst "Ukazanie odmienności" przedstawiający
ten problem). Jednak w wielu krajach zachodnich miesiączka może być zjawiskiem
kłopotliwym i rodzącym lęk. Powodem tego jest zazwyczaj brak właściwego przygoto-
wania dziewczyny na jej wystąpienie.

Choć miesiączka jest pierwszą wyraźną oznaką żeńskiej dojrzałości seksualnej,
niekoniecznie musi oznaczać osiągnięcie dojrzałości do zajścia w ciążę. Wczesne
cykle menstruacyjne u wielu dziewcząt są bardziej nieregularne niż późniejsze. Często
też występują bez owulacji. Dlatego u dorastających dziewcząt powszechny jest okres
bezpłodności po pierwszej miesiączce. Okres ten trwa przeciętnie od 12 do 18
miesięcy, ale też jest on wybitnie zmienny (Tanner, 1981).

U większości dziewcząt rozwój piersi zaczyna się między 11. a 12. rokiem życia,
choć może on też nastąpić dopiero w 14. roku życia. Dojrzałą wielkość piersi osiągną
w przeciągu trzech lat. We wczesnych stadiach rozwoju podnoszą się one i powiększają.
Równocześnie pojawia się pigmentacja sutka i otaczającej je aureoli. Potem rozrasta
się podściótka tłuszczowa otaczająca sutek i aureolę. Na końcu dochodzi do
powiększenia się tkanki gruczołu mlecznego, co sprawia, że piersi powiększają się
i zaokrąglają.

Żeńskie owłosienie tonowe zaczyna się pojawiać wraz z początkiem rozwoju piersi,
ale przed wystąpieniem miesiączki. Najwcześniej zaczynają rosnąć włosy na zewnęt-
rznych wargach sromu, a pod koniec okresu dorastania owłosienie tonowe jest
ciemne, kędzierzawe i szorstkie, tworząc kształt trójkąta na wzgórku. Owłosienie
pachowe pojawia się zwykle dwa lata po owłosieniu tonowym.

Hormony płciowe są też głównie odpowiedzialne za zmiany kształtu ciata dziew-
czynki, które z dziecięcych przekształcają się w kobiece. We wczesnej fazie okresu
pokwitania poszerza się miednica. Jest to ważna zmiana ze względu na to, że zwykle
tączy się z przejściem główki dziecka przez ten pierścień kostny. W tym samym czasie
zwiększa się wyściótka głębszej warstwy podskórnej tkanki tłuszczowej dookoła
obwodu bioder, co zwiększa wielkość pośladków. Tłuszcz odkłada się w pasie
barkowym, na plecach, brzuchu i na nogach. W miarę rozwoju piersi wzrasta też
wyraźnie głębokość klatki piersiowej, uwarunkowana zmianami struktur kostnych
i mięśni znajdujących się pod piersiami.

Męski rozwój seksualny. U większości chłopców około 12. roku życia ulega
przyspieszeniu wzrost jąder i penisa (Malina, 1991; Tanner, 1991). Przyrost
wielkości jąder wynika z rozwoju kanalików nasiennych. Rozwój jąder kończy
się około 18. roku życia. W tym czasie zwiększa się długość i obwód penisa
od 7,6 cm do 10 cm długości, a jego przekrój wynosi około 3 cm. Coraz
częściej pojawiają się spontaniczne erekcje, wywołując zakłopotanie. Produkcja
płynu nasiennego i pierwsza ejakulacja (wydzielenie plemników), czasem określane
jako pierwsza polucja, pojawiają się około 15. roku życia. Pierwsza ejakulacja
zawiera niewiele plemników zdolnych do przeżycia i u dorastających chłopców,
podobnie jak u dziewcząt, występuje początkowo okres bezpłodności. Jeśli
ejakulacja płynu nasiennego pojawia się w czasie snu, określa się ją jako
nocną polucję (zmazę nocną). Zmazy nocne stanowią normalną fazę rozwoju

Rozwój fizyczny 347

PSYCHOLOGIA OKRESU DORASTANIA Wyraźne zmiany rozwojowe zachodzące
w okresie dorastania wpływają na sposób widzenia siebie przez nastolatków. W miarę
pojawiania się pierwsze- i drugorzędnych cech płciowych powszechna staje się
koncentracja na zmieniającym się ja seksualnym. Dorastający musi się też przystosować
do zmian wynikających ze skoku pokwitaniowego. Sposób reagowania nastolatków na
ten proces w ogromnym stopniu rzutuje na ich ostateczną samoocenę (Adams, 1991;

Koff i Riordan, 1991; Wright, 1989).

Niektóre aspekty przemian cielesnych mogą wywołać dyskomfort psychiczny,
zwłaszcza u osób, które wcześniej nie zostały przygotowane na te zmiany rozwojowe.
Miesiączka i wytryski nasienia mogą być źródłem niepokoju, podobnie jak tyczkowaty
wygląd, charakterystyczny dla skoku pokwitaniowego oraz nieproporcjonalnie szybki
wzrost dłoni i stóp. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, iż tym przemianom często
towarzyszą wypryski, niezgrabność ruchowa i załamania głosu, nie można się
dziwić, że wielu nastolatków odczuwa zakłopotanie z powodu zmieniającego się
ich fizycznego ja.

Późno dojrzewające nastolatki mogą być przewrażliwione na punkcie własnej
osoby, gdyż pozostają poza ustalonymi normami rozwojowymi, w przeciwieństwie do
wcześnie dojrzewających, którzy wyprzedzają normy rozwojowe. Ponieważ rozwój
fizyczny jest zjawiskiem indywidualnym, tempo wzrostu u poszczególnych nastolatków
może być skrajnie różne.

Dorastający na ogół wykazują wyższy poziom osobistej satysfakcji wtedy, gdy
dojrzewają wcześnie niż wtedy, gdy dojrzewają późno. Wcześnie dojrzewający mają
większą skłonność do niezależności, ufania sobie, polegania na sobie i są bardziej
wyrobieni społecznie niż późno dojrzewający (Gross i Duke, 1980; Petersen, 1987;

Wilen i Petersen, 1980). Zdają się też być bardziej popularni i wykazywać większe
zdolności przywódcze. Później dojrzewający często mają gorszy obraz siebie, wyraźnie
troszczą się o akceptację społeczną, mają tendencję do niedojrzałości oraz często
swoimi zachowaniami chcą zwrócić na siebie uwagę otoczenia.

Wcześnie dojrzewający chłopcy mają skłonność do kształtowania bardziej pozytyw-
nego obrazu swego ciała w porównaniu z późno dojrzewającymi rówieśnikami, którzy
często podają, że odczuwają silne niezadowolenie z powodu swego fizycznego ja,
Rodzice wcześniej dojrzewających chłopców często dają im więcej przywilejów
i obdarzają większą odpowiedzialnością. Chłopcy ci mają też mniej konfliktów z matkami
i ojcami na tle punktualnego gaszenia światła wieczorem i doboru przyjaciół (Błyth,
Simmons i Zakin, 1985; Brooks-Gunn, 1984; Brooks-Gunn i Ruble, 1983; Savin-Williams
i Smali, 1986).

Choć ogólne społeczne przystosowanie wcześnie dojrzewających wydaje się
łatwiejsze, to jednak oni też napotykają problemy. Na przykład muszą się znacznie
szybciej dostosować do przemian somatycznych okresu dorastania niż późno
dojrzewający. Szczególnie istotne wydaje się to u wcześnie miesiączkujących dziewcząt.
Mogą one być zakłopotane i niepokoić się z tego powodu. Nieliczne badania (Aro
i Taipale, 1987; Duncan i in., 1985) wykazały, że niektóre wcześnie dojrzewające
dziewczynki są mniej ufne i popularne od swych później dojrzewających koleżanek.
Wyniki studiów obejmujących obie płcie sugerują, że często przejawiana przez
wcześnie dojrzewających harmonia czasem pokrywa wewnętrzny brak harmonii (Livson
i Peskin, 1980; Simons i Błyth, 1988). Wtaśnie dorastający, dojrzewający mniej więcej
we właściwym czasie wykazują skłonność do formowania najbardziej korzystnego
obrazu siebie.

Wczesne dojrzewanie seksualne ma też implikacje dla zachowań seksualnych.
Choć wcześnie dojrzewający fizycznie jest zdolny do wchodzenia w relacje seksualne,
to jednak dojrzałe dato nie gwarantuje dojrzałego umysłu. Dlatego wielu dorastających
nawiązuje kontakty seksualne, zanim do tego dojrzeją psychicznie. Odnosi się to do
obu płci, ale konsekwencje tego są poważniejsze u dziewcząt z tej prostej przyczyny,

Rozwój umysłowy 349

Ale przypominamy, że takie dane muszą być ujmowane we właściwej perspektywie.
Większość badań przeprowadzono w okresie, kiedy jeszcze nie zaznaczył się wzrost
kobiecej aktywności w lekkoatletyce. Ponadto, nawet jeśli chłopcy przewyższają
dziewczęta pod względem ogólnej zdolności wykonywania pewnych ćwiczeń atletycz-
nych, to może to być skutkiem ogromnej ilości czasu i ćwiczeń, jaki poświęcają
rozwijaniu tych umiejętności. Potencjalnie we wszystkich przeprowadzonych w prze-
szłości studiach oceniane byty raczej umiejętności motoryczne typowe dla mężczyzn
niż dla kobiet. Sprawność fizyczna zdecydowanie zależy od ćwiczenia i trenowania,
a to z kolei od osobistej motywacji, oczekiwań społecznych i praktycznych okazji.
Mężczyźni zawsze byli bardziej zachęcani do rozwijania sprawności fizycznej, co
w dużym stopniu doprowadzało do nierówności płci w dziedzinie umiejętności
(notorycznych.

PRZEGLĄD

f Pokwitanie jest to okres szybkiego rozwoju ciała, w tym też dojrzewania układu

rozrodczego i wtórnych cech płciowych.
f Wiążące się z pokwitaniem zmiany w rozwoju somatycznym wywołane są

przez hormony. Ogólnie biorąc, rozwój fizyczny w okresie dorastania zarówno

u chłopców, jak i u dziewcząt przebiega w stałej kolejności.
f Fakt wczesnego bądź późnego dojrzewania może wpłynąć na psychiczne

reakcje jednostki na zmiany fizyczne. Istnieją zarówno biologiczne, jak

i społeczne naciski na rozwój seksualny.

2. ROZWÓJ UMYSŁOWY
Stadia rozwoju poznawczego według Piageta

OPERACJE FORMALNE Operacje formalne (wiek 11-15 lat) są ostatnim stadium
rozwoju myślenia w teorii Piageta. Jest ono osiągane przez kilkunastolatki,
a trwa przez całe dorosłe życie. Poziom ten oznacza odchodzenie od niedojrzałych
operacji umysłowych i sygnalizuje nowe sposoby rozumienia i badania świata.
Zdolność do takiego myślenia to rezygnowanie z operacji umysłowych właściwych
dla dziecka i pojawienie się dojrzałej myśli. Poznajmy bliżej to stadium rozwoju
poznawczego.

Operacje formalne a dojrzałość poznawcza. Operacje formalne4 stanowią
krystalizację i integrację wszystkich wcześniejszych stadiów rozwoju poznawczego.
Poprzednie osiągnięcia rozwojowe łączą się teraz z operacjami formalnymi, tworząc
ściśle zorganizowaną i wysoce usystematyzowaną całość umysłu. Co więcej, myślenie
staje się krańcowo racjonalne i będzie nadal się rozwijało w wieku dorosłym, gdyż te

4 Myślenie formalne polega na tym, że operacje logiczne są dokonywane na znakach:

stawnych, symbolach matematycznych, logicznych itp., oderwanych od percepcji, doświadczenia,
a nawet przeświadczenia. Zaś myślenie hipotetyczne jest to zdolność wysnuwania wniosków
z czystych hipotez, a nie tylko z realnych obserwacji. W wypadku myślenia formalnego,
hipotetyczno-dedukcyjnego jest możliwe dokonywanie procesu rozumowania wyłącznie w myśli
- czyli działania w pełni zinterioryzowanego (przyp. tłum.).

350 Rozdział 8. Okres dorastania

wyrafinowane strategie umysłowe są wówczas stosowane w bardzo wielu sytuacjach
rozwiązywania problemów. Jednak przynajmniej jedno źródło (Carey, 1988) głosi, że
myślenie formalne najprawdopodobniej jest stosowane w tych dziedzinach, które
jednostka zna najlepiej.

Należy pamiętać, że wchodzenie w ostatnie stadium myślenia formalnego
dokonuje się stopniowo i czasem w sposób trudny do przewidzenia. Nie jest to nagty
i ogromny skok do przodu. Osiągnięcie poziomu myślenia formalno-operacyjnego nie
oznacza też sytuacji wszystko lub nic. Jednostka bowiem może uzyskać szczytowe
poziomy funkcjonowania poznawczego w jednych dziedzinach, a w innych nie.
Również wiek nie gwarantuje automatycznego wejścia w to szczególne stadium.
Przeciwnie, niektóre osoby mogą uzyskać takie kompetencje poznawcze już na
początku przedziału wiekowego, gdy zwykle wkracza się w to stadium, podczas gdy
inne uzyskują umiejętność myślenia formalnego dużo później. Ważne jest też
pamiętanie o tym, że niektóre jednostki nigdy nie osiągną tego stadium funk-
cjonowania poznawczego (Byrnes, 1988; Orr, Brack i Ingersoll, 1988). Krytycznym
czynnikiem promującym myślenie na poziomie operacji formalnych okazała się szkoła
średnia, l właśnie coraz więcej badaczy (Kuhn, 1989; Kuhn, Amsel i 0'Loughlin, 1988;

Shute, Glaser i Raghavan, 1989) wskazuje na rolę, jaką wywiera kształcenie w college'u
na skomplikowane sposoby rozumowania, w tym na osiąganie zdolności myślenia
naukowego.

W związku ze specyficznym poznawczym postępem w okresie operacji formalnych
jednostka staje się zdolna do myślenia o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
Może też sobie skutecznie radzić z problemami o charakterze hipotetycznym. Co
więcej, stając przed problemem w trakcie pracy nad jego rozwiązaniem może
formułować wiele potencjalnych odpowiedzi (Danner, 1989). Tak więc w porównaniu
z wcześniejszymi stadiami myślenie właściwe dla tego stadium przypomina myślenie
naukowca5.

Najprawdopodobniej najlepszym określeniem procesów myślowych w tej fazie
rozwoju poznawczego jest giętkość. Dojrzałość poznawcza pozwala na przy-
stosowanie się umysłowe do każdego zadania, przed jakim staje jednostka,
umożliwiając jej wykorzystanie pojęć i uczenie się na błędach, które popełniła jako
rozwijające się dziecko. Myślenie jest giętkie również ze względu na to, że
dorastający może stosować różnorodne procesy logicznego myślenia do problemu,
który ma rozwiązać. Dlatego może posłużyć się rozumowaniem indukcyjnym
i dedukcyjnym.

Aby zilustrować zmieniający się charakter dojrzałego myślenia, jak też jego ogólną
giętkość spróbujmy zapoznać się z kilkoma kluczowymi osiągnięciami stadium operacji
formalnych. Na dokonania te składają się; myślenie abstrakcyjne, strategie roz-
wiązywania problemów i osiągnięcia dokładnego rozumienia literatury.

Myślenie abstrakcyjne. Przede wszystkim przypomnijmy, że w początkowych
stadiach rozwoju poznawczego jednostka ma ograniczoną zdolność rozumienia
abstrakcji bądź relacji między abstrakcjami. Abstrakcje przedstawiają subiektywne
pojęcia bądź idee wyodrębnione przez jednostkę dzięki obiektywnej analizie konkret-
nego otoczenia. Podczas gdy do rozwiązania konkretnych problemów są potrzebne
obiektywne umiejętności rozumowania, to do rozstrzygnięcia problemów naukowych
lub zadań matematycznych będą niezbędne umiejętności myślenia abstrakcyjnego, by
zrozumieć to, czego nie można zobaczyć.

5 Związek z myśleniem naukowca wynika też z celu działań poznawczych. Staje się nim nie
tyle rozwiązanie konkretnego zadania (jak było w poprzednich stadiach), ile znalezienie zasady
bądź prawa i sprawdzenie jego prawdziwości. Wiąże się to z krytycyzmem dorastających
(niekiedy nawet z hiperkrytycyzmem) (przyp. tłum.).

Rozwój umysłowy 351

Jest wysoce prawdopodobne, że przed osiągnięciem stadium operacji fo-
rmalnych jednostka postawiona wobec pojęć abstrakcyjnych będzie zależna od
fizycznych bądź konkretnych właściwości tych pojęć. Zdolność wykroczenia poza
wyłącznie fizyczne właściwości środowiska i zrozumienie abstrakcji ma w tym
okresie niezwykle ważne implikacje dla rozwoju poznawczego. Jednostka nie
jest już ograniczona przez aktualne bądź niedawne konkretne doświadczenia.
Podczas gdy wcześniej możliwe było rozumowanie jedynie odnośnie do tego,
co jest, teraz można sobie wyobrazić, co mogłoby być (Ginsburg i Opper,
1988; Keating, 1990).

Dzięki umiejętności myślenia abstrakcyjnego dorastający mogą też myśleć o swej
tożsamości i przyszłości, a zwłaszcza o swych przyszłych rolach zawodowych
i społecznych (Darmody, 1991; Nurmi, 1991). Mogą też eksperymentować z tymi
rolami tak, jakby eksperymentowali, posługując się hipotezami dotyczącymi konkret-
nych zdarzeń. Co więcej, wykorzystując operacje formalne mogą formułować wartości
i tworzyć nowe idee dotyczące własnej osoby i życia w ogólności. Są też teraz w stanie
rozprawiać o różnorodnych zagadnieniach moralnych i politycznych, takich jak na
przykład czy wojny mogą kiedykolwiek być moralne, czy aborcje powinny być legalne,
czy istnieją podstawowe przyrodzone prawa oraz zastanawiać się nad tym, jaka
mogłaby być idealna wspólnota. Dzięki operacjom formalnym zagadnienia te mogą
być rozpatrywane z wielu różnych punktów widzenia. Możliwe jest też dostrzeganie
związków tych zagadnień z szerszym zakresem relacji społecznych. W ten właśnie
sposób rozwój poznawczy wiąże się z innymi, mnogimi aspektami rozwoju (Darmody,
1991; Hatcher, 1990; Juhasz i Palmer, 1991; Miller, 1989; Smetana, Killen i Turiel,
1991).

Strategie stosowane przy rozwiązywaniu problemów. Inną cechą charakterys-
tyczną dojrzałego umysłu jest próbowanie wyobrażenia sobie wszystkich możliwych
relacji przed przystąpieniem do rozwiązywania problemów6. Dojrzały dorosły jest
w stanie zaakceptować dane bądź przyjąć propozycje jako czysto hipotetyczne
i wstępne, a następnie je zbadać w świetle wszelkich dostępnych danych. Stojąc przed
zadaniem rozwiązania problemu dzieci często uznają za prawdziwe pierwsze wyjaś-
nienie, podczas gdy osoby będące w stadium operacji formalnych dokonują dedukcji
na podstawie hipotez. Mogą także przeanalizować pełny zakres możliwych działań
nieodłącznych od problemu, zanim zastosują jedno z nich. James Byrnes (1988)
określa takie wymyślne strategie stosowane do rozwiązania problemu jako "wiedzieć,
jak" (knowing how). Znaczy to, że posługujący się myśleniem formalnym wiedzą, jakie
poczynić kroki, aby pomyślnie rozwiązać problemy. W pewnych kręgach badaczy
problematyki procesów poznawczych określa się to jako znajomość procedury
(Andersen, 1990). Znaczy to, że jednostka może posłużyć się rozumowaniem
dedukcyjnym lub wyciąganiem wniosków na podstawie zestawu przesłanek. Piaget
nazywa to rozumowaniem hipotetyczno-dedukcyjnym. Jednostka może też za-
stosować rozumowanie indukcyjne. Logika indukcyjna oznacza rozpoczęcie procesu
rozumowania od specyficznych jednostkowych doświadczeń, a następnie prze-
chodzenie do ogólnych zasad7. ^f^^yS'^!??;"^^^

Dobrego przykładu logiki dedukcyjnej dostarczają sylogizmy. Na przykład mamy
przestanki: 1. "Sokrates jest człowiekiem", 2. "Wszyscy ludzie są śmiertelni", osoby
będące w stadium operacji formalnych mogą wysnuć wniosek, iż 3. "Sokrates jest

6 Możliwość dostrzegania różnych związków wiąże się z tworzeniem zwartego systemu wiedzy
integrującego wszystkie posiadane wiadomości, znajomość ich wzajemnych powiązań i sposobów
operowania nimi - wg terminologii piagetowskiej jest to "sieć" lub "krata".

7 Umiejętność systematycznego badania wszystkich możliwych powiązań pełnego zestawu
elementów zadania nazywa się kombinatoryką.




ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Co sądzisz o zdolnoś-
ciach umysłowych
osób funkcjonujących
na poziomie operacji
konkretnych w przeci-
wieństwie do osób, któ-
re osiągnęły poziom
operacji formalnych?
Jak różnice w umiejęt-
nościach poznawczych
mogą wpłynąć na po-
glądy religijne, moralne
i polityczne? Jakie bę-
dą implikacje tych róż-
nych poziomów pozna-
wczego funkcjonowa-
nia dla kształtowania
się tożsamości, relacji
rodzinnych, osiągnięć
szkolnych lub relacji na
randkach?

352 Rozdział 8. Okres dorastania

śmiertelny". Logika dedukcyjna wymaga zdolności radzenia sobie z więcej niż jednym
aspektem jakiegoś problemu w tym samym czasie. W przytoczonym przykładzie
trzeba pamiętać, że Sokrates jest człowiekiem i że wszyscy ludzie są śmiertelni.
Z biegiem czasu jednostki stają się zdolne do jednoczesnego obejmowania nawet
bardziej złożonych wariancji sylogizmów. Na przykład: "Jestem mężczyzną. Jeśli syn
Larrego jest synem mego ojca, to jakie są moje związki z Larrym?" (Dla uniknięcia
frustracji podajemy odpowiedź: to ty jesteś synem Larry'ego.)

W czasie rozwiązywania problemu strategie są stosowane metodycznie i skutecznie.
Dojrzały umysł potrafi starannie przebadać wszystkie cechy sytuacji rozwiązywania
problemu. Hipotezy, które możemy sformułować, są bardziej złożone logicznie, jak też
bardziej giętkie i ruchome niż hipotezy stawiane przez niedojrzały umysł. Testując
przewidywania płynące z każdej hipotezy, dzięki systematycznym rozważaniom,
jednostka może dojść do poprawnych rozwiązań problemu. Takie podejście do
zagadnienia rozwiązywania problemu zwiastuje nowe poziomy wglądu w świat, by nie
wspomnieć o badaniu naukowym w ogólności (Danner, 1989; Keating, 1990; Kuhn,
1989;Thomas, 1992).

Osiągnięcia w zakresie rozumienia literatury. Stadium operacji formalnych staje
się okresem doskonalszego rozumienia literatury. Dojrzałe poznanie umożliwia doras-
tającym zdobycie lepszego wglądu w idee literackie, pytanie o to, jakie jest znaczenie
przeczytanych treści, jak też daje szansę lepszego odbioru nowych faktów i idei. Na
przykład wkroczenie w stadium operacji formalnych umożliwia jednostkom przyswojenie
większego zakresu symboli i metafor, znaczenia słów i charakterystyk. Młodzież może
uchwycić chronologię historyczną, coś co młodszym osobom sprawia znaczne
trudności. Pewne literackie techniki, które przedtem często wprawiały w zakłopotanie,
takie jak używanie ironii i pojęć abstrakcyjnych, teraz są zazwyczaj zrozumiałe. Osoby,
które osiągnęły stadium operacji formalnych są też w stanie reagować na szerszy
zakres humoru, między innymi na zagadki, karykatury i subtelne formy ekspresji
(Couturier, Mansfieid i Gallagher, 1981; Demorest, Siłberstein i Gardner, 1981; Parr,
1982; Richardson i Sheldon, 1988).

Zrozumienie literatury wynika z tego, że operacje formalne wyzwalają czytelników
z konkretnej, pojedynczej interpretacji wydrukowanego bądź wypowiedzianego słowa.
Co więcej, zdolność przeprowadzania systematycznej analizy faktów i abstrakcyjnego
rozumowania otwiera nowe horyzonty myślowe. Jest to również prawdziwe w odniesieniu
do interpretowania przez jednostkę karykatur oraz do rozumienia moralnego i społecz-
nego znaczenia klasyki literackiej. Tego rodzaju przełomowe osiągnięcia w umiejętnoś-
ciach wglądu w literaturę, jak i w innych sferach myślenia mają doniosłe znaczenie
i implikacje w toku życia (Danner, 1989; Ginsburg i Opper, 1988; Katz i Chard, 1989;

Mills, 1988).

Egocentryzm dorastających. Jednym z aspektów rozwoju myślenia, który w tym
okresie może zaburzać funkcjonowanie poznawcze, jest egocentryzm młodzieńczy,
Według Davida Ełkinda (1967, 1971, 1978, 1980, 1984, 1985; Ełkind i Bowen, 1979)
egocentryzm dorastających jest formą centryzmu ja, przejawiającą się w zajmowaniu
się nastolatków tym, co ludzie o nich myślą. Inaczej rzecz ujmując, jest to tendencja
do zajmowania się własnymi myślami przy jednoczesnym rozważaniu, co myślą inni.
Głównym skutkiem młodzieńczego egocentryzmu jest podwyższony poziom świadomo-
ści siebie.

Według Ełkinda młodzieńczy egocentryzm promuje dwa typy myślenia. Pierwszy
stanowi wykoncypowanie wyimaginowanych słuchaczy, złudzenia, że inni ludzie są
równie zainteresowani tym, jak oni się zachowują i wyglądają tak, jak oni. Ze względu
na wyimaginowanych słuchaczy dorastający sądzą, że znajdują się w centrum uwagi.
Spostrzeganie wyimaginowanego audytorium intensyfikuje się zwykle w czasie za-

Rozwój umysłowy 353

grażających sytuacji społecznych i to właśnie może tłumaczyć charakterystyczne dla
wieku dorastania popisywanie się i hałaśliwość, jak też wyróżniający się ubiór (Blasi
i Hoeffel, 1974; Buis i Thompson, 1989; Gray i Hudson, 1984; Looft, 1972; Tice, Buder
i Baumeister, 1985).

Choć dorastający są często samokrytyczni, to również bywają samouwielbiający.
W takich wypadkach wyimaginowane audytorium ma w wieku młodzieńczym takie
samo zabarwienie afektywne, jak u nastolatków. Młodzi ludzie mogą też stworzyć
sobie wyimaginowane audytorium, gdy rozmyślają o tym, jak inni zareagują na ich
własny testament. Na przykład rodzaj gorzko-stodkiej przyjemności może młodej
dziewczynie lub chłopcu sprawiać wyobrażenie sobie, jak po ich śmierci inne osoby
z żalem zdają sobie sprawę z ich nie docenionych wcześniej osobistych walorów, jak
ich wspominają bądź jakie pochlebne stwierdzenia zawierałaby mowa wygłoszona nad
ich grobem.

Jest prawdopodobne, że podwyższona samoświadomość wywołana przez wyima-
ginowane audytorium wpływa na szereg problemów, z jakimi spotyka się wielu
dorastających, takich jak: ciąża, choroby przenoszone drogą płciową, ucieczki
i przestępczość nieletnich.

Skutkiem tego wielu dorastających sądzi, że ich koledzy stale zwracają uwagę na
ich zachowania i osądzają je. U wielu dorastających najmniejsza uwaga lub komentarz
ze strony wyimaginowanych słuchaczy powoduje niebywały wzrost szacunku dla
własnej osoby bądź prowadzi do jego obniżenia i do spadku wiary w siebie.

Egocentryczne fantazjowanie na własny temat stanowi inny rodzaj konsekwencji
egocentryzmu dorastających. Egocentryczne fantazjowanie na własny temat polega
na tworzeniu i opowiadaniu o sobie różnych historii, odzwierciedla przekonanie
młodzieży o swej niezwykłości. Może dotyczyć na przykład mylnych przekonań, że
nigdy nie umrą, że prowadzą wspaniałe życie. Ten typ myślenia obejmuje także
przekonanie o własnej odporności. Pod wpływem egocentrycznego fantazjowania na
własny temat dorastający często czują się jakby chronieni przed krzywdą, ryzykiem,
a nawet przed śmiercią. , ";.;A;-.-^;;3

Egocentryczne fantazjowanie na własny temat może też tłumaczyć, dlaczego wielu
młodych chce ryzykować zdrowiem i dobrobytem. Możliwe, że wielu z nich jest
przekonanych, iż są odporni na choroby przenoszone drogą płciową, na zajście
w niepożądaną ciążę lub że nie mogą ulec wypadkowi na skutek niebezpiecznej jazdy
samochodem. Dlatego też nie zachowują ostrożności, gdyż tak naprawdę nie wierzą,
że może się im zdarzyć coś złego.

Od czasu sformułowania koncepcji Ełkinda pojawiły się i inne przypuszczenia na
temat młodzieńczego egocentryzmu, wyimaginowanego audytorium i egocentrycz-
nego fantazjowania na własny temat. Na przykład wyimaginowane audytorium
i egocentryczne fantazjowanie na swój temat wiązano ze stadiami porozumiewania
się interpersonalnego, sformułowanymi przez Roberta Selmana (1972, 1976, 1980;

Selman i Byrne, 1974; Selman i in., 1986). Selman sugeruje, że rozwój rozumienia
interpersonalnego jest skutkiem wzrastającej świadomości siebie i innych, będących
w relacji jednostek. Przyjmowanie perspektywy innej osoby zakłada zdolność
przestawienia się, równoważenia i oceny odbieranych informacji percepcyjnych
i poznawczych oraz przejścia przez serię stadiów rozwojowych: egocentrycznego
punktu widzenia (3-6 lat), spoteczno-informacyjnego przyjmowania ról (6-8 lat),
autorefleksyjnego przyjmowania ról (8-10 lat), wzajemnego przyjmowania ról (10-12
lat) oraz społecznego i konwencjonalnego systemu przyjmowania ról (12-15 lat
i więcej).

Występowanie młodzieńczego egocentryzmu i konstrukty wyimaginowanego audy-
torium i egocentrycznego fantazjowania na własny temat zostały powiązane ze
stadiami wzajemnego podejmowania ról oraz społecznego i konwencjonalnego systemu
przejmowania ról. Mówiąc dokładniej, stadia te przedstawiają okres, w którym

PODOBIEŃSTWA
l RÓŻNICE
ZWIĄZANE Z PŁCIĄ

Jaką rolę może speł-
niać tradycyjna socjali-
zacja w zakresie peł-
nienia ról związanych
z płcią w ujawnianiu się
egocentryzmu dorasta-
jących? Na przykład
przy założeniu większej
orientacji interpersonal-
nej kobiet, czy są one
bardziej skłonne do
tworzenia wyimagino-
wanego audytorium?
Czy mężczyźni są bar-
dziej skłonni do ego-
centrycznego fantazjo-
wania na własny temat,
gdyż traktują siebie ja-
ko mniej podatnych na
zagrożenia i urazy?

354 Rozdział 8. Okres dorastania

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Jedną z cech dobrej
teorii rozwoju w ciągu
życia (lub jakiejś innej
dyscypliny) jest zdol-
ność do stymulowania
dodatkowych badań
i zdobywania nowej
wiedzy. Czy dostrze-
gasz, w jaki sposób
poznawczo-rozwojowa
teoria stworzyła konce-
pcyjne ramy dla Ełkin-
dowskiej wizji wyimagi-
nowanego audytorium
i egocentrycznego fan-
tazjowania na wtasny
temat? Czy zrozumia-
łeś, w jaki sposób idee
Ełkinda stymulowały
myślenie Selmana i La-
psieya, a w konsek-
wencji zachęciły do da-
lszego eksperymento-
wania, precyzowania
i dopracowywania kon-
cepcji?

dorastający zdobywają umiejętność zastanawiania się nad sobą z perspektywy osoby
trzeciej. Potrafią uświadomić sobie jednocześnie perspektywę każdej z osób będących
z nimi w relacji, jak i możliwe skutki tej wzajemnej aktywności. Młodzieńczy
egocentryzm powstaje wtedy, gdy młodzi ludzie nie potrafią zrozumieć i przyjmować
perspektywy innej osoby oraz postrzegać świata z jej punktu widzenia. Ujmując ten
problem inaczej, można to określić jako sytuację, kiedy własna perspektywa
dorastającego miesza się (interferuje) z jego wysiłkami w kierunku poznania
i zrozumienia działań innych osób. Selman jest przekonany, że wzajemne przyj-
mowanie perspektywy zależy od przejścia od myślenia na poziomie operacji
konkretnych do myślenia na poziomie operacji formalnych. Sądzi też, że umiejętność
ta u niektórych osób może rozwijać się wolniej - do późnego wieku młodzieńczego,
a nawet jeszcze dłużej (Selman, 1980).

Podejmowane byty też próby powiązania wyimaginowanego audytorium i egocen-
trycznego fantazjowania na własny temat z procesem separacji-indywiduacji w roz-
woju młodzieńczego ego. Model egocentryzmu młodzieńczego Daniela Lapsleya
(1985, 1986, 1988, 1990, 1991; Lapsley i Murphy, 1985; Lapsley i Rice, 1988; Lapsley
i in., 1989) zatytułowany "Nowe spojrzenie" traktuje zjawisko wyimaginowanego
audytorium i egocentrycznego fantazjowania na własny temat jako formy adaptacyj-
nej ideacji (procesu poznawczego tworzenia idei - przyp. tłum.) bądź jako strategie
obronne występujące wtedy, gdy dziecięce ego oddziela się od ego któregoś
z rodziców, stając się niezależne. W tym czasie ego musi się nauczyć różnicować
"ja" od "oni", ustalając własną tożsamość, a nie odbijając tożsamości (ego)
rodziców. Przed separacją-indywiduacją okresu dorastania poczucie ja wywodziło się
z identyfikacji dziecka z rodzicami, a ocena z aprobaty rodzicielskiej ("Jestem
wspaniały, ponieważ tacy są moi rodzice"; "Jestem godzien szacunku, ponieważ moi
rodzice mnie szanują"). Teraz zadaniem rozwoju psychicznego staje się kształ-
towanie poczucia ja i uczenie się regulowania samooceny na podstawie wewnętrz-
nych źródeł.

W miarę psychicznego wyrastania z identyfikacji dziecięcej ja dorastającego staje
się podatne na urazy i walczy o realizację zadania identyfikacji (Blos, 1962). Zaczyna
się formować ostra wewnętrzna percepcja ja i gdy tylko dorastający zwraca się ku
swemu wnętrzu, zostają odkryte elementy indywidualności. W wyniku tego poszukiwania
siebie pojawia się egocentryczne fantazjowanie na własny temat, a przepełniony
narcyzmem dorastający czuje się wyjątkowy, niezwyciężony i wszechmocny. W tym
okresie młodzi muszą przygotować się do połączenia z innymi i do przeżyć
emocjonalnych związanych z tymi interpersonalnymi interakcjami. W obliczu takich
interpersonalnych fantazji rozkwita wyimaginowane audytorium, a ja jest wyobrażane
w szerokim zestawie prywatnych przedstawień i interakcji (Lapsley i in., 1989; Lapsley
- bezpośrednia rozmowa 1991, 1992). Wyimaginowane audytorium i egocentryczne
fantazjowanie na swój temat pozwalają więc nastolatkowi poradzić sobie z roz-
graniczeniem siebie od innych i dlatego są uznawane za pozytywne cechy okresu
dorastania o tyle, o ile przyczyniają się do elastyczności i psychologicznej obrony.

CZY ISTNIEJĄ INNE STADIA ROZWOJU POZNAWCZEGO? Piaget utrzymywał,
że operacje formalne stanowią ostatnie stadium rozwoju poznawczego. Jednak
niektórzy badacze sądzą, że pewne osiągnięcia umysłowe są uzyskiwane po stadium
operacji formalnych. Jest to centralny temat imponującego zestawu badań prze-
prowadzonych przez Michaela Commonsa i jego współpracowników (Commons
i Richards, 1982; Commons, Richards i Armon, 1982; Commons, Richards i Kuhn,
1982; Richards i Commons, 1982).

Commons zaproponował przyjęcie tezy, iż po stadium operacji formalnych następuje
stadium strukturalno-analityczne, które obejmuje pewne, nie uwzględnione przez
Piageta właściwości poznania charakterystyczne dla intelektualnie dojrzałej osoby.

; Osobowość i rozwój społeczny 355

Mówiąc precyzyjniej, stadium to obejmuje systematyczne rozumowanie, zdolność
używania myślenia abstrakcyjnego pochodzącego ze stadium operacji formalnych po
to, by tworzyć złożone systemy operacji umysłowych. Ten aspekt strukturalno-
-analityczny staje się centralnym punktem, gdy ludzie są zdolni do porównywania
relacji, jak też całych systemów reprezentacji i modeli. Ponadto jednostki takie potrafią
korzystać z metasystemowego rozumowania, to jest ze zdolności do tworzenia
nowych systemów umysłowych. Za przykład może tu służyć ogólna teoria względności
Alberta Einsteina.

Badania Commonsa i jego współpracowników oferują interesujące przedłużenie
dzieła Piageta i dodają nowy ekscytujący wymiar ogólnym studiom rozwoju
poznawczego. W następnym rozdziale rozpatrzymy inne jakościowe aspekty
myślenia, które, jak się okazało, kształtują się poza myśleniem formalno-ope-
racyjnym.

PRZEGLĄD

f Piagetowskie stadium operacji formalnych dotyczy nastolatków, choć wiek nie
daje gwarancji wkroczenia na ten najwyższy poziom funkcjonowania poznaw-
czego. Jednostki mogą wykonywać formalne operacje umysłowe w jednych
dziedzinach, a w innych nie. To kluczowe osiągnięcie poznawcze obejmuje
zdolność myślenia abstrakcyjnego, doskonalenia się umiejętności rozwiązy-
wania problemów i wgląd w literaturę.

f Egocentryzm młodzieńczy przejawiający się w takich zachowaniach, jak
wyimaginowane audytorium i egocentryczne fantazjowanie na własny temat
ma tendencję do zaburzania funkcjonowania poznawczego. Ełkind, Selman
i Lapsley zaproponowali odmienny sposób widzenia genezy i ekspresji
młodzieńczego egocentryzmu.

f Poza operacjami formalnymi mogą też występować i inne osiągnięcia
poznawcze. Badania Michaela Commonsa i jego współpracowników sugerują
istnienie stadium strukturalno-analitycznego.

3. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY

W wieku nastu lat większego znaczenia nabiera włączanie się w społeczność. Staje
się ono ważniejsze niż we wcześniejszych okresach życia. Wnikliwi obserwatorzy tej
grupy wiekowej stwierdzili, że relacje osobowe wśród nastolatków stają się intensyw-
niejsze nie tylko dlatego, że dla dorastających doniosłe znaczenie ma uzyskanie
akceptacji rówieśników, ale też z powodu odczuwania przez nich potrzeby dzielenia
się swymi nowymi doświadczeniami i uczuciami. W okresie tym rówieśnicy i grupy
rówieśnicze oferują oparcie i poczucie bezpieczeństwa dorastającym, którzy usiłują
zapewnić sobie niezależność od rodziny i autonomię. Ponadto grupy rówieśnicze
dostarczają modeli nastolatkom starającym się ustalić swą tożsamość. Charakterys-
tycznymi formami zachowań odzwierciedlających wzrastające zainteresowanie na-
stolatków włączaniem się w środowisko społeczne są: fascynacja ubiorem i wyglądem,
wykonywanie nieobowiązkowych czynności domowych w celu uzyskania dodatkowych
pieniędzy, tłumaczenie, dlaczego wieczorem światło nie zostało jeszcze zgaszone,
targowanie się o rodzinny samochód lub prowadzenie częstych i długich rozmów
przez telefon.

356 Rozdział 8. Okres dorastania

Jednym z głównych procesów rozwojowych jest kształtowanie się tożsamości.
Jest to procedura oczyszczania i integrowania własnego ja w odrębną jednolitą
osobę. W okresie tym dorastający sprawdzają rozumowo stare wartości i postawy
tak samo, jak czynią to z nowymi. Proces ten wymaga poważnego myślenia
i rozważania. Stale zmieniający się stopień złożoności społeczeństwa i jego rozliczne
naciski, wyzwania i opcje nie ułatwiają współcześnie dorastającym tego po-
szukiwania tożsamości (Blustein i Palladino, 1991; Greene, 1990; Harper i Marshall,
1991).

Dynamiczny rozwój osobowości dorastających dokonuje się w kontekście soc-
jalizacji, Oznacza to, że dokładność, stabilność i akceptacja obrazu siebie wpływa na
naturę i stopień relacji społecznych, l na odwrót, informacje zwrotne i wzmocnienia
pochodzące od innych rzutują na to, jak dorastający postrzegają siebie. Z rozwojem
osobowości i społecznym wiążą się również inne czynniki rozwojowe. Na przykład
wysokie umiejętności spoteczno-poznawcze, połączone z innymi umiejętnościami
umożliwiają nastolatkom badanie siebie i innych z większym zrozumieniem i świadomoś-
cią. Zmieniające się fizyczne, umysłowe i emocjonalne ja dorastających wpływa także
na ich zainteresowania heteroseksualne, zachowania seksualne, życie rodzinne i ogólny
rozwój społeczny. Można więc powiedzieć, że zmiany osobowości i w rozwoju
społecznym nie działają w izolacji od innych zmian. Są to tylko niektóre ze zmian
rozwojowych wpływających na całą osobę (Berzonsky i Sullivan, 1992; CIausen, 1991;

Harper i Marshall, 1991; Masselman, Marcus i Stunkard, 1990; Parkę, 1989; Rogoff,
1989; Wertsch, 1989).

Wpływ rodziny na rozwój dorastającego

Życie rodzinne znajduje się pod ogromnym ciśnieniem ze względu na pragnienie
autonomii, w tym też poszukiwanie indywiduacji. Indywiduacja pojawia się wtedy, gdy
dorastający zaczynają uwalniać swe postawy i przekonania od postaw i przekonań
swych rodziców. W tym okresie rozwojowym, ze względu na walkę o bardziej
niezależną tożsamość i stopniowy wzrost odpowiedzialności dorastających rodzice
często są zmuszeni do ponownego zmodyfikowania relacji dziecko-rodzic. Muszą oni
po raz pierwszy zdać sobie sprawę z tego, że ich potomkowie są zdolni do
podejmowania dojrzałych decyzji w sprawach ich dotyczących i że wkrótce pójdą
dalej, ustalając swój własny, niezależny styl życia i urządzenia się w życiu. To, jak
połączą się te dwa nurty - pragnienie niezależnej tożsamości i większej autonomii
dorastającego oraz rodzicielskie reakcje na takie dążenia - wywiera w tym czasie wielki
wpływ na emocjonalny klimat domu (Cottrell, 1992; Paikoff i Brooks-Gunn, 1991;

Richards, 1991).

Co najmniej jeden kierunek badań (Bartle i Andersen, 1992) sugeruje, że istnieją
podobieństwa między walką dorastających o swą indywiduację i działaniami w tym
kierunku ich rodziców, gdy byli młodzi. W badaniu tych autorów rodziny posiadające
dorastające dzieci odpowiadały na pytania kwestionariusza oceniającego, jak byt
postrzegany styl rodzicielski i indywiduacja w rodzinie, z której pochodzili. Wyniki
badania wykazały, że im bardziej matki oddzielały swą indywidualność od obojga
swych rodziców, w tym większym stopniu dokonywała się indywiduacja ich doras-
tających dzieci od obojga rodziców. Brak było jednak wyraźnej korelacji między
indywiduacja ojców i indywiduacja dorastającego potomstwa.

Wielu rodziców radzi sobie dobrze z wymaganiami tego stadium rozwojowego
swoich dzieci, lecz nie wszyscy. Niektórzy bronią się przed uznaniem choćby
niewielkiego stopnia indywiduacji i przyznaniem praw dorosłej osoby swym doras-
tającym dzieciom. Zamiast popierać wyjątkowość swych dzieci i zachęcać je do
odpowiedzialnych zachowań, rodzice tacy nadmiernie je chronią i wzmacniają ich

Osobowość i rozwój społeczny 357

zależność od siebie. Niektórzy nie pozwalają nastolatkom oddalić się, gdyż boją się
myśli o następnej fazie życia rodzinnego, stadium pustego gniazda. Choć stadium
pustego gniazda ma liczne pozytywne konsekwencje, niektórzy rodzice (i dorastające
potomstwo) mają trudności w przystosowaniu się do tej zmiany (Berman i Sperling,
1991; Gekasi Seff, 1990).

W tym okresie doniosłym zadaniem staje się stworzenie efektywnego sposobu
komunikowania się między rodzicami i dorastającymi oraz ustalenie sposobu radzenia
sobie z nastolatkiem i kontrolowania jego zachowania. To ostatnie zadanie mogło już
wcześniej sprawiać problemy, które teraz się pogłębiają. Rodzice naturalnie pragną
przeforsować własne standardy i wartości, ale może to być sprzeczne z najlepszym
sposobem postępowania z dorastającym i utrzymaniem swego autorytetu. Problem
ten mogą dodatkowo komplikować szybko zmieniające się wartości i standardy
społeczeństwa.

Są też dane wskazujące, że rodzice postrzegają swe relacje z dorastającym
dzieckiem inaczej, niż widzą to osoby z zewnątrz. Potwierdzają to badania, w trakcie
których matka, ojciec i ich dorastające dziecko mieli wchodzić w interakcje. Następnie
wszystkie te osoby oglądały film prezentujący ich interakcje i poddawały je samoocenie.
Ich samooceny byty bardziej pozytywne w porównaniu z ocenami innej triady
matka-ojciec-dziecko, jak też z ocenami wykwalifikowanego obserwatora. Te dwie
grupy obserwatorów formułowały bardziej negatywnej oceny niż rodzice, którzy
wykonywali zadanie (Noller i Callan, 1988).

Niektórzy rodzice czują się niepewnie, gdy pragną (lub powinni chcieć) być dla
swego potomka przyjaciółmi lub autorytetami. Uważają, że ich dzieci wykorzystują
przyjaźń, próbując wymigiwać się od pracy bądź uzyskać dodatkowe przywileje.
Rodzice, którzy są dla swych dzieci autorytetami, skarżą się czasem, że czują się jak
komisarze policji, tracąc emocjonalną więź ze swym potomkiem. Badacze sugerują
jednak, że bycie przyjacielem nie wyklucza możliwości bycia autorytetem. W różnych
okresach rozwoju konieczne jest pełnienie obu rodzajów ról. Dzieci potrzebują
rodziców, którym mogłyby ufać, z którymi mogłyby dzielić się swymi problemami
związanymi z dorastaniem. Niezbędny jest też im autorytet, który nauczy ich umiejęt-
ności społecznych i zachowań w pracy niezbędnych do przeżycia w społeczeństwie
(Knox, 1985). Te dwa kierunki oddziaływań, pomyślnie zrównoważone, dają szansę
uformowania pozytywnych, ścisłych i ciepłych relacji między młodymi i starszymi
(Baumrind, 1991 a; Josselson, 1988).

Badania 6-, 9- i 12-klasistów wykazały, że im starsze było dziecko, tym mniejszą
dostrzegało spójność w relacjach rodzinnych. Wyjątek stanowiły relacje diady matka-
-ojciec (Feldman i Gehring, 1988). Korzyści jednak rosną wtedy, gdy istnieje intymna
więź między rodzicem i dzieckiem. Stwierdzono też, że matki osiągają większy stopień
intymności ze swymi dziećmi niż ojcowie. Z drugiej strony jednak okazało się, że
intymne relacje ojcowskie są lepszym wskaźnikiem przyszłego pozytywnego funk-
cjonowania dorastającego niż bliskie relacje macierzyńskie (LeCroy, 1988).

STYLE KONTROLI RODZICIELSKIEJ Przypominamy, że trzema głównymi kate-
goriami rodzicielskiej kontroli są autorytarna (albo autokratyczna), autorytatywna (albo
demokratyczna) i permisywna. W środowisku autorytarnym rodzice ustalają standardy
zachowań, do których dzieci muszą się nagiąć. Często w rodzinach tych kładzie się
nacisk na respekt dla autorytetu i pracy oraz na zachowanie porządku i tradycyjnej
struktury. Co więcej, wśród środków dyscyplinowania dominują surowość i sita.

Autorytarne metody kontroli wywołują u dorastających bunt. Często dochodzi do
walki o władzę między rodzicem a dorastającym. Jeśli rodzice są surowi, nie
uwzględniają potrzeby wzajemnej wymiany z dzieckiem, to jest zarówno sytuacji
brania, jak i dawania, mogą też wyzwalać u dorastających takie zachowanie, jak
zależność, uległość i konformizm. U rodzica wykazującego mieszaninę autorytarnej

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Uwzględniając teorety-
czne koncepcje rozwo-
ju rodziny, zastanów
się nad niektórymi
z najważniejszych wy-
zwań, przed jakimi sta-
je rodzina dorastają-
cych? Co odróżnia tę
przemianę od tych, któ-
re ją poprzedziły, i tych
które po niej nastąpią?

358 Rozdział 8. Okres dorastania

dominacji i stosowania kar fizycznych pojawiają się inne problemy. Nadużywanie kar
fizycznych, jak dowiedzieliśmy się już wcześniej, może prowadzić do nieprzystosowania
w wielu dziedzinach rozwoju osobowości i rozwoju społecznego. Istnieje szczególne
prawdopodobieństwo ukształtowania u nastolatka słabej wiary w siebie i braku
umiejętności polegania na sobie, jak też większej niedojrzałości i agresywności
(Strassberg i in., 1992; Weiss i in., 1992).

Autorytatywne metody kontroli rodzicielskiej obejmujące dyskusje z dorastającym
o sprawach rodzinnych przy rzeczywistym uwzględnianiu autonomii, a przede wszystkim
werbalne dyscyplinowanie, dają lepsze efekty. Autorytatywni rodzice są bardziej
demokratyczni, tworzą dorastającym szerokie możliwości podejmowania własnych
decyzji, ale zachowują też ostatecznie autorytet.

W permisywnych (przyzwalających) domach rodzice dają swemu potomstwu
bardzo duże wsparcie emocjonalne, ale zarazem sprawują nad nim niewielką kontrolę.
Dorastającym często wolno wychodzić, kiedy chcą i wracać, kiedy mają na to ochotę.
Młodzi ludzie, którym zostawia się tak dużo swobody, mogą stać się samolubni,
niepewni i niedojrzali. Czasami dorastający błędnie interpretują brak stanowczości
rodziców jako postawę zaniedbywania.

Badania wskazują, że autorytatywny styl kontroli rodzicielskiej jest bardziej skuteczny
niż autorytarny bądź permisywny. Na przykład Diana Baumrind (1991 a) wykryta, że
rodzice autorytatywni pomyślniej rozwijają u swego potomstwa zaufanie, kompetencję
i niezależność. Co więcej, młodzież mająca autorytatywnych rodziców jest mniej
skłonna do buntu. Inne badania (Lamborn i in., 1991) wykazały, że dorastający
wychowywani przez rodziców autorytatywnych wykazywali wyższy poziom psycho-
społecznej kompetencji i niższy poziom zachowań dysfunkcjonalnych niż nastolatki
z domów autorytarnych. Z badań wynika także (Steinberg, 1991), że autorytatywnie
rodzice dają dzieciom szansę uzyskiwania wyższych osiągnięć w nauce szkolnej,
polegania na sobie oraz mniejszego poziomu niepokoju i depresji, niż mają nastolatki
pochodzące z domów permisywnych bądź autorytarnych.

Jak dorastający postrzegają te style opieki rodzicielskiej? Jaki styl preferują? Takie
pytania stały się celem badań przeprowadzonych przez Cay Kelly i Gail Goodwin
(1983). Dali oni 100 dorastającym do wypełnienia kwestionariusz oceniający wiele
różnych dziedzin, w tym też style kontroli stosowane przez rodziców oraz stosunek
badanych do tej kontroli - jej akceptację bądź odrzucenie.

83% nastolatków uznało, że mają rodziców prezentujących styl demokratyczny,
11%, że mają rodziców autorytarnych i 6% - permisywnych. Osoby wychowywane
w demokratycznych domach wyraźnie faworyzowały tę formę kontroli rodzicielskiej.
Potwierdzając to, odpowiedziały pozytywnie na 68% pytań kwestionariusza odzwier-
ciedlających orientacje demokratyczne. W porównaniu z nimi badani z domów
autokratycznych i permisywnych pozytywnie odpowiedzieli odpowiednio na 50% i 32%
pytań. Jednym z ważnych aspektów autonomii, na jaki wskazywali dorastający, było
prawo wybierania przyjaciół i do randek. Zgodnie z przewidywaniami nastolatki
wychowywane przez rodziców o stylach demokratycznych wykazywały skłonność do
bardziej pozytywnego reagowania na władzę rodzicielską niż nastolatki z domów
permisywnych czy autokratycznych. Interesujący jest fakt, iż nawet niektóre nastolatki
wychowywane w demokratycznych domach skrycie buntowały się przeciwko władzy
rodzicielskiej, upierając się przy prawie do spotkań i przyjaciół.

Z rozważań tych wynika, że dorastający preferują domy, w których rządzi uczciwość,
sprawiedliwość i wzajemność. Jak się okazało, najzdrowszemu emocjonalnemu
klimatowi sprzyjają wspólne naradzanie się rodziców i nastolatków w sprawach
interesujących obie strony i stwarzanie okazji do zwiększania autonomii nastolatków.
Takie zasady postępowania dają nie tylko szansę na dobre relacje rodzice-dorastający,

Osobowość i rozwój społeczny 359

ale także zwiększają prawdopodobieństwo rozkwitu osobowości każdej ze stron
(Noller i Callan, 1988; Papini, 1990; Peterson i Leigh, 1990; Sroufe, 1991).

Trudna miłość jako forma rodzicielskiej kontroli. Jedna z bardziej kontrowersyj-
nych metod rodzicielskiej kontroli nazywana jest trudną miłością. "Trudna miłość"
- organizacja założona przez Davida i Phyllis York (York i York, 1982; York, York
i Wachtel, 1982) jest przeznaczona dla rodziców mających ogromne problemy ze
swymi nastoletnimi dziećmi.

"Trudna miłość" jest organizacją samopomocy zrzeszającą przede wszystkim
rodziców mających trudności, z którymi sami nie mogą sobie poradzić. Główny
problem polega na tym, że nie są oni w stanie kontrolować zachowania swych dzieci.
Rodzice zwracają się do "Trudnej miłości" z różnorodnymi problemami, jakie mają
z nastolatkami, między innymi z nadużywaniem przez nich środków odurzających
i przestępczością.

Ważną cechą "Trudnej miłości" jest pogląd, że rodzice często nie mogą
działać skutecznie w permisywnej, skoncentrowanej na dziecku kulturze. Spotykający
się regularnie w rodzicielskich grupach wsparcia i utrzymujący między sesjami
kontakty z innymi członkami grupy "Trudnej miłości" rodzice są zachęcani
do przyjmowania bardziej twardego stanowiska wobec swych dzieci i do wytyczenia
linii granicznej akceptowanych w swym domu zachowań. Gdy ta norma nie
jest przez nastolatków przestrzegana, oczekuje się, że rodzice, podtrzymywa-
ni przez innych członków grupy, będą wyciągali zapowiedziane konsekwencje.
Przypuśćmy, że dorastający ma problem alkoholowy i żadne oddziaływania
ze strony rodziny nie są skuteczne. Czy nastolatek powinien być aresztowany
za prowadzenie pojazdu po pijanemu? Zgodnie z zasadami wyznawanymi przez
"Trudną miłość", należy pozwolić, by dorastający pozostał przez trzy dni w are-
szcie. W innych wypadkach rodzice mogą cofnąć materialne wsparcie jako
konsekwencję za nieakceptowalne zachowania będące skutkiem przekroczenia
linii demarkacyjnej.

Ostateczną sankcją jest przeniesienie nastolatka w inne otoczenie, często do
domów innych rodziców, stowarzyszonych w "Trudnej miłości". Te osoby nazywają się
doradcami i adwokatami. Pomagają oni nastolatkom i ich rodzicom w negocjowaniu
umowy ustalającej warunki powrotu dorastającego do domu. Inni zainteresowani
dorośli z danego środowiska, tacy jak nauczyciele, pracownicy społeczni i terapeuci
też mogą stanowić część sieci "Trudnej miłości" (Everts, 1990).

BRAK HARMONII W RODZINIE Wielokrotnie podkreślaliśmy w tym podręczniku
znaczenie korzystnego środowiska domowego. W okresie dorastania na środowisko
domowe mogą niekorzystnie wpłynąć nie tylko metody dyscypliny rodzicielskiej, ale też
i to, jak dalece wzajemnie się rozumieją rodzice i nastolatki. Brak takiego zrozumienia
i empatii między rodzicami i dorastającymi może niszczyć harmonię rodzinną
i prowadzić do konfliktów.

Nieporozumienia i konflikty między rodzicami i nastolatkami bywają liczne i różno-
rodne. Powszechnie podawane przyczyny konfliktów między rodzicami i dorastającymi
dziećmi to między innymi zachowania seksualne, pieniądze, ubrania, narkotyki, postępy
w nauce, przyjaźń w ogóle oraz używanie samochodu rodzinnego. Ogólnie wiadomo,
że wczesne dojrzewanie płciowe jest bardziej stresujące niż późne, gdyż rodzice
ustalają nowe linie postępowania i parametry zachowań odnośnie do tego, jakie
zachowania są akceptowane, a jakie nie są (Montemayor i Flannery, 1991; Steinberg,
1991).

Tarcia psychiczne między dorastającymi i rodzicami koncentrują się też na
uznawanych wartościach. Mary Ann Lamanna i Agnes Riedmann (1994) piszą, że

360 Rozdział 8. Okres dorastania

CIĄGŁY

CZY NIECIĄGŁY

ROZWÓJ

CZŁOWIEKA

Czy konflikty są nieuni-
knionym, a nawet po-
żądanym zjawiskiem
dla prawidłowego roz-
woju dorastających
i ich rodziców? Czy są-
dzisz, że zamęt w do-
mu jest niezbędnym
produktem ubocznym
walki dorastających
o indywiduację? Czy
uważasz, że prawidto-
wy rozwój cechują sta-
le, ścisłe relacje między
dorastającymi i ich ro-
dzicami?

nastolatki mogą na pewien czas pragnąć odrzucić wartości rodzicielskie, gdyż nasze
społeczeństwo w coraz większym stopniu wymaga, by dorośli posiadali własny system
wartości. Negocjowanie różnic w wartościach staje się trudne, gdyż zarówno nastolatki,
jak i rodzice nie chcą kompromisu. Tym, co jest bez wątpienia konieczne, to dobre
porozumiewanie się obu stron. Dostępni, chcący słuchać dzieci rodzice są w stanie
wywierać silny wpływ na swe potomstwo nawet wtedy, gdy nie zawsze mogą się z nim
zgodzić.

Także płeć ma wpływ na konflikty. Dorastający chłopcy i dziewczynki wykazują
skłonność do silniejszego niezgadzania się z matkami niż z ojcami. Prawdopodobnie
jest to rezultatem tego, że matki w większym stopniu zajmują się codziennymi
czynnościami, związanymi z prowadzeniem domu (Steinberg, 1987). Rezultaty
jednego ze studiów (Holmbeck i Hill, 1991) wykazały, że popadanie w konflikty
z rodzicami, zwłaszcza starcia między matką i córką stają się częstsze po
pojawieniu się u dziewczynek miesiączki. Stwierdzono również, że z faktem pierwszej
miesiączki wiąże się wycofywanie pozytywnego uczucia. Po zerwaniu kontaktu
i nieporozumieniach coraz rzadziej między matką i córką dochodzi do powstawania
pozytywnych uczuć. Jest to dobry przykład, jak występujące w rodzinie interper-
sonalne i intrapsychiczne procesy łączą się ze zdarzeniami biologicznymi, takimi jak
pokwitanie. Czy w świetle koncepcji teoretyków zajmujących się konfliktami i roz-
wojem rodziny potrafisz dostrzec, w jaki sposób konflikty mogą ułatwić dostosowa-
nie się rodziców do zmian zachodzących w okresie pokwitania, a tym samym
zmniejszyć nasilenie rozdźwięków występujących zazwyczaj w każdej normalnej
rodzinie?

Stephen Smali, Gay Eastman i Steven Cornelius (1988) wyrazili przekonanie, że
reakcje rodziców na dysharmonie domowe są związane z różnicami płci. Ojcowie
częściej podają, że przeżywają wyższy poziom stresu, gdy ich potomstwo nie
postępuje według ustalonych zasad bądź gdy przejawia odbiegające od normy formy
aktywności. Matki natomiast częściej sygnalizują przeżywanie wyższego poziomu
stresu, gdy dzieci pragną większej samodzielności i niezależności.

Do zakłócenia harmonii życia domowego często przyczynia się chęć uzyskania
statusu dorosłego przez nastolatków i opór rodziców. Jak na początku podano,
wielu nastolatków, dążąc do indywiduacji, pragnie ustalić niezależny styl życia.
Jednym z trudniejszych wyzwań okresu dorastania staje się walka o indywidualną
niezależność przy jednoczesnym utrzymywaniu harmonijnych relacji rodzinnych
(Gayazzi i Sabatelli, 1990; Pardeck i Pardeck, 1990; Smetana, 1988; Whittaker i Bry,
1991).

Wielu nastolatków, usiłując uzyskać niezależność, pragnie umknąć dorosłym
autorytetom. Ale otwarty jest problem, czy nastolatki aktualnie osiągają ten cel,
zwłaszcza wtedy, gdy szukają wyłącznego schronienia w grupie rówieśniczej. Czasami
nacisk na dostosowanie się do oczekiwań grupy jest bardzo silny, niekiedy nawet
można sądzić, że jest on większy niż presja na dostosowanie się do wymagań
w domu. Dorastający mogą więc odkryć, że ich pragnienie bycia z innymi stwarza
nowy rodzaj zależności.

Samo pragnienie niezależności nastolatków też może wywoływać specyficzne
konflikty. Z jednej strony dorastających nie można już dłużej traktować jak dzieci,
a z drugiej nie są oni jeszcze uznawani za dorosłych. Nie wiadomo, kiedy następuje
przejście z okresu dorastania w status dorosłego, gdyż nasza kultura nie posiada
rytuałów przejścia ani formalnych ceremonii inicjacyjnych, zatwierdzających wejście
jednostki w wiek dojrzały. Zagadnienie to komplikuje fakt, że wielu dorastających
uzyskało jedynie symboliczne oznaki niezależności. Na przykład dorastający może
otrzymać przywilej ubierania się zgodnie ze swymi pragnieniami lub wychodzenia,
gdzie chce, czyli prawo do zachowań, które powierzchownie zdają się świadczyć
o autonomii. Ale nie ma gwarancji, że dzięki temu uzyskał psychiczną i emocjonalną

Osobowość i rozwój społeczny 361

samodzielność. Co więcej, niektórzy dorastający uzyskują takie przywileje w zamian za
pogodzenie się z rodzicielskimi ideami i pragnieniami. Ten rodzaj wymiennego handlu
sprawia, że wielu młodocianych ogranicza się do rytualnych oznak niezależności
i w rezultacie zatraca szansę prawdziwego rozwoju psychicznego.

Nastoletni uciekinierzy: ucieczka od rodziny. Konflikty rodzinne nie zawsze są
rozwiązywane pomyślnie i w wyniku tego nastolatki mogą zdecydować się na ucieczkę.
Corocznie ponad milion dorastających (w USA - przyp. tłum.) wybiera ten sposób
postępowania. Większość z nich ma od 15 do 17 lat. Wśród uciekinierów Jest nieco
wiece; chłopców niż dziewczynek (Gavazzi i Blumenkrantz, 1991; U.S. Bureau of the
Cenzus, 1992).

Większość uciekinierów pochodzi z "białych" przedmieść, choć młodociani zbie-
gowie wywodzą ze wszystkich grup etnicznych i klas społecznych. Większość opuszcza
dom z powodu destruktywnych sytuacji rodzinnych bądź skrywanych problemów
osobistych, takich J'ak złamanie prawa lub ciąża. Niektórzy nie uciekają daleko
i powracają przed upływem tygodnia, jednak inni pozostają poza domem przez
dłuższy czas. Są też i tacy, którzy już nigdy do niego nie wracają.

Jest kilka uzasadnień ucieczek dorastających. Niektórzy zbiegają z domu,
by uniknąć nacisku i konfliktów. Inni uciekają do czekającej na nich całkowitej
wolności. W związku z tym niektórych nastolatków pociągają narkotyki, seks
bądź chęć pozbycia się ogólnej rutyny. Część uciekinierów zostaje wyrzucona
poza nawias rodziny. W obliczu niemożliwych do tolerowania relacji rodzic-do-
rastający, między innymi złego traktowania i zaniedbywania, wielu nastolatków
właściwie zostaje zachęconych, a w niektórych wypadkach nawet zmuszonych
do opuszczenia domu (Carlson, 1991; Hier, Koorboot i Schwetzer, 1990; Sharlin
i Mork-Barak, 1992).

David Kurtz i współpracownicy (1991) odkryli, że ucieczki nastolatków często
poprzedza fizyczne i seksualne maltretowanie. Stwierdzili oni też istnienie znaczących
różnic między problemami podawanymi przez uciekinierów maltretowanych fizycznie
i wykorzystywanych seksualnie a problemami sygnalizowanymi przez zbiegów w tym
samym wieku, którzy nie byli źle traktowani w domu. Dorastający maltretowani
fizycznie i wykorzystywani seksualnie byli bardziej podatni na zagrożenia i niebez-
pieczeństwa, przed jakimi stają uciekinierzy i wykazywali niższy poziom przy-
stosowania społecznego.

W ostatnich latach opieka i leczenie uciekinierów zdecydowanie się polepszyły,
choć o wielu zbiegach brak doniesień. Terapia rodziny stanowi część ogólnego
programu terapeutycznego (Gavazzi i Blumenkrantz, 1991). W wypadku złego
traktowania przez rodziców lub braku współdziałania z ich strony władze mogą
umieścić nastolatka w rodzinie zastępczej. Doniosłym krokiem w zwalczaniu tego
problemu stało się założenie "gorących linii" informujących uciekinierów o lokalizacji
czasowych schronisk i umożliwiających im wysłanie rodzicom wiadomości, jeśli sobie
tego życzą.

Wpływ szkoły na rozwój dorastającego

Współczesny, nowoczesny świat jest wielki i pogmatwany, złożony technicznie
i stale się zmieniający. Szkota bardziej niż kiedykolwiek pozostaje ważną i żywotną
instytucją, nastawioną na umożliwienie dorastającym zdobywania wiedzy przydatnej
w życiu. Dzięki wysiłkom wychowawców, podtrzymywanym przez dom, dorastający są
przygotowywani i wyposażani w umiejętności potrzebne do efektywnego funkcjonowania
w społeczeństwie (Bloome, 1989; TE. Smith, 1991; Snodgrass, 1991; Tharpe
i Gallimore, 1989).

362 Rozdział 8. Okres dorastania

W okresie dorastania szkoła ma wielkie znaczenie nie tylko dlatego, iż przekazuje
naukowe informacje, ale też i z innych ważnych przyczyn. Poza dużą ilością
czasu spędzanego w szkole, staje się szkoła również reprezentacją społeczności
dorastających. Jest to środowisko społeczne, w którym jednostki będące w tym
samym okresie życia dzielą ze sobą doświadczenia i zainteresowania. Szkoła
formuje osobowość i rozwój społeczny dorastającego, w tym także jego poziom
samooceny (Mullis, Mullis i Normandin, 1992). Oferuje również miejsce do wy-
próbowywania idei i dyskusji. Stwarza też okazje do włączania się w strategie
decyzyjne. Szkoła jako taka dąży do ulepszania relacji interpersonalnych, między
innymi do zwiększania uwrażliwienia na innych i umiejętności komunikowania
się (Fenzel, Błyth i Simmons, 1991).

Choć środowisko szkolne daje młodzieży szansę zdobywania wartościowych
rozwojowo doświadczeń, wielu uczniów opuszcza je przed ukończeniem nauki.
Odsetek odpadających ze szkoły obecnie bardzo się zmniejszył w porównaniu
z odsetkiem przedwcześnie ją opuszczających na początku tego wieku. Nadal jednak
liczba odpadających ze szkoły jest znaczna, szczególnie wśród mniejszości etnicznych
i uczniów pochodzących z rodzin o niskim dochodzie (American CounciI on Education,
1991; Carrasquillo, 1991; McCall, 1991). Na przykład w 1989 roku z high schools
odeszło nie kończąc nauki 28% studentów pochodzenia latynoskiego, 22% studentów
pochodzenia afroamerykańskiego, 15% białych i 8% pochodzenia azjatyckiego (National
Center for Education Statistics, 1990).

Według Williama 0'Hare i współpracowników (1991) wielu odpadających powraca
później do szkoły lub zdobywa równoważny poziom wykształcenia. Ale około 10%
Amerykanów w wieku od 16 do 24 lat pozostaje ze "statusem tych, którzy odpadli"
z high school i nie ukończyli nauki, pozostając poza rejestrem szkolnym. W 1989 roku
status osoby, która odpadła ze szkoły, miało 14% amerykańskich Afrykanów w porów-
naniu z 9% białych nielatynoskiego pochodzenia. Latynosi, z których wielu jest
niedawnymi imigrantami, mają mniejsze szansę ukończenia high school nawet od
amerykańskich Afrykanów. W 1989 roku trzecia część osób pochodzenia latynoskiego
miała status osób, które odeszły ze szkoły nie kończąc jej.

Większe szansę na przedwczesne odejście ze szkoły mają dorastający, którzy
uzyskują słabe oceny, są starsi od kolegów z klasy, pochodzą z rodziny niepełnej,
mają rodziców, którzy nie ukończyli szkoły, mieszkają raczej w centrum miasta niż na
przedmieściach lub w obszarze nie stanowiącym metropolii. Młodzieży Afroamerykań-
skiej wiedzie się przeciętnie gorzej niż białej w niemal wszystkich wymienionych
dziedzinach, jak też gorsza jest ich sytuacja w zakresie wszystkich czynników ryzyka,
wiążących się z odpadnięciem ze szkoły. Jeśli weźmie się pod uwagę różnice^
środowiskowe i rodzinne, to istnieje większe prawdopodobieństwo, że Afroamery kanie
opuszczą high school przed jej ukończeniem w odróżnieniu od białych, l właśnie
badania wykazały (National Center for Education Statistics, 1990), że proporcje
afroamerykanów i białych opuszczających szkołę w obszarach podmiejskich są niemal
równe. Aby zapoznać się z aspiracjami do zdobycia wyższego wykształcenia młodzieży
z grup mniejszości, należy przeczytać wstawkę "Ukazanie odmienności".

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na osiągnięcia szkolne jest
relacja nauczyciel-uczeń. Podobnie jak w wypadku wcześniejszych doświadczeń
szkolnych uczniowie najlepiej reagują na nauczycieli opanowanych, ciepłych oraz
przyjacielskich w relacjach w klasie. Demokratyczny i integracyjny system kontroli
w klasie daje uczniom szansę kształtowania umiejętności współdziałania, wrażliwości
na innych i rozwijania zachowań nastawionych na realizację zadań. Nauczyciele
odgrywają główną rolę w tworzeniu wielu problemów towarzyszących przeżyciom
młodzieży w secondary school. Mówiąc dokładniej, nauczyciele mogą pomóc
dorastającym w osiąganiu powodzenia w nauce, zyskiwaniu szacunku dla siebie
i rozwoju indywidualności. John Cottrell (1992) dodaje, że sita przywiązania do

Osobowość i rozwój społeczny 363

nauczycieli zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt wiąże się z pozytywnymi uczuciami
młodych ludzi do siebie samych. Warto tu zauważyć przeplatanie się dwu czynników
wpływających na rozwój - funkcjonowania poznawczego dorastającego i Eriksonows-
kiego wyzwania kształtowania się tożsamości.

Szczególnie ważne jest, by nauczyciele pomagali nastolatkom w uzyskiwaniu
poczucia tożsamości, ponieważ procesy nauczania mają tendencję do oddziaływa-
nia w kierunku wytwarzania wysokiego poziomu konformizmu. Może to tłumaczyć,
dlaczego tylu dorastających nie rozwija swego ja, jest niedojrzałych pod względem
moralnym i podporządkowanych. A także, dlaczego tylu dorastających nie rozwija
swego ja, przedwcześnie ustalając swą tożsamość, co jest częstym zjawiskiem
w tym wieku8.

Potencjalnym rozwiązaniem może być tworzenie programów nauki dostosowanych
do możliwości każdej jednostki, a nie postępowania według z góry nakreślonego
planu. Ważne jest też traktowanie młodzieży w sposób dojrzały i nauczenie jej
odpowiedzialności. Szkoła powinna reprezentować środowisko, w którym dorastający
może rozwijać się każdego dnia. Nazbyt często nauczyciele zapominają, żeby
traktować młodzież jak dorosłych, postępując z nią protekcjonalnie jak z dziećmi
i ograniczając restrykcjami. Młodzież reaguje na takie postępowanie łatwymi do
przewidzenia zachowaniami: apatią, bierną rezygnacją lub buntem.

Najbardziej korzystne postawy i największa gotowość do uczenia się wytwarzają
się wówczas, gdy uczniowie widzą, że nauczyciele są nimi zainteresowani, jak też
fascynuje ich nauczany przedmiot. W idealnych warunkach i jedni, i drudzy mogą
dyskutować nie tylko o nauce szkolnej, ale też o ambicjach uczniów odnośnie do
kariery, o ich zainteresowaniach i celach. Jeśli tak się stanie, nauczyciel będzie miał
wpływ na kształtowanie świadomości umysłowej dorastającego oraz rozwój jego
godności i szacunku dla siebie. �^S^^?-^- �

Wpływ grupy rówieśniczej na rozwój dorastającego

W okresie dorastania coraz silniejsza jest potrzeba bycia rozpoznawanym
i akceptowanym. Z tego powodu grupa rówieśnicza staje się krytycznym czynnikiem
socjalizacji. W miarę zmniejszania się zależności dorastających od rodziny, jej miejsce
w zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa zajmują rówieśnicy, mający podobne
uczucia i postawy. W ten sposób dorastanie staje się okresem krytycznym dla
kształtowania się przyjaźni i stawania się członkiem znaczącej grupy rówieśniczej.
Taka sieć społeczna daje młodym ważne korzyści psychiczne, takie jak poczucie
zaufania, akceptacji i przyjaźni (Cottrell, 1992; Romig i Bakken, 1992; Wintre i in.,
1988).

Interakcje nastolatków z rówieśnikami stale pozostają pod silnym wpływem rozwoju
zdolności poznania społecznego. A dokładniej, ich zaawansowane umiejętności
umysłowe zwiększają świadomość interpersonalną. Na przykład dorastanie jest
okresem, w którym jednostki mogą się dzielić, odczuwać empatię i rozumieć punkt
widzenia innych (Buhrmester, Goldfarb i Cantrell, 1992). Dzięki temu młodzież staje się
bardziej wrażliwa na potrzeby innych. Staje się też zdolna do tworzenia oczekiwań
w stosunku do przyjaźni i wyciągania psychologicznych wniosków odnośnie do ludzi.
Jest to możliwość poznawcza, która wcześniej była niedostępna (Buhrmester, 1990;

CIark i Ayers, 1988; Kelly i de Armas, 1989; Youniss i Haynie, 1992).

Dorastający z reguły nie chcą być spostrzegani jako różniący się od siebie.

8 Przedwczesne ustalenie tożsamości wg Eriksona polega na przyjęciu identyczności rodziców
za własną lub tożsamości wybranej przez rodziców bez poszukiwania i wypróbowywania
własnych dróg rozwoju tożsamości, kariery, systemu wartości itp. (przyp. tłum.).

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Przyjmując założenia
ekologiczne, co są-
dzisz o sposobie, w jaki
na nastolatków i ich ro-
dziny wpływają interak-
cje w mezosystemie
i ekosystemie? Czy
uważasz, że młodzież
pochodząca z mniej-
szości etnicznych styka
się z różnymi formami
interakcji w tych dwu
systemach? Jak, we-
dług ciebie, makrosys-
tem wpływa na życie
dorastających w takich
dziedzinach, jak warto-
ści nauki, cele i zasoby
materialne?

Osobowość i rozwój społeczny 365

Susan 0'Brien i Karen Bierman (1988) stworzyły szansę wglądu w to, jak grupa
rówieśnicza wpływa na zachowanie nastolatka. Przeprowadziły one wywiady z 72
pięcio-, ośmio- i jedenastoklasistami. Celem badań było ustalenie, jakie zmiany
rozwojowe zachodzą w postrzeganiu grup rówieśniczych i wpływu tych grup.
Nastolatki definiowały grupy na podstawie wspólnych działań i zachowań społecznych
oraz uznały, że wpływ grupy jest największy w tych właśnie dziedzinach. Starsza
młodzież była bardziej skłonna do opisywania oddziaływania grupy rówieśniczej jako
globalnego i dalekosiężnego wpływu na wygląd, postawy i wartości. W większym też
stopniu niż młodsi badani czuła, że akceptacja lub odrzucenie przez grupę wpływa na
samoocenę.

FORMY INTERAKCJI W GRUPIE RÓWIEŚNIKÓW Gdy obserwujemy jakiekolwiek
społeczne środowisko młodzieżowe - na koncercie rockowym, w high school, podczas
sportowego weekendu bądź poza szkołą, to istnieje szansa, że będziemy świadkami
wielu procesów socjalizacyjnych: rozwoju ścisłych przyjaźni, małych paczek i szerszych
grup koleżeńskich. Zebrania takie reprezentują elitarne i ekskluzywne procesy soc-
jałizacyjne. Członkostwo w nich często jest determinowane podobieństwem w takich
dziedzinach, jak klasa społeczna, rodzaje zainteresowań (m.in, styl ubierania się),
używanie gwary, sport i zdolności intelektualne.

Przyjaźń jest to typ najmniejszej grupy rówieśniczej, złożonej z dwu jednostek,
najprawdopodobniej o zbliżonej osobowości i temperamencie. Wczesne przyjaźnie
nastolatków zazwyczaj są oparte na wspólnych zainteresowaniach i aktywności.
Odnosi się to też do przyjaźni starszej młodzieży, ale w tym przypadku łączy się ona
z silną więzią emocjonalną i psychicznym zaangażowaniem partnerów. Kobiety bardziej
pociąga aspekt emocjonalny i intymny przyjaźni. Z tego powodu mówi się, że
przyjaźnie żeńskie są "twarzą w twarz", a przyjaźnie męskie "ramię w ramię" (Eaton,
Mitchell i Jolley, 1991; Parker i Gottman, 1989; Rawlins, 1993).

Podobne do przyjaźni, ale liczniejsze są paczki. Paczki składają się zwykle z trzech
lub większej liczby osób mających wspólne zainteresowania i silne emocjonalne
powiązania. Paczka jest bardzo ekskluzywna, zwykle składa się z dorastających
o takim samym pochodzeniu społecznym i ekonomicznym, mających podobne
zainteresowania, postawy i przekonania. Członkowie paczki zazwyczaj spotykają się
codziennie, w szkole lub w sąsiedztwie.

Choć szersze grupy koleżeńskie są bardziej bezosobowe i nie ma w nich tak
silnych więzi przywiązania, jakie oferują paczki, to stawiają one członkom raczej
surowe wymagania. Członkostwo w paczce to często warunek przynależności do
grupy koleżeńskiej. Cechami różnicującymi grupy koleżeńskie są interakcje heterosek-
sualne. Często przedmiotem zainteresowań takich grup są zawody lekkoatletyczne,
koncerty i tańce. Grupy koleżeńskie mają też nie zaplanowane działania. Wiele grup
gromadzi się w miejscu spotkań popularnym u wszystkich członków, na przykład na
parkingu, rogu ulicy czy w pobliskim parku.

RÓŻNICE W PRZYJAŹNIACH DORASTAJĄCYCH ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Począw-
szy od okresu dorastania behawioralne wymiary przyjaźni żeńskiej i męskiej zyskują
wyjątkowe cechy. Zacznijmy od rozpatrzenia znaczenia intymności, składnika przyjaźni,
którego znaczenie rośnie z czasem. Wielu badaczy (Berndt i Perry, 1990; Buhrmester,
1990; Shaughnessy i Shakesby, 1992) podaje, że intymność staje się kamieniem
węgielnym znaczących relacji, nie tylko w okresie dorastania, ale również w wieku
dojrzałym. Kobiety wykazują większą skłonność do bardziej intymnej i ekskluzywnej
przyjaźni niż mężczyźni. Co więcej, im ściślejsza jest przyjaźń kobieca, tym większe
jest w niej odkrywanie się. Jest to często słuszne bez względu na to, czy kobiety
wchodzą w interakcje z osobami tej samej, czy przeciwnej płci. Z drugiej strony,
mężczyźni wykazują skłonność do bagatelizowania intymnego zwierzania się i emoc-

3ee

Rozdział 8. Okres dorastania

PODOBIEŃSTWA
l RÓŻNICE
ZWIĄZANE Z PŁCIĄ

Jakie znaczenie we-
dług ciebie ma w okre-
sie dorastania uczenie
się ról związanych
z płcią? Czy sądzisz,
że grupa rówieśnicza
ma w tym okresie więk-
szy wpływ na uczenie
się ról związanych
z ptcią niż podczas
wcześniejszych sta-
diów rozwoju? Czy też
jej wpływ jest silniejszy
w późniejszych okre-
sach życia?

jonalnej bliskości relacji. Kładą oni, raczej nacisk na wspólne zainteresowania (Borisoff,
1993; Lederman, 1993; Rawlins, 1993; Victor, 1993).

Koncepcja istnienia różnic w intymnym otwieraniu się wobec drugiej osoby kobiet
i mężczyzn wzbudziła wyraźne zainteresowanie badaczy. W jednym z badań
(Grigsby i Wheatherley, 1993) wprowadzono w błąd dorastających chłopców
i dziewczęta, tworząc u nich przekonanie, że otworzyli się przed osobą obcą tej
samej płci, z którą mogą się później spotkać. Zanotowane komentarze ujawniły
wyraźne różnice w tendencji do otwierania się, związane z płcią. W trakcie procesu
zapoznawania się dziewczęta byty bardziej skłonne do otwierania się i ujawniania
informacji o sobie.

Istnieją także i inne różnice w męskich i żeńskich przyjaźniach. Na przykład
Deborah Tannen (1950) wyraziła przekonanie, że kobiety bardziej od mężczyzn
oczekują dzielenia się myślami i uczuciami z partnerami. Styl komunikowania się kobiet
koncentruje się na afiliacji i zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa, podczas gdy styl
mężczyzn skoncentrowany jest na dominacji i współzawodnictwie. Takie nastawienia
przyczyniają się do związanych z ptcią różnic w sposobie słuchania. Mężczyzn często
uczy się wsłuchiwania w fakty, a kobiety wsłuchiwania w ton komunikacji, l dlatego
mężczyźni często mają kłopot z odbiorem bodźców niewerbalnych, podczas gdy
kobiety wsłuchujące się w ton komunikacji wychwytują je dużo łatwiej (Booth-Buttertiels,
1984; Matlin, 1993; Tannen, 1990).

Inni badacze (SantiIIi i Hudson, 1992) stwierdzili, że kobiety są bieglejsze
w przyjmowaniu społecznej perspektywy. Mają też one tendencję do wcześniejszego
uczenia się, jak komunikować się z bliskimi przyjaciółmi (Rawlins, 1993). Carol Gilligan
(1982) uważa, że kobiety są też bardziej skłonne do większej selektywności i eks-
kluzywności w przyjaźni. Być może dzieje się tak dlatego, że gdy kobiety znajdą
przyjaciela, to skłonne są związać się z nim emocjonalnie i oferują partnerowi swe silne
psychiczne zaangażowanie. Zaangażowanie się mężczyzn często nie jest tak duże.
Jest również bardziej obiektywne i racjonalne. Tak więc kobiety angażują się
emocjonalnie, podczas gdy mężczyźni kierują się raczej ideami i faktami niż uczuciami
(Borisoff, 1993; Pearson i Davilla, 1993).

W odniesieniu do tych związanych z płcią różnic w przyjaźni powinniśmy uwzględnić
punkt widzenia Sharon Brehm (1992). Stwierdziła ona, że aby uniknąć samotności
zarówno kobiety, jak i mężczyźni potrzebują tych samych właściwości w interakcjach.
Mężczyźni zwykle pragną intymności emocjonalnej tak samo jak kobiety. Ale na
nieszczęście często jest im trudno to wyrazić i uzyskać interpersonalny komfort oraz
akceptację partnerów.

Zachowania seksualne dorastających

Niewiele tematów związanych z rozwojem młodzieży budzi większą ciekawość niż
ich zachowania seksualne. Najbardziej spójne są wyniki badań wskazujących, że
w ostatnich dekadach postawy nastolatków wobec seksu stały się bardziej swobodne
i tolerancyjne. W miarę zmiany orientacji społeczeństwa amerykańskiego z antysek-
sualnej na proseksualną bardzo widoczne stały się przemiany w formach spotkań
nastolatków. W rozdziale tym omówimy niektóre z form ujawniających się w relacjach
heteroseksualnych. W następnym zaś poszerzymy opis o pewne dynamiki ujawniające
się w relacjach homoseksualnych gejów i lesbijek.

Młodzi ludzie na ogół zaczynają się spotykać w wieku nastu lat. Jest to szczególnie
popularne w Stanach Zjednoczonych, a amerykańskie nastolatki zaczynają się umawiać
na randki wcześniej od swych rówieśników w innych krajach. Z biegiem lat uległa
zmianie różnorodność form randek zarówno u młodzieży, jak i dorosłych. W przeszłości
umawianie się było sprawą ustrukturowaną i formalną, w ogromnym stopniu przesiąk-

niętą tradycyjnymi stereotypami ról związanych z płcią. Zwykle inicjatywę wykazywa-
li mężczyźni, prosząc, by kobiety wyszty z nimi, dostarczali też środka transportu
i regulowali wszystkie wydatki. Choć niektórzy zachowują nadal tradycyjne zachowania,
to dziś randki są bardziej przypadkowe, zwłaszcza w populacji nastolatków, a wiele
par dzieli wydatki między siebie, jak też wspólnie troszczy się o transport. Niektóre
kobiety przejmują inicjatywę, zapraszając mężczyzn na spotkanie (Ariiss, 1993; Całe
i LIoyd, 1992; Dickinson i Leming, 1990; Lauer i Lauer, 1991; Zinn i Eitzen, 1990).

RANDKI l ZALOTY Na ogót dziewczęta zaczynają chodzić na randki wcześniej od
chłopców. Wykazują też skłonność do różnych postaw wobec chodzenia na spotkania.
Choć we wczesnych stadiach dorastania dziewczęta lękają się randek, to pod koniec
tego okresu przejawiają głębokie zrozumienie, wrażliwość i zaangażowanie emocjonalne
wobec swych partnerów. Natomiast chłopcy często lekko traktują emocjonalne i intymne
aspekty relacji. Tak więc różnice związane z płcią w zaangażowaniu intymnym zdają
się odbijać opisane wcześniej formy relacji (Ariiss i Borisoff, 1993; Berndt i Perry, 1990;

Parkeri Gottman, 1989; Tannen, 1990). .^^S:

Młodzież ma określone oczekiwania związane z randkami. Dla obu płci takie same
znaczenie ma atrakcyjność fizyczna, podobnie jest z osobowością i zgodnością.
Większe znaczenie prestiżowe mają randki u dziewcząt. Fakt ten można wiązać z tym,
że dziewczęta w większym od chłopców stopniu uważają, iż chodzenie na randki
zwiększy ich popularność i status w grupie rówieśniczej. Zarówno chłopcy, jak
i dziewczęta cenią sobie prawość oraz towarzyskość i radość, jakie w relację wnosi
partner (Cate i LIoyd, 1992; Duck, 1991; Lerner i Lerner, 1989).

Laurie Ariiss (1993) podała, że młodzież w typowy sposób tworzy różne oczekiwania
i impresje z romantycznych interakcji odnośnie do tradycyjnych zachowań w rolach
odpowiednich dla płci, w które obfituje ten okres życia. Tradycyjnie kobiety podkreślały,
że zostały przez mężczyzn zauważone, często przez jednego, szczególnego mężczyz-
nę. Wiele z nich zaczynało snuć fantazje na temat prawdziwej, trwałej miłości. Żeńska
młodzież poświęca dużo czasu na udoskonalenie swej urody przez odpowiednie
uczesanie, makijaż, stroje itp. Najważniejszą determinantą statusu, zgodnie ze
stereotypowymi mitami istniejącymi w społeczności rówieśniczej, jest to, z kim się
chodzi na randki. Za dobrą zdobycz pod tym względem uważani są sportowcy, liderzy
społeczni i chłopcy posiadający różne dobra materialne.

Według Ariiss (1993) tradycyjni mężczyźni też interesują się swym wyglądem, choć
niektórzy nie krygują się publicznie. Wielu chłopców podkreśla pewne oznaki dojrzałości,
siły i usportowienia, gdyż są one cenione przez rówieśników płci męskiej. W rozmowach
często dominuje temat osiągnięć sportowych. Młodzież męska, podobnie jak żeńska,
zwierza się też przyjaciołom ze swych problemów z płcią przeciwną. Trwała miłość
rzadko jest tematem tradycyjnych rozmów męskiej młodzieży. Rozmowy dotyczą
raczej aktywności seksualnej. Rozprawiając o dziewczętach, chłopcy wykazują
skłonność do koncentrowania się na temacie aktywności seksualnej. W tym sensie to
"kto się z kim umawia na randki", ma ważne znaczenie tak dla chłopców, jak i dla
dziewcząt. Natomiast to "jak ci poszło na randce?", jest zazwyczaj najważniejszym
czynnikiem w zdobywaniu statusu u chłopców, ^a^^

Poważniejsze randki mogą prowadzić do stałego kontaktu nazywanego po prostu
"widywaniem się" lub "chodzeniem ze sobą". Choć znaczenie tego typu relacji jest
różne w różnych parach, to stałe chodzenie ze sobą zazwyczaj zakłada raczej trwałe
relacje, w których każdy z partnerów powstrzymuje się od umawiania z innymi
osobami. Ogólnie rzecz biorąc, stałe chodzenie ze sobą jest dziś zjawiskiem
powszechniejszym niż w przeszłości i pojawia się w życiu nastolatków wcześniej. Wiele
nastolatków stale ze sobą chodzi w wieku 14 czy 15 lat.

W porównaniu z rzadkimi, przypadkowymi randkami stałe chodzenie ze sobą stanowi
pewien postęp. Jedną z bardziej praktycznych korzyści jest zapewnienie spotkań typu

Osobowość i rozwój społeczny 369

1985), obejmujący ponad 1000 dorastających chłopców i dziewcząt ujawnił, że
przedmałżeńskie stosunki seksualne u obu płci byty niemal równie częste, 53%
dziewcząt i 46% chłopców podawało, że współżyli seksualnie przed ukończeniem 18 lat.

W ostatnich badaniach (Centers for Disease Control, 1992b) chłopców i dziewcząt
w wieku 15 i 18 lat ponad potowa respondentów podała, że już mieli stosunek płciowy.
Prawie 40% przekazało informację, iż współżyli seksualnie w ciągu trzech miesięcy
poprzedzających wywiad. Młodzież męska zdecydowanie częściej od żeńskiej syg-
nalizowała, że kiedyś mieli stosunek płciowy (odpowiednio 60% chłopców i 48%
dziewcząt), jak też częściej podawali, że odbyli go w ciągu trzech miesięcy poprze-
dzających wywiad (42% chłopców i 36% dziewcząt). Odsetek młodzieży, która
kiedykolwiek miała stosunek płciowy i tej, która odbyła go w czasie 3 miesięcy
poprzedzających wywiad, wzrastał w stopniu znaczącym wraz z wiekiem.

Wielu nastolatków wcześnie przeżywa swój pierwszy stosunek seksualny. Przegląd
danych dokonany przez Instytut Alana Guttmachera (1991) wykazał, że w 1982 roku
19% niezamężnych kobiet w wieku 15 lat miało stosunek płciowy, w 1988 roku odsetek
ten wzrósł do 27%. Inne badania (Pratt, 1990) ujawniły, że około 1/4 dziewcząt poniżej
15 lat, z którymi przeprowadzono wywiad, odbyta stosunek seksualny, ale do 19. roku
życia tego rodzaju doświadczenia miało około czterech piątych osób z tej grupy.
W innym studium, obejmującym młodzież męską i żeńską (średni wiek badanych
wynosił 13,9 lat) 28% nastolatków podało, że co najmniej raz miało stosunek seksualny
(Scott-Jones i White, 1990).

W jednym z badań (Zelnick i in., 1981) oceniono seksualne zachowanie dziewcząt
w wieku 15 i 19 lat i stwierdzono, że pierwszy stosunek płciowy odbywały one około
16. roku życia. Ich partnerzy przeważnie byli o trzy lata starsi, a około 80% aktywnych
seksualnie dziewcząt przez okres czterech lub więcej lat miało więcej niż jednego
partnera. Miały one przeciętnie trzy razy w miesiącu stosunki seksualne. Inne studium
(Zelnick i Shah, 1983) ujawniło, że pierwszy stosunek płciowy młodzież żeńska
przeżywała przeciętnie w wieku 16,2 lat, a męska 15,7 lat.

Ważne jest, by uświadomić sobie, że dorastający wcześnie zaczynający życie
seksualne są mniej skłonni do używania skutecznych środków antykoncepcyjnych niż
ci, którzy zaczynają później (Brooks-Gunn i Furstenberg, 1989; Faulkenberg i in., 1987;

Moore i Peterson, 1989). Na przykład autorzy jednego opracowania (Sonenstein, Pleck
i Ku, 1989) stwierdzili, że częstość używania prezerwatyw była mniejsza, a stosowanie
metod nieefektywnych lub całkowity ich brak byty większe wśród młodzieży rozpo-
czynającej aktywność seksualną przed 15. rokiem życia w porównaniu z tymi, którzy
podejmowali ją między 15. a 19. rokiem życia. Jak wskazuje wstawka "Praktyczne
aspekty rozwoju w ciągu życia", konsekwencja i poprawne używanie lateksowych
kondomów i spermicydów są ważnymi środkami czyniącymi seks bezpieczniejszym,
gdyż zmniejszają ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Na koniec należy podkreślić, że tylko nieliczni dorastający odbyli stosunek płciowy
tylko raz. Badania (Miller i Moore, 1990; Moore i Peterson, 1989; Sonenstein, Pleck
i Ku, 1989) wykazały, że ponad dwie trzecie młodzieży ma ponowny stosunek płciowy
w ciągu 6 miesięcy po odbyciu pierwszego. Jedno studium (Alan Guttmacher Institute,
1991) ujawniło, że 6 na 10 dziewcząt aktywnych seksualnie w wieku 15 i 19 lat
podawało, że miały dwu lub więcej partnerów seksualnych. Badania (National Center
for Health Statistics, 1991) wykazały, że wśród dorastających dziewcząt, które
rozpoczęty życie seksualne przed 18. rokiem życia, 75% podawało, że miato dwu lub
więcej partnerów, a 45%, że miało ich czterech lub więcej.

Badania dokonane za pomocą wywiadów z 15-18-letnią młodzieżą (Andersen i in.,
1990) potwierdziły, iż 40% spośród osób, które rozpoczęty aktywność seksualną
r&lacjonowało, że miały stosunki płciowe z czterema partnerami lub większą ich liczbą.
Ostatnia praca (Cates, 1991) podaje, że jedna czwarta kobiet, które rozpoczęty życie
seksualne przed 15. rokiem życia, miała w ciągu życia 10 lub więcej partnerów

370 Rozdział 8. Okres dorastania

PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Dzieci posiadające dzieci: ryzyko ciąży nastolatek

We wszystkich kulturach świata konsekwencje ciąży u dorastających i prob-
lemy z wychowaniem ich dzieci są dramatyczne. Najbardziej wyraźne zagrożenia
są związane ze zdrowiem. Matki, które nie ukończyły 20 lat, mają więcej
powikłań w przebiegu ciąż i porodów niż kobiety ciężarne w wieku 20 lub więcej
lat. Z różnych części świata docierają informacje o wyższym niż przeciętny
odsetku występowania u nich: zatrucia etażowego, anemii, krwawienia, uszko-
dzenia szyjki macicy, dysproporcji między wielkością główki noworodka a mied-
nicą, przedłużonych i trudnych porodów oraz zgonów. Zagrożenia nastoletnich
matek mających takie problemy są jednak większe w krajach rozwijających się
niż rozwiniętych, jak też większe w krajach o niższym poziomie spoleczno-
-ekonomicznym.

Na całym świecie główną przyczyną śmierci kobiet w wieku od 15
do 19 lat są zgony związane z ciążą. W Afryce, w Sierra Leone, na
przedział wieku 15-28 lat przypada prawie 40% powikłań związanych
z ciążą. Złe warunki życia w tym kraju, jak też niedobory żywieniowe,
niski poziom opieki prenatalnej i edukacji zdrowotnej w porównaniu z krajami
rozwiniętymi, pogłębiają te zagrożenia. W większości krajów Ameryki Łacińskiej
i Karaibów ciąża i aborcja zajmują naczelne miejsce wśród pięciu przyczyn
zgonów 15-19-letnich kobiet, a zjawisko to najczęściej występuje na Jamajce.
W Bangladeszu powikłania ciąży, w tym powstające w wyniku aborcji,
są głównymi przyczynami śmierci nastolatek.

Co więcej, w krajach rozwiniętych śmiertelność związana z ciążą jest większa
wśród nastolatek niż wśród starszych kobiet. Na przykład w Kanadzie śmiertel-
ność ta jest dwukrotnie większa. W Anglii odpowiednie wskaźniki zgonów kobiet
poniżej 16 lat są czterokrotnie wyższe niż ogólne wskaźniki starszych kobiet. 3
Ponadto wiele dzieci urodzonych przez nastolatki wykazuje ograniczone moż- 'I
liwości rozwoju umysłowego i psychicznego. Na przykład wiele niemowląt

seksualnych w porównaniu z mniej niż 6% tych, które miały pierwszy stosunek płciowy
w wieku 20 lat.

IMPLIKACJE AKTYWNOŚCI SEKSUALNEJ DORASTAJĄCYCH Omówione wcze-
śniej wyniki badań wskazują, jak bardzo jest rozpowszechnione uprawianie seksu przez
współczesną młodzież. Studia te rzucają również światło na trzy ważne obszary
zagadnień, związane z aktywnością seksualną. Są to: ciąża, aborcja i ryzyko zakażenia
chorobą przenoszoną drogą płciową. Zajmiemy się teraz bliżej każdym z tych zagadnień.

Ciąża dorastających. W Stanach Zjednoczonych corocznie zachodzi w ciążę
ponad milion dorastających dziewcząt, a około 500 000 z nich rodzi dzieci. Choć
w ostatniej dekadzie ogólny odsetek nastoletnich matek jest względnie stabilny, to
częstość porodów u 15-17-latek obecnie wzrasta. W przybliżeniu jedna na każde
dziesięć nastolatek stanie się matką przed ukończeniem 19 lat. Wiele nastolatek
zachodzi w ciążę w początkowym lub środkowym okresie dorastania, a każdego roku
około 30 000 z nich ma mniej niż 15 lat. Jeśli tendencja ta utrzyma się, to - jak się
ocenia - około 40% z obecnych 14-latek przed 20. rokiem życia przynajmniej raz

Osobowość i rozwój społeczny 371

aKs^2ifSt^'K,iaHRBSB^a(&^satffl^"ti'gBsa^^

europejskich urodzonych przez nastoletnie matki ma nieco niższy iloraz in- s

teligencji niż dzieci zrodzone przez starsze matki, wiele też jest bardziej :

narażonych na zaniedbania i zagrożenia zdrowotne. ;

Należy jednak zaznaczyć, że wiele z opisanych powyżej konsekwencji nie ;

wiąże się bezpośrednio z wiekiem, ale jest raczej następstwem braku odpowied- ;

niej opieki i odżywiania. Na przykład europejskie dorastające dziewczęta, po raz ^

pierwszy rodzące dziecko, które uczestniczyły w specjalnych prenatalnych ,

programach, na ogół nie miały większych zagrożeń położniczych niż dorosłe |

kobiety. U szwedzkich nastoletnich matek komplikacje nie występowały częściej |

niż u starszych matek, jeżeli były one otoczone odpowiednią prenatalną opieką. |

Tak samo było z nastoletnimi matkami w Kenii. 1

Jednak jedną z najbardziej dramatycznych i trwałych konsekwencji ciąży j

u nastolatki jest skrócenie edukacji i obniżenie aspiracji zawodowych. W Stanach ]

Zjednoczonych ponad 60% nastoletnich matek nie ukończyło high school, ^

w okresie gdy urodziły dziecko. Nie oznacza to jednak, że wszystkie te młode Ą

kobiety odpadały z high school. Wiele z nich uzyskało dyplomy. Ale kobiety, !

które jako nastolatki urodziły dziecko, wykazywały słabszą tendencję do :

kontynuowania (bądź ukończenia) college'ów niż te, które urodziły dziecko i

w wieku późniejszym, jak też istniała większa szansa, że będą one ponosiły ;

długotrwałe konsekwencje ekonomiczne ze względu na niższe kwalifikacje ;

zawodowe, i

Zarówno rozwijające się, jak i rozwinięte kraje podają, że bezpośrednim J

skutkiem skróconej edukacji są niski status zawodowy i słabe zarobki. ;

W Stanach Zjednoczonych i wielu krajach europejskich nastoletnie matki j;

mają o około 50% niższe zarobki od tych kobiet, które urodziły pierwsze |

dziecko mając 20 lub więcej lat. Co więcej, taka forma płodności jest | ^

też przyczyną ubóstwa. To znaczy, że dzieci nastoletnich rodziców mają wie- 3

ksze szansę bycia nastoletnimi rodzicami niż dzieci urodzone przez starszych j

rodziców (Ahiburg i DeVita, 1992; Ajayi, 1991; Boohene, 1991; Freedman, :;

1990; Harris, 1991; McCullough i Sherman, 1991; McKenry, Kotch i Browne, |

1991; Senderowitz i Paxman, 1985). |

zajdzie w ciążę. Aktualnie Stany Zjednoczone mają w porównaniu ze światem
zachodnim najwyższy odsetek nieletnich ciężarnych. Jest on dwa razy wyższy niż
w Anglii, Walii, Francji i Kanadzie, trzy razy większy niż w Szwecji, a siedem razy
większy niż w Holandii10 (Alan Guttmacher Institute, 1989, 1991; Henshaw i Van Vort,
1989; Rickel, 1989; Roosa, 1991).

Odsetek ciąż jest większy u dorastających Afroamerykanek niż u białych (Dash,
1989; Franklin, 1988). Szczególnie bulwersujący jest fakt, iż - jak się ocenia - około
połowa afroamerykańskiej młodzieży żeńskiej co najmniej raz zajdzie w ciążę przed
osiągnięciem 20 lat (Forrest, 1986; Hayes, 1987; 0'Hare i in., 1991). Jedno ze źródeł
(Henshaw i Van Von, 1989) ujawniło, że w 1985 roku odsetek ciąż wynoszący 18,6%
u afroamerykańskiej młodzieży żeńskiej w wieku od 15 do 19 lat byt dwukrotnie
wyższy niż u białej - 9,3%. Różnice rasowe byty największe w przedziale wieku
poniżej 15 lat - 15,1% u Afroamerykanek i 0,9% u białych kobiet. Odsetek ciąż

10 W 1991 roku w Polsce urodziło dziecko 8,5% kobiet w wieku od 14 do 18 lat. W. Luczak (w:

Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. Raport. Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 1993)
(przyp. tłum.).

372 Rozdział 8. Okres dorastania

u młodocianych byt też niepokojąco wysoki wśród dziewcząt pochodzenia latynoskiego
(Lopez, 1987).

Zdrowie dzieci młodocianych matek jest zagrożone w wieloraki sposób (por.
wstawka "Ukazanie odmienności" na temat międzykulturowego spojrzenia na te
zagadnienia). Na przykład im młodsza jest matka, tym większe są szansę, że jej
dziecko umrze. Młodociane matki częściej też rodzą przedwcześnie w porównaniu ze
starszymi matkami. Częściej też występują u nich powikłania w czasie ciąży i porodu,
między innymi toksemia i anemia. Ich dzieci często przychodzą na świat z niskim
ciężarem ciała, wykazują odchylenia neurologiczne i mają wady wrodzone. Dzieci
młodocianych matek mają często niski iloraz inteligencji i gorzej radzą sobie w szkole,
niż dzieci urodzone przez starsze matki (Franklin, 1988; Furstenberg, Brooks-Gunn
i Chase-Lansdale, 1989; Giblin i in, 1989).

Urodzenie dziecka wprowadza drastyczne zmiany i komplikuje życie dorastających
i ich potomstwa, rodziców i społeczeństwa. Wielu dorastających rodziców nie ma
oparcia w rodzinie, jak też nie posiada umiejętności niezbędnych do pełnienia funkcji
rodzicielskich (Davis, 1989; Jones i Battie, 1990; Thomas i in., 1990). Ogromne sumy
na młodociane matki płacą również podatnicy. Ponadto spotykają się one często
z dezaprobatą społeczną i mają trudności finansowe. Co więcej, wśród dorastającej
młodzieży obserwuje się niezwykle wysoki odsetek rozwodów (Furstenberg, Brooks-
-Gunn, Chase-Landale, 1989; Lockhart i Wodarski, 1990; Miller i Moore, 1990; Teti
i Lamb, 1989).

Aborcja. Z około miliona dorastających, które co roku zachodzą w ciążę, około
45% dokonuje aborcji. Na młodzież przypada około jedna czwarta ogółu sztucznych
poronień dokonywanych w Stanach Zjednoczonych, a jest to, ogólnie biorąc, ponad
dwukrotnie wyższy odsetek niż w jakimkolwiek innym państwie. Zabiegowi usuwania
ciąży u młodzieży w wieku od 15 do 19 lat częściej poddają się czarne dziewczęta niż
białe. Ale proporcje aborcja - urodzenie dziecka u czarnych i białych dziewcząt są na
ogół podobne. Wyższy odsetek aborcji u Afroamerykanek należy raczej przypisywać
częstszemu zachodzeniu w ciążę niż chęci jej zakończenia przez sztuczne poronienie
(Children's Defense Fund, 1988; Hayes, 1987; Henshaw i Van Vort, 1989; Yoydanoff
i Donnelly, 1990).

Badaczom udato się opracować profil dorastającej dziewczyny, która wybierze
aborcję jako formę rozwiązania problemu ciąży. Na przykład: prawdopodobnie
uczęszcza ona do szkoły i dobrze sobie w niej radzi, zazwyczaj pochodzi ze średniej
lub wyższej klasy społecznej. Dorastająca zażywająca narkotyki jest bardziej skłonna
do poddania się zabiegowi sztucznego poronienia, l na odwrót, dziewczyna nie
decydująca się na aborcję jako metodę rozwiązania problemu ciąży jest zwykle uboga,
ma przyjaciół lub krewnych, którzy jako nastolatki mieli dzieci i pochodzi z bardzo
religijnej rodziny (Henshaw i Siverman, 1988; Leibowitz, Eisen i Chów, 1986; Yamaguchi
iKandell, 1987).

Ogólny wzrost częstości usuwania ciąży u nastolatków spowodowany jest
przez wiele czynników, między innymi przez legalizację aborcji i jej ogólną dostępność
(Korenbrot, Brindis i Priddy, 1990; Nathanson i Kim, 1989). Niezamężne dorastające
dziewczęta wychodzące w czasie ciąży za mąż rzadziej decydują się na jej
usunięcie, natomiast nastolatki, którym ich chłopcy doradzają aborcję, częściej
wybierają ten sposób rozwiązania problemu ciąży. Nie tylko partner, ale również
i inne ważne dla nastolatki osoby wpływają na jej decyzję poddania się zabiegowi
usunięcia ciąży. Na przykład istotne znaczenie ma też nacisk na dorastającą,
by poddała się aborcji, wywierany przez członków rodziny, zwłaszcza przez
matkę i siostrę oraz przez bliskich przyjaciół (Brazzell i Acock, 1988; Miller
i Moore, 1990).

Osobowość i rozwój społeczny 373

PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA

Odpowiedzialny seks: jak chronić się przed chorobami
przenoszonymi drogą płciową

Zapobieganie jest najlepszym sposobem zmniejszenia ryzyka związanego
z zarażeniem chorobami przenoszonymi drogą płciową. Podstawą zdrowia i
seksualnego i dobrego ogólnego stanu zdrowia są indywidualna odpo-
wiedzialność oraz inteligentne i rozważne podejmowanie decyzji, przez
co rozumiemy budowanie podstawowej wiedzy i wykorzystywanie jej w sposób
systematyczny.

We współczesnej literaturze stale powraca temat "bezpieczny seks"
i zapobieganie chorobom przenoszonym drogą płciową (Bingham, 1989;

Fogel, 1990; Fogel, Forker i Welch, 1990; Smith, Lauver i Gray, 1990;

Whipple i Ogden, 1989). W nowoczesnym społeczeństwie swoboda seksualna
stała się sposobem życia i widzimy teraz, jak przypadkowe relacje seksualne l
doprowadzają do zwiększenia liczby infekcji oraz zachorowań. Dlatego J
wiedza o tym, jak chronić siebie i partnera przed chorobami przenoszonymi |
drogą płciową, jest szczególnie ważna. Z tego powodu przedstawimy |
uwagi dotyczące bezpieczniejszego seksu. |

Dwoje nie zakażonych, pozostających w monogamicznym związku partnerów |
ma bardzo małe szansę nabawienia się przez któregokolwiek z nich choroby
przenoszonej drogą płciową, choć mogą nabyć infekcję w inny sposób (przez
używanie środków psychoaktywnych, niedostateczna higienę osobistą, transfuzję
krwi). Powszechne staje się zalecenie, by na początku związku każdy zostat
zbadany pod kątem bezobjawowej infekcji. Jeśli partnerzy pozostają w trwałym,
wzajemnie monogamicznym związku i według swej najlepszej wiedzy nie są
zarażeni, zawsze powinni stosować środki chroniące (prezerwatywę wysmaro-
waną spermatocydem bądź w połączeniu z kremem zabijającym plemniki,
galaretką czy pianką, mydłem i wodą).

Następujące czynności seksualne są umiarkowanie bezpieczne, jeśli nie
widać jakichś uszkodzeń na ciele (brodawek, pęcherzyków, wrzodów, wysypki,
wydzieliny): przytulenie, kontakt ciała, suche pocałunki. Ale należy pamiętać, że
tylko całkowita abstynencja zapewnia stuprocentowe bezpieczeństwo (adaptacja
z: Hatcher i in. 1990; Turner i Robinson, 1993).

Choroby przenoszone drogą płciową. Istnieje wyraźny związek między wczes-
nym rozpoczynaniem życia płciowego, dużą liczbą partnerów seksualnych aktualnie
i w ciągu całego życia z wyższym odsetkiem zachorowań na choroby przenoszone
drogą płciową. Ponad 85% wszystkich tego typu zachorowań stwierdza się u osób
w wieku od 15 do 29 lat (Centers for Disease Control, 1990). Mężczyźni i kobiety
mający w określonym czasie wielu partnerów (np. w ciągu kilku miesięcy) zagrożeni
są zwiększonym ryzykiem rzeżączki, syfilisu, chlamydii i wrzodu wenerycznego.
Większa liczba partnerów seksualnych w ciągu życia łączy się też ze zwiększonym
skumulowanym niebezpieczeństwem infekcji wirusowych, takich jak żółtaczka typu
B (Hepatitis B), opryszczka narządów płciowych i wirus braku odporności (human
immunodeficiency virus - HIV) (Aral i Holmes, 1990; Cates i Stone, 1992; Centers for
Disease Control, 1992a; National Center for Health Statistics, 1991; Vail-Smith i White,
1992).

374 Rozdział 8. Okres dorastania

Tylko nieliczne dane statystyczne można wykorzystać dla zilustrowania tego,
co następuje. Na przykład przewaga rzeżączki, syfilisu i chlamydii u seksualnie
aktywnych kobiet wskazuje, że najwyższy odsetek infekcji ma miejsce u młodzieży
w wieku 14-19 lat (Centers for Disease Control, 1990). Brodawki na genitaliach
wywoływane przez wirusa brodawczaka ludzkiego są dziś w Stanach Zjednoczonych
jedną z najszybciej rozprzestrzeniających się chorób przenoszonych drogą płciową.
Szczególnie często występują one u seksualnie aktywnych dorastających dziewcząt
(Amschler, 1991). Wszystkie te informacje są sprzeczne z przekonaniem, że
choroby przenoszone drogą płciową są problemem endemicznym populacji do-
rosłych. Co więcej, dane epidemiologiczne wskazują, że po 19. roku życia odsetek
chorych na choroby przenoszone drogą płciową zdecydowanie spada (DiClemente,
1990).

Młodzież pochodząca z mniejszości etnicznych ma wyższe wskaźniki chorób
przenoszonych drogą płciową, przy czym odsetki mających rzeżączkę, zapalenie
miedniczek nerkowych i syfilis są wyraźnie wyższe u młodzieży afroamerykańskiej niż
u ich białych rówieśników (Aral i Holmes; 1990; Cates, 1991). Przeciętna częstość
zachorowań na rzeżączkę u afroamerykańskich chłopców w wieku od 15 do 19 lat
jest w porównywalnych grupach wieku niemal 15-krotnie wyższa niż u białych
chłopców, a w analogicznych grupach wiekowych afroamerykańskich dziewcząt jest
niemal dziesięciokrotnie wyższa niż u białych dziewcząt. Odsetek pierwotnego
i wtórnego zakażenia syfilisem u dziewcząt afroamerykańskich jest ponad trzykrotnie
wyższy niż u białych, a względne ryzyko śmierci z tego powodu jest ponad
trzykrotnie większe u czarnych niż u białych nastolatek. Odsetek chorych na
chlamydię jest też wyraźnie wyższy u Afroamerykanek niż u białych dziewcząt (Aral
i Holmes, 1990; Cates, 1990, 1991; Centers for Disease Control, 1990; DiClemente,

Infekcje spowodowane przez HIV są niewątpliwie chorobami przekazywanymi
drogą płciową o najwyższym znaczeniu. Choć w okresie dorastania u stosunkowo
niewielu osób rozwija się AIDS, to jest to obraz mylący. Około 20% wszystkich
przypadków AIDS jest diagnozowanych w grupie wieku 20-29 lat. Ponieważ okres
między zakażeniem wirusem HIV a wystąpieniem objawów AIDS wynosi średnio od
8 do 10 lat, to wysoki odsetek osób w wieku 20-29 lat z diagnozą AIDS wskazuje, że
najprawdopodobniej zostali oni zarażeni wirusem HIV jako dorastający (Bingham,
1989; Boyer i Hein, 1991; Cates, 1991; DiClemente, 1990; Freudenberg, 1992;

Friedman, 1992; Gayle i in., 1990; Hein, 1989a, 1989b; Rotheram-Borus i Koopman,
1991; Schinke, Holden i Moncher, 1989).

Szczególnie bulwersujący jest fakt, że w 1991 roku w Stanach Zjednoczonych
liczba nowych przypadków AIDS wśród 13-19-latków wzrosła do 12% w porównaniu
z 8% wzrostem u dorosłych na wszystkich poziomach wieku. Odsetek infekcji jest
najwyższy wśród żyjących na ulicy i bezdomnych nastolatków, którzy za usługi
seksualne otrzymują pieniądze lub narkotyki (Freudenberg, 1992). Podobnie jak
w wypadku innych chorób przenoszonych drogą płciową, nastolatki pochodzenia
latynoskiego i afroamerykańskiego stanowią bardzo wysoki odsetek wśród chorych na
AIDS. Dokładniej mówiąc, do tych dwu kategorii etnicznych należy więcej niż potowa
wszystkich dorastających i trzy czwarte wszystkich młodszych dzieci z AIDS (Dryfoos,
1990).

DLACZEGO NIEKTÓRZY DORASTAJĄCY UPRAWIAJĄ NIEBEZPIECZNY SEKS?

Dlaczego aż tylu młodych ludzi angażuje się w praktykowanie niebezpiecznego seksu?
Robią to mimo wysokiego ryzyka ciąży, aborcji i chorób przenoszonych drogą płciową
w tej grupie wiekowej. Większość aktywnych seksualnie dorastających nie używa
konsekwentnie żadnego rodzaju środków antykoncepcyjnych, a wielu jest mylnie
poinformowanych o dostępnych metodach kontroli urodzeń (Hayes, 1987; Hofferth

Osobowość i rozwój społeczny 375

i Hayes, 1987). Większość młodzieży obojga płci podaje, że wierzy w skuteczność
odpowiedzialnego stosowania środków zapobiegających zajściu w ciążę, ale tylko
nieliczni wprowadzają to przekonanie w życie (Chilman, 1988). Jest to szczególnie
prawdziwe w odniesieniu do nastoletnich chłopców. Większość z nich nie chce
ponosić żadnej odpowiedzialności za zapobieganie ciąży, choć w ostatnich latach
zaznaczy) się pewien wzrost częstości używania prezerwatyw (Sonenstein, Pleck i Ku,
1989). Im chłopcy są młodsi, tym częściej uważają, że kontrola urodzeń stanowi
"problem" ich partnerek. Co więcej, wielu młodych ma utrwalone przesądy wobec
używania prezerwatyw, mimo iż stanowią one dobrą metodę zarówno zapobiegania
ciąży, jak i chorobom przenoszonym drogą płciową, zwłaszcza infekcji HIV (Hofferth
i Hayes, 1987; Jones i in., 1986; Kegeles, Adier i Irwim, 1988; Pleck, 1989; Strumin
i Hingston, 1987). . ^^^^r^^^^g:.^./

Odwołując się do przedstawionego wcześniej materiału, należy podkreślić, że
wielu dorastających zdaje się tworzyć egocentryczne złudzenia odnośnie do własnej
osoby w przekonaniu, iż są odporni na ryzyko ciąży bądź zarażenia się chorobą
przenoszoną drogą płciową. Inni zaś mają trudności w zrozumieniu takich zagadnień,
jak wspólna odpowiedzialność za zapobieganie ciąży, alternatywy kontroli urodzeń
i konsekwencje uprawiania niebezpiecznego seksu. Niektórzy zaś są po prostu zbyt
niedojrzali, by przewidzieć możliwość zajścia w ciążę. Przegląd literatury dokonany
przez Debrę Gordon (1990) wskazuje, że ten rodzaj niedojrzałego myślenia, który
przeszkadza wielu nastolatkom zrozumieć potrzeby ich seksualnych partnerów,
uniemożliwia im uchwycenie elementarnej teorii prawdopodobieństwa. Zupełnie zdaje
się do nich nie docierać fakt, że jeśli miesiąc po miesiącu kobieta odbywa stosunek
płciowy, to przynajmniej raz na miesiąc powtarza się prawdopodobieństwo, iż
pocznie dziecko. Sądzą, że jeśli w pierwszym miesiącu udało się im uniknąć ciąży, to
nadal stale będą takimi szczęściarzami. Niezdolność do dojrzałego myślenia prze-
szkadza też tym nastolatkom w wyważeniu alternatyw, gdy już zajdą w ciążę (np.
adopcji, aborcji, wychowania dziecka z pomocą rodziny, założenia własnego domu,
małżeństwa).

Jesteśmy przekonani, że edukacyjne programy seksualne powinny uwzględniać
te powszechnie występujące ograniczenia zdolności myślenia. Wychowawcy muszą
sobie zdawać sprawę z tego, że choć młodzież jest w stanie pojąć pewne
elementy edukacji seksualnej, to inne są dla niej trudno dostępne. Na przykład
nastolatki łatwo przyswajają wiedzę o anatomii i fizjologii układu płciowego
i informacje o chorobach przenoszonych drogą płciową. Ale bardziej abstrakcyjne
i niezbyt zrozumiałe są dla nich takie zagadnienia, jak osobista i wspólna
odpowiedzialność za uprawianie bezpiecznego seksu oraz psychologiczne, re-
produkcyjne i społeczne konsekwencje stosunku płciowego w bardzo młodym
wieku.

Z tego powodu edukacja seksualna powinna rozwijać u młodzieży bardziej złożone
i wysublimowane formy myślenia i rozumowania. (Jak już wcześniej wskazywaliśmy,
nie wszystkie jednostki osiągają szczytowy poziom dojrzałości poznawczej, co może
czynić zawodnym tego rodzaju pedagogizowanie. Jeśli takie zaawansowane intelek-
tualne działania występują tylko fragmentarycznie, to ważnym zadaniem staje się
ustalenie, jak to robić.) Zamiast mówić nastolatkom, co myśleć, powinniśmy ich
nauczyć myśleć (podkr. tłum.). Kończąc omawianie tego zagadnienia, warto za-
znaczyć, że sądzimy, iż programy powinny nie tylko uczyć młodzież, jak systematycznie
badać i oceniać alternatywy w postaci licznych sposobów antykoncepcji, ale też
zastanawiać się, dlaczego tak ważne jest praktykowanie bezpiecznego seksu. Powinny
one również ukazywać nastolatkom, jak przezwyciężać skłonność do impulsywności.
Badania (np. Yictor, Halverson i Montague, 1985) wskazują, że zdolność posługiwania
się refleksyjnymi strategiami poznawczymi przyczynia się do bardziej rozważnych
i ostrożnych zachowań.

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Przemyśl, jak można
zastosować koncepcje
EIRinda o wyimagino-
wanym audytorium
i egocentrycznym fan-
tazjowaniu na własny
temat do wyjaśnienia
seksualnego zachowa-
nia młodzieży, a w tym
do podejmowania
przez nią ryzyka zwią-
zanego z uprawianiem
seksu? Na przykład,
czy sądzisz, że wyima-
ginowane audytorium
może pomóc w tłuma-
czeniu, dlaczego wielu
mężczyzn stara się
o zdobywanie i utrzy-
mywanie przewagi oso-
bistej, nawet wtedy,
gdy działają razem z in-
nymi i uzyskują podob-
ne rezultaty? Czy są-
dzisz, że egocentrycz-
ne fantazjowanie na
własny temat tłumaczy,
dlaczego młodzi uwa-
żają się za nietykalnych
i niepodatnych na in-
fekcje przenoszone
drogą płciową, w tym
zakażenie HIV?

376 Rozdział 8. Okres dorastania

Prowadzący edukację seksualną powinni też skoncentrować się na przezwyciężaniu
młodzieńczego mitu o nietykalności. Jak już zaznaczyliśmy, wielu młodych ma
egocentryczne złudzenia odnośnie do własnej osoby i nie dostrzega osobistego
zagrożenia wynikającego z ich ryzykownych zachowań. Oto przykład: nie można
wyeliminować ryzyka AIDS, podając młodym ludziom jedynie fakty o tym, jak
przebiega ta choroba. Jak sprytnie wykazała Debra Haffner (1989), młodzież
ma skłonność do ryzykowania nawet wtedy, gdy jest dobrze poinformowana
o teoretycznych konsekwencjach swego zachowania. Dlatego lepiej jest kłaść
nacisk na konkretne strategie wpływające na motywację i postawy skłaniające
młodzież do podejmowania ryzyka. Szczególną uwagę należy zwrócić na takie
problemy, jak na przykład pomoc młodym w zrozumieniu realnych szans zajścia
w ciążę i zarażenia się chorobami przenoszonymi drogą płciową, gdy odbywają
stosunek płciowy bez zabezpieczenia, podejmowanie decyzji o seksie (np. trening
asertywny i uczenie się, jak mówić nie), alternatywy seksualne (np. ekspresja
intymności seksualnej bez odbywania stosunku), strategie negocjowania (np.
jak inicjować i efektywnie dyskutować z partnerem o bezpiecznych praktykach
seksualnych).

Bardzo ważne jest także opanowanie umiejętności poznawczych zorientowanych
na budowanie relacji, w tym zdolności komunikowania się. Skuteczne zapobieganie
ciąży często wiąże się z dobrym komunikowaniem się partnerów (Cvetkovitch i Grotę,
1983; Herold i McNamee, 1982; Milan i Kilman, 1987). Techniki wzbogacające
poznanie pomagają też młodzieży w zrozumieniu tak ważnych abstrakcyjnych
właściwości relacji seksualnej, jak: odwzajemnianie, wspólnota, wrażliwość i empatia.
Jak wykazała Catherine Chilman (1990), typowy dorastający ma trudności w formowaniu
ścisłych równoprawnych, egalitarnych relacji dostosowanych do systemu wartości,
gdyż takie właściwości relacji wymagają zaawansowanego myślenia, jakiego jeszcze
nie osiągnął. Uczenie się o tego rodzaju właściwościach relacji daje liczne korzyści
(Weinstein i Rosen, 1991). Na przykład dorastająca młodzież jest zdolna uznawać
aktywność seksualną za wyraz bliskości, respektu i zmysłowości, jak też przyjmować
odpowiedzialność za siebie i za partnera. Taki sposób widzenia wzbogaca ich intymne
relacje.

Na zakończenie omawiania tych zagadnień warto dodać, że formy wzbogacania
rozwoju poznawczego przydają się przy podejmowaniu działalności interwencyjnych
wobec ciężarnych nastolatek i nastoletnich rodziców. Wykazano (Baranowski, Schie-
moeller i Higgins, 1990; Rubinstein, Panzarine i Lannig, 1990; Thomas, Rickel i Butler,
1990), że młodzież wynosi korzyści z bardziej złożonych i wysublimowanych form
poznawczego ujęcia problemu ciąży i kształtowania umiejętności rodzicielskich.
Ciężarne uczy się, jak stosować zdolności refleksyjnego uczenia się do przeanalizo-
wania takich rozwiązań, jak aborcja i adopcja. Wobec dorastających, którzy decydują
się wychowywać swe dzieci, ujęcie poznawcze kładzie nacisk na zdobywanie
umiejętności rozwiązywania problemów (redukowanie egocentryzmu i uczenie się, jak
przyjmować punkt widzenia dziecka) oraz kształtowanie zdolności podejmowania
decyzji (nastawionych na przewidywanie rozwiązań problemów rodzicielskich).

WARTOŚCI A RELACJE SEKSUALNE DORASTAJĄCYCH Kończąc tę część
rozdziału, zajmijmy się wpływem posiadanych wartości na relacje seksualne młodzieży.
Wartości są ważną siłą integrującą seksualność męską i kobiecą oraz wpływającą na
kształtowanie przebiegu intymnych relacji. Wartość jest strukturą pojęciową o charak-
terze proskrypcyjnym, reprezentującą przekonania jednostki o tym, co jest właściwe,
a co niewłaściwe, upragnione bądź niepożądane. Ważną determinantą wartości
jednostki są wartości moralne, standardy etyczne tego, co dobre i złe. One to kierują
podejmowaniem decyzji i ogólnymi zasadami postępowania. W odniesieniu do relacji
seksualnych wartości łączą się, tworząc system wartości, ramy umożliwiające ludziom

Osobowość i rozwój społeczny 377

dowiadywanie się, tłumaczenie i interpretswanie sytuacji związanych z seksem.
W szerokim ujęciu system wartości seksualnych to zasady, które kształtują życie
seksualne osoby.

Sądzimy, że w okresie dorastania rozwijanie dojrzałych i odpowiedzialnych
wartości seksualnych jest bardzo ważne, zwłaszcza w świetle wzrastającego odsetka
nastolatków rozpoczynających życie seksualne przed małżeństwem i przeglądu
omówionych wcześniej zagrożeń. Selekcjonowanie wartości mających kierować
życiem seksualnym jednostki jest wieloaspektowym procesem, dokonującym się
etapami. Początkowo ktoś może stanąć wobec zagadnienia stymulującego do
ukształtowania opinii o tym, co jest dobre, a co złe, słuszne bądź niewłaściwe. Takim
zagadnieniem jest też problem akceptowania stosunków przedmałżeńskich, prze-
strzegania wskazówek dotyczących bezpieczniejszego seksu, dzielenia odpowiedzial-
ności za zapobieganie ciąży, "uczciwość" tradycyjnych zachowań w rolach związa-
nych z płcią i pragnienie relacji z tą samą płcią. Gdy jednostka staje wobec takich
problemów, zwykle odczuwa potrzebę ustalenia określonego rodzaju wartości
seksualnych. Poza skonsultowaniem istniejącego systemu wartości jednostki (który
w tym momencie składa się z wartości, jakich została nauczona) może ona
przejmować je od rodziny, przyjaciół, nauczycieli lub z innych socjalizujących źródet.
Te wartości są oceniane pod kątem zgodności lub sprzeczności, aż ostatecznie jedna
z nich zostanie wybrana. Wybór odzwierciedla standard najbardziej odpowiedni dla
jednostki na nadchodzący okres. Zwykle jest odbiciem następujących dymensji lub
cech (Fogel, 1990),

� Wartość została wybrana spośród dostępnych alternatyw.

� Wartość została wybrana ze świadomością o konsekwencjach, jakie za sobą pociąga.

� Wartość została wybrana dobrowolnie, bez przymusu.

� Wartość jest ceniona wysoko i umiłowana przez osobę.

� Wartość zostanie potwierdzona publicznie, jeśli to będzie niezbędne.

� Wartość będzie wcielana w życie i stanie się konsekwentną formą zachowania.

Nasza dyskusja zakładała, że wartości mogą być zewnętrzne i wewnętrzne.
Wartości zewnętrzne wywodzą się ze standardów społecznych dobra i zła i są
zazwyczaj oparte na przekonaniu intelektualnym. Ponieważ wartości zewnętrzne są
pojęciem ideału, czasem ich praktyczne zastosowanie jest ograniczone. Z drugiej zaś
strony, wartości wewnętrzne wywodzą się z doświadczenia osobistego i kierują
codziennym zachowaniem jednostki. Między wartościami zewnętrznymi i wewnętrznymi
może istnieć luka, ważne jest więc zbadanie tego, co jednostka mówi i jak się aktualnie
zachowuje. Mąż, który poza domem wystawia miłość duchową, ale tłucze swą żonę
oraz żona, która propaguje otwartość, ale nie mówi o swoich problemach, odzwier-
ciedlają rozziew między wartościami przyjmowanymi i wcielanymi w życie.

RODZAJE WARTOŚCI SEKSUALNYCH Każde społeczeństwo stara się regulować
i kontrolować ludzką seksualność. Według Johna Delamatera (1989) społeczna
kontrola ekspresji seksualnej przejawia się w działaniu podstawowych instytucji
społecznych, takich jak Kościół i rodzina. Kościół dostarcza zestawu wspólnych
wartości i rytuałów wzmacniających ludzką solidarność. Rodzina zaspokaja potrzeby
społeczeństwa w zakresie regulowania seksualnego zachowania i rozmnażania się
oraz zapewnia dzieciom opiekę i odpowiednią socjalizację. Do tych dwu odwiecznych
instytucji możemy dodać bardziej nowoczesne instytucje nauczania, którym zostało
powierzone socjalizowanie młodych ludzi w zakresie seksualności, i instytucje
medyczne, oceniające zachowania seksualne w wymiarach zdrowe-niezdrowe. Na
koniec zaś można dodać bardziej nieformalne czynniki socjalizujące, takie jak rówieśnicy
i media, które również kształtują seksualne wartości ludzi.

378 Rozdział 8. Okres dorastania

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ

Jakie czynniki poznaw-
cze są, według ciebie,
niezbędne do ukształ-
towania i zachowania
znaczących wartości?
Czy sądzisz, że nasto-
latki, które pomyślnie
rozwiązały Eriksonows-
ki konflikt psychospo-
łecznego stadium toż-
samości (identycznoś-
ci) lub rozproszenia ról,
prawdopodobnie będą
świadome osobistego
znaczenia posiadanych
wartości (w przeciwień-
stwie do ich absolutne-
go znaczenia)? Czy
jest bardzo prawdopo-
dobne, że solidne war-
tości pomagają w dą-
żeniu jednostki do sa-
morealizacji?

W tych właśnie socjalizacyjny.ch ramach tworzą się systemy wartości seksualnych
i ideologie - zestaw założeń o celu aktywności seksualnej i jej miejscu w życiu
człowieka. Systemy takie stanowią bazę dla norm określających rodzaje aktywności
uznawanych za właściwe bądź niewłaściwe, jak też jakiego rodzaju osoby są
odpowiednimi partnerami do aktywności seksualnej (DeLamater, 1989; Walsh,
1989). Oto niektóre z powszechniej przyjmowanych systemów bądź ideologii,
które mogą przewodzić ludziom podejmującym decyzje odnośnie do swej se-
ksualności.

Nastawienie ascetyczne. Korzeni ascetycznego nastawienia na Zachodzie
należy szukać we wczesnym chrześcijaństwie. W istocie nastawienie ascetyczne,
określane też jako celibat, zaleca samozaprzeczenie seksualne, unikanie jakiejkolwiek
aktywności seksualnej i wprowadzenie autodyscypliny duchowej. Kładzie ono nacisk
raczej na rozwijanie romantycznych i duchowych aspektów relacji niż na więzy
seksualne.

Nastawienie prokreacyjne. Nastawienie prokreacyjne, inna ideologia chrze-
ścijańska, kładzie nacisk na to, że stosunki płciowe są akceptowane tylko w ma-
łżeństwie w celu posiadania dzieci. Nastawienie takie uznaje też za niepożądane
każde zachowanie poza stosunkiem dopochwowym. Większość religii w Stanach
Zjednoczonych broni prokreacyjnej, cokolwiek ascetycznej koncepcji wartości se-
ksualnych.

Nastawienie na relacje. Nastawienie na relacje, zwane też "seksualnością
nastawioną na osobę" lub "przyzwalającą pod warunkiem uczucia" traktuje aktywność
seksualną jako naturalne przedłużenie relacji intymnych. Przypadkowe stosunki
płciowe są uznawane za złe, ale stosunek seksualny jest akceptowany pod warunkiem,
że łączy się z miłością i przywiązaniem emocjonalnym partnerów. W relacji za-
angażowania intymność seksualna jest uważana właśnie za zwiększającą przywiązanie
emocjonalne.

Nastawienie sytuacyjne. Nastawienie sytuacyjne, spopularyzowane przez huma-
nistę Josepha Fletchera w książce Etyka sytuacyjna (Situation Etics, (1966), sugeruje,
że decyzje seksualne powinny być podejmowane w kontekście szczególnej sytuacji
i osób, które się w niej znajdują. Zamiast podejmowania decyzji związanych z prob-
lemami seksualnymi tylko na podstawie reguł, nastawienie to starannie, przypadek po
przypadku, bada motywacje i konsekwencje. Dlatego akceptacja bądź nieakceptacja
aktu seksualnego zależy od tego, jakie byty intencje jego spełnienia i przewidywalne
skutki.

Nastawienie hedonistyczne. Nastawienie hedonistyczne, nazywane czasami
standardem rozrywkowo-seksualnym, kładzie nacisk raczej na znaczenie przyjemno-
ści i zadowolenia, a nie na ograniczenia moralne (w ramach tego standardu można
znaleźć elementy ludycznego stylu kochania). Pragnienie seksualne jest widziane
jako prawomocne i właściwe dążenie do zaspokojenia, z maksimum przyjemności
i radości. Nastawienie hedonistyczne uznaje przyjemność seksualną stosunku
płciowego za cel sam w sobie, inaczej niż standardy relacji traktujące stosunek
płciowy jako akceptowalny, jeśli partnerzy są do siebie przywiązani. Choć na-
stawienie hedonistyczne miało wielu zwolenników w latach 60., to dziś praw-
dopodobnie tylko niewiele mężczyzn i kobiet jest zwolennikami takiego stanowiska.
Lęk przed zakażeniem HIV-AIDS i innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową
doprowadził do zwrotu ku bardziej konserwatywnym nastawieniom wobec wartości
seksualnych, �..r^^s^^:^^

Nasze złożone i stale zmieniające się społeczeństwo bez wątpienia oferuje
różnorodne nastawienia wobec wartości seksualnych - od celibatu do przypadkowego
seksu. Dokonanie wyboru wartości jest trudne, ponieważ ludzie w ciągu życia stykają

Osobowość i rozwój społeczny 379

się zazwyczaj z różnymi orientacjami, które nie-są od siebie całkiem niezależne. Wielu
ludzi wciela raczej fragmenty wszystkich tych ideologii do swojego systemu wartości
seksualnych. We wstawce "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu życia" sugerujemy
pewne sposoby pozwalające zbadać własne wartości seksualne.

Teorie rozwoju osobowości

PSYCHOSEKSUALNA TEORIA ZYGMUNTA FREUDA Stadium genitalne (po-
czątek pokwitania). Początek ostatniego stadium rozwoju psychoseksualnego,
stadium genitalne, zaczyna burzliwy okres życia dorastającego chłopca czy dziew-
czyny. Biochemiczny przewrót, wiążący się ze wzrostem i rozwojem pierwszo-
i drugorzędnych cech płciowych sprawia, iż młodzi są w pełni świadomi erotycznych
stref swego ciała. Po względnie cichych i łagodnych latach okresu latencji ujawniają
się zmysłowe przyjemności związane ze strefą genitalną.

W stadium genitalnym sytuacja jest odmienna niż we wcześniejszych stadiach,
kiedy przejawiał się nowy, specyficzny konflikt. Teraz odzywają się stare konflikty,
szczególnie kompleks Edypa. Tak więc Freud widzi okres dorastania jako rekapitulację
poniemowlęcej seksualności. Nawet jeśli Freud uznawał okres dorastania za odrębną
erę w psychoseksualnym rozwoju, to nadal kładł nacisk na dominującą rolę doświad-
czeń zdobywanych w czasie pierwszych lat życia. Jedyną nową cechą pojawiającą się
w stadium genitalnym jest sublimacja edypowych pragnień, będących ekspresją
libido, przez zakochanie się w osobie odmienne] płci w zbliżonym do własnego wieku,
a nie we własnym rodzicu.

PSYCHOSPOŁECZNA TEORIA ERIKA ERIKSONA Tożsamość lub rozproszenie
ról. Piąty kryzys Erika Eriksona, tożsamość albo rozproszenie ról, często też jest
opisywany jako poszukiwanie tożsamości. Jest to prawdopodobnie najsłynniejszy
z ośmiu kryzysów w rozwoju psychospołecznym. Gdy zaczyna się proces pokwitania
i dojrzewania płciowego, młodzież zdaje sobie sprawę, że minęło dzieciństwo i zbliża
się dorosłość. Dlatego ich ego musi ponownie ocenić rzeczywistość, a robiąc to
nastolatki stają się świadome tego, jakie opinie i idee posiadają inni oraz zwracają
szczególną uwagę na wszelkie rozbieżności między tym, jak sami siebie postrzegają,
a jak widzą ich inni. Młodzież coraz bardziej interesuje się swymi zdolnościami
i autopercepcją, zwłaszcza tym, w jakim stopniu odpowiadają one społecznym
prototypom zawodowym. W tym stadium wszystkie wcześniejsze stadia powinny się
zlać w jedno zintegrowane ego:

"Jak już wykazano, dokonująca się teraz integracja w postaci identyczności ego jest czymś
więcej niż tylko sumą identyfikacji okresu dzieciństwa. Jest ona wynikiem doświadczenia
narastającej zdolności ego do integrowania wszystkich identyfikacji z kolejami losu libido, ze
skłonnościami powstałymi na podstawie talentów, w jakie została wyposażona jednostka
i z szansami, jakie dają role społeczne. Poczucie identyczności ego jest więc narastającą
ufnością, że wewnętrzna tożsamość i ciągłość przygotowane w przeszłości pasują do identycz-
ności i ciągłości znaczenia jednostki dla innych, co uwidacznia się w namacalnej obietnicy
kariery" (1963, s. 261). ^s^SS-K^iss^iy.

Pewna postać rozproszenia ról powstaje wtedy, gdy nie dochodzi do tej integracji.
Odwieczne pytania młodzieży "Kim jestem?" i "Jaki jest cel mego życia?" wskazują na
rozproszenie ego, zwłaszcza w trakcie prób zintegrowania różnych ról i doświadczeń.
Dylemat, przed jakim staje nastolatek, to wybór możliwej roli, z którą chciałby się
zidentyfikować - czy być szorstkim i męskim jak kuzyn, wesołym i pełnym humoru jak
rodzeństwo, ciepłym i pełnym uczucia jak rodzic, spostrzegawczym i intelektualistą jak

380 Rozdział 8. Okres dorastania

l PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA

^.

k- Poznawanie własnych wartości seksualnych

i: Na wybór odpowiednich wartości seksualnych mają wptyw wartości po-"
chodzące z zewnątrz i uznawane za własne ze względu na ważne i istotne
walory. Jak już wskazywaliśmy, nie jest to tatwe zadanie, gdyż ludzie muszą
doprowadzić do pewnego rodzaju równowagi między tymi wartościami, jakich
zostali nauczeni, wzrastając, i tymi, które staty się dla nich osobiście znaczące.
Choć naszym celem nie jest promowanie jakichś wartości czy orientacji
seksualnej, to popieramy koncepcję odpowiedzialnego podejmowania decyzji
dotyczących seksu.

Po pierwsze pamiętaj, że nie dojdziesz do solidnego systemu wartości
w ciągu jednej nocy. Jest to proces wymagający czasu, poświęcenia i głębokiego
przemyślenia (Breckler i Wiggins, 1989; Feather, 1984). Unikaj pospiesznych
sądów lub skłaniania się ku wartościom dlatego, że są popularne lub modne.
Gdy już przemyślateś(aś) różne wartości seksualne, powinieneś ufać i być
wierny tym, które wybrałeś(aś) jako własne, zgodnie ze swą osobowością
i codziennym zachowaniem. Nie może być rozbieżności między tym, co mówisz,
i tym, co robisz.

Osoby mające solidny system wartości mają też ugruntowane sądy o rzeczy-
wistości. Dzięki temu są skłonne do zdobywania pełnych informacji i posiadania
aktualnej wiedzy na temat ludzkiej seksualności. Oceniają swoje poglądy
i zachowania w kontekście uczuć i doświadczeń życiowych. Są one tolerancyjne
dla systemów wartości innych ludzi. Zazwyczaj potrafią zaakceptować odmienne
orientacje seksualne i czynności innych ludzi, nie czując osobistego zagrożenia
z tego powodu, nie moralizują i nie oceniają. Solidny i zdrowy system wartości
jest elastyczny, otwarty na nowe idee i dostatecznie plastyczny, by umożliwić ich
dostosowanie lub korektę. Ludzie posiadający zdrowe systemy wartości mają
satysfakcję, że żyją zgodnie z własnymi wyborami. Wartości te bowiem nadają
znaczenie ich seksualności i poczucie sensu ich życiu (Darling i Mabe, 1989;

oge\, 1980; Reiss i Reiss, 1990; Turner i Rubinson, 1993).

dziadek bądź wysportowanym i światowcem jak jakiś inny krewny. Młodzież często
tworzy subkultury, z którymi może się identyfikować, l dlatego nastolatek staje się
członkiem paczki, nie akceptując nawet drobnych odchyleń w sposobie ubierania się,
myślenia bądź zachowania. Ten brak tolerancji innych jest czasową obroną przed
rozproszeniem ról do chwili, gdy ego ukształtuje poczucie tożsamości. Uformowanie
identyczności ego wyraźnie ułatwia posiadanie troskliwej rodziny, Młodzież jest bardziej
skłonna do poszukiwania tożsamości ego, gdy ma dobre relacje z rodzicami (Papini,
Sebbyi CIark, 1980).

James Marcia (1980, 1987, 1991) uważa, że jednostka może posiadać jeden
z czterech statusów tożsamości11, które są zdeterminowane przez stopień zaan-

" Marcia (1980) wyodrębnił 4 różne statusy tożsamości: 1) osiągnięcie tożsamości, 2)
przedwczesne ustalenie tożsamości, 3) rozproszenie (rozmycie) tożsamości i 4) moratorium
tożsamości, Ustalając status tożsamości wziął on pod uwagę: poziom lęku, postawy wobec
rodziców, samoocenę, identyfikację etniczną, przesądy, poziom rozwoju moralnego, stopień
zależności od innych, styl poznawczy, osiągnięcia w nauce i relacje z innymi (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 381

gazowania i kryzysu nastolatka. Według Marci zaangażowanie określa poziom
zainwestowania w planowanie życia. Kryzys zaś jest okresem wybierania znaczących
alternatyw życiowych. Jego teoria została zakwestionowana, ponieważ niektórzy
badacze sądzą, że brak jej pełnej integracji z teorią Eriksona (Cote i Levine, 1988).

Uzyskanie tożsamości, pierwszy status identyczności oznacza, że osoba oceniła
swe wartości i wybory życiowe oraz zaangażowała się w uzyskanie jakiegoś
celu lub zawodu. Moratorium tożsamości jest to czas; jakim dysponuje jednostka
na przemyślenie swych wartości i celów, znajdując się w środku kryzysu tożsamości.
Nie zaangażowała się ona jeszcze w ustalenie jakiegoś celu czy wartości.
Rozproszenie tożsamości ma miejsce wtedy, gdy dana osoba nie zaczęła
jeszcze badać swych możliwości, celów czy wartości. Gdy cele jednostki zostały
ustalone przez innych, zwykle przez rodziców, a ona sama nie próbowała
ich kwestionować, a nawet ocenić, mówi się o przedwczesnym ustaleniu
tożsamości. Te cztery możliwe tożsamości dodają do teorii Eriksona nowy
wymiar i ukazują, że pojęcie identyczności jest raczej wielowymiarowe, nie
zaś pojedynczym wymiarem psychologicznym.

Rozwój w zakresie innych dziedzin też może wpłynąć na kształtowanie się
tożsamości. Na przykład, osiągnięcie piagetowskiego stadium myślenia formalnego
w okresie dorastania ułatwia formowanie się tożsamości. Jednak nie oznacza to, że
dorastający, funkcjonujący na poziomie myślenia formalnego automatycznie uzyskuje
status tożsamości. Nie ma bowiem gwarancji, że wejście w jedno stadium zapewnia
osiągnięcie takiego samego poziomu rozwojowego w innej dymensji. Pewne zdolności
poznawcze w zakresie myślenia operacyjnego, a zwłaszcza zdolność myślenia
abstrakcyjnego umożliwiają nastolatkom lepsze rozróżnianie identyczności i doskona-
lsze ich integrowanie z zachowaniami w nowych rolach w system ego (Bernstein, 1980;

Leadbeater i Dionne, 1981). ^y '"�

ALTERNATYWNE KONCEPCJE OKRESU DORASTANIA Poza teoretycznymi
ujęciami okresu dorastania sformułowanymi przez Erika Eriksona i Zygmunta Freuda
istnieją też i inne koncepcje tego okresu. Wśród najwybitniejszych można wymienić
teorie Kurta Lewina, G. Stanieya Halla, Anny Freud i Margaret Mead. Przedstawimy
kolejno krótki opis każdej z tych koncepcji.

Teoria Kurta Lewina. Kurt Lewin (1935) uznał okres dorastania za czas niepokoju,

nacechowany intensywnym wzrostem i przemianami. Zmiany te wpływają na przestrzeń
życiową nastolatków, to jest na wszystkie cechy osobowości i umysłu, które rzutują na
ich zachowanie. Lewin uważał przestrzeń życiową za sieć wzajemnie powiązanych
i współzależnych cech. Gdy coś wpływa na jeden aspekt przestrzeni życiowej, odbija
się to też i na innych, l tak intensywny rozwój fizyczny w tym czasie rzutuje też na inne
dziedziny: obraz siebie, ufność, komfort społeczny itp. Jeśli w okresie dorastania
dojdzie do negatywnych reakcji w jednej sferze, może to wywołać negatywne
zachowania w innych dziedzinach.

Lewin podkreślał również, że okres dorastania wyraźnie kontrastuje z wcześniejszymi
stadiami rozwojowymi. Lata dzieciństwa wniosły do przestrzeni życiowej jednostki
stabilność. Natomiast okres dorastania często niesie zmiany, niesolidność i niepewność.
Nowe oczekiwania i wymagania społeczne, takie jak porzucenie dziecięcych zachowań,
by działać w sposób dojrzały i odpowiedzialny, wymagają negocjowania i restruk-
turowania nowych zachowań. Poszerzająca się przestrzeń życiowa nastolatków wymaga
coraz większego doskonalenia się i różnicowania.

Teoria G. Stanieya Halla. G. Staniey Hali wniósł ważki, pionierski wkład w wiedzę
o rozwoju człowieka, zwłaszcza przez swe badania okresu dorastania, l właśnie jego
książka o adolescencji (1904) była pierwszą systematyczną próbą badania tego

ZASADA
EPIGENETYCZNA

Po okresie dorastania
schematy epigenetycz-
ne proponowane przez
Freuda i Eriksona ostro
ze sobą kontrastują
- psychoseksualny roz-
wój dopełnia się w wie-
ku nastu lat, podczas
gdy rozwój psychospo-
łeczny trwa dalej w wie-
ku dojrzałym. Jak wi-
dzisz te różnice? Czy
sądzisz, że Freudowi
nie udato się rozpo-
znać stadiów psycho-
seksualnego rozwoju
po okresie dorastania?
A gdyby tak było, co
dodatkowe stadia mo-
głyby wnieść do freu-
dowskiej dynamiki roz-
Woju?

382 Rozdział 8. Okres dorastania

CIĄGŁY

CZY NIECIĄGŁY

ROZWÓJ

CZŁOWIEKA

Po zapoznaniu się ze
wszystkimi zawartymi
w tym rozdziale teoria-
mi zastanówmy się nad
zagadnieniem ciągłości
i nieciągtości rozwoju.
Które teorie ktadą na-
cisk raczej na subtelną,
płynną dynamikę roz-
woju osobowości, a nie
na odrębne, stadialne
jej odmiany? Czy taka
analiza umożliwia ci le-
psze zrozumienie poję-
cia stabilności i zmiany
w rozwoju w ciągu ży-
cia?

stadium życia. Hali, podobnie jak Lewin, traktował okres dorastania jako destruktywne
stadium życiowe. Konflikty i niepewność tego okresu nazwał mianem Sturm und Drang
(burzy i naporu). ^r- ^^^.S^^^S Ą^'- ^

Halla i Lewina różnił jednak pogląd na pochodzenie buntu młodzieńczego. Lewin
kładł nacisk na pojęcie przestrzeni życiowej, podczas gdy Hali skoncentrował się na
możliwościach ewolucyjnych. Mówiąc dokładniej, Hali traktował okres dorastania jako
ważny okres przejściowy, czas przebudzenia się impulsu i zmiany. Dorastanie jest
ewolucyjnym przejściem od wcześniejszych, niedojrzałych, dziecięcych zachowań do
nowych poziomów funkcjonowania. Jest to słuszne w odniesieniu do wszystkich sfer
rozwoju, w tym też do okresowej dominacji impulsów seksualnych. Hali utrzymywał, że
wszystko to prowadzi dorastającego na wyższe poziomy zróżnicowania, choć nie bez
przejawów skrajności w zakresie temperamentu, postaw i zachowania.

Teoria Anny Freud. Anna Freud (1958) kładła nacisk na to, że "powtórne
przebudzenie się" dążeń libido wpływa na funkcjonowanie osobowości nastolatka.
Należy przypomnieć, że wcześniej, w dzieciństwie, w stadium fallicznym, dzieci mają
romantyczne pragnienia wobec rodzica płci przeciwnej (kompleks Edypa lub Elektry).
Anna Freud utrzymywała, że ponownie pojawiają się - ale bardziej intensywne
- pragnienia, które wraz z innymi sitami prowadzą do wewnętrznego zamętu i konfliktu12.
Jeśli te dążenia nie zostaną właściwie ukierunkowane, może dojść do nieprzystosowania
w tym okresie, a nawet w okresie dorosłości.

Jak młodzież stawia czoła tym nowo rozpalonym uczuciom? Jak radzi sobie
z brakiem harmonii między id, ego i superego? Aby pozbyć się romantycznego
przywiązania do rodziców, dorastający zazwyczaj odwracają się od nich, co
przejawia się w zachowaniach zmierzających do przebywania z dala od rodziców
bądź ignorowania ich. Przykładami mogą być sekrety i dążenie do zachowywania
prywatności oraz utrzymywania postawy psychicznego dystansu wobec rodziców.
Są to sposoby radzenia sobie nastolatków z niewygodnymi pragnieniami se-
ksualnymi. , - ^^y ^ .^:^:-�^-';'~\:':^'^^,^\;%^".^\^?"^"^:�^

Inną metodą radzenia sobie z tymi i jeszcze innymi pragnieniami seksualnymi jest
zdobywanie nowych mechanizmów obronnych. Na przykład do ukrycia pragnień
seksualnych może służyć racjonalizacja, mechanizm wykorzystujący skomplikowane
uzasadnienia logiczne i procesy rozumowania, jak też mechanizm ascezy, polegający
na unikaniu wszelkiego rodzaju przyjemności fizycznej lub podniecenia. Ascetyzm
młodzieńczy przybiera często formę przestrzegania ścisłych seksualnych regut
zachowania się na randkach lub ubierania się w sposób konserwatywny, by zbagate-
lizować własną seksualność.

Teoria Margaret Mead. Margaret Mead (1928) była antropologiem kulturowym,
badającym okres dorastania w kilku niezachodnich społeczeństwach, w tym na Samoa
i Nowej Gwinei. W przeciwieństwie do teoretyków przedstawiających okres dorastania
jako burzliwy i destruktywny Mead zaobserwowała, że ten etap rozwojowy przebiegał
w tych kulturach gładko i spokojnie. Dla większości młodzieży był to okres szczęścia,
folgowania sobie i względnej beztroski oraz bezkonfliktowego stylu życia.

Obserwacje takie skłoniły Mead do zakwestionowania poglądu, że trudny okres
dorastania jest doświadczeniem uniwersalnym, że zawsze był on czasem konfliktu
i zamętu. Ze względu na znaczenie kultury w rozwoju nie jest słuszne zakładanie, iż
dorastający dzielą takie same doświadczenia.

12 Według Anny Freud przeciwstawianie się rodzicom, czasowe zastąpienie respektu i miłości
do rodzica własnej płci pogardą i nienawiścią stanowi mechanizm obronny pozwalający
dorastającemu uwolnić się od seksualnych pragnień skierowanych ku matce lub ojcu i skierowanie
ich na rówieśników (przyp. tłum.).

Zaburzenia okresu dorastania 383

PRZEGLĄD

f Pragnienie indywiduacji u nastolatków obejmuje liczne sfery społeczne,
w tym także życie rodzinne. Poznaliśmy znaczenie harmonijnych relacji
rodzinnych oraz stylów kontroli rodzicielskiej: autorytarnej, autorytatywnej
i permisywnej.

f Brak harmonii w rodzinie może pochodzić z różnych źródet, w tym też z walki
dorastających o indywiduację i autonomię, stawiania przez rodziców oporu
w tej walce i braku zgodności co do wartości. W wyniku panujących w rodzinie
rozdźwięków niektóre nastolatki uciekają z domu,

f W okresie dorastania nasila się dążenie do przynależności do rówieśniczych
grup, takich jak paczki i/lub szersze grupy koleżeńskie oraz najbliżsi przyjaciele.
Podobnie jak we wcześniejszych okresach rozwoju w przyjaźniach chłopców
i dziewcząt są widoczne różnice związane z płcią.

f W wieku nastu lat zwykle zaczyna się chodzenie na randki, a wielu doras-
tających rozpoczyna aktywność seksualną, co jest związane z licznymi
zagrożeniami, jak ciąża, sztuczne poronienia i choroby przenoszone drogą
płciową. Nastawienia na wartości seksualne obejmują postawy ascetyczne,
prokreacyjne, relatywistyczne, sytuacyjne i hedonistyczne.

f Stadium genitalne Freuda, podobnie jak stadium identyczności lub roz-
proszenia ról Eriksona, przypada na wiek nastu lat. Pokrótce zostały opisane
też inne teorie, takie jak teoria Lewina, Halla, Anny Freud i Mead.

4. ZABURZENIA OKRESU DORASTANIA

Na początku tego rozdziału zaznaczyliśmy, że nie wszystkie nastolatki pomyślnie
realizują zadania rozwojowe okresu dorastania. Złożoność i naciski nowoczesnego
społeczeństwa mogą wywoływać zgeneralizowane uczucie pustki i beznadziejności.
Wielu po prostu nie jest zdolnych do poradzenia sobie z wymaganiami życiowymi
i w konsekwencji reagują na to stadium rozwojowe zachowaniami samoobronnymi.

W ostatnich latach psychologowie zajęli się wieloma problemami nieprzystosowania
dorastających, które narastają w sposób alarmujący i wzbudzają ogromne publiczne
zaniepokojenie. Należą do nich samobójstwa nastolatków, zaburzenia łaknienia,
nadużywanie środków psychoaktywnych i przestępczość nieletnich.

Samobójstwa nastolatków

Co roku około 5000 amerykańskich nastolatków i młodych dorosłych (około 13
osób dziennie) popełnia samobójstwo. Samobójstwa stanowią po wypadkach
następną główną przyczynę zgonów młodych ludzi. Być może najbardziej szokująca
jest statystyka wskazująca, iż od 1960 roku częstość samobójstw wśród do-
rastających wzrosła o 300%. Ogólnie biorąc, samobójstwa są przyczyną około
12% zgonów w grupie wiekowej nastolatków i młodych dorosłych (Brent, 1989;

Gaines, 1991).

Liczba samobójstw nastolatków może jednak być nawet większa od wskazywanej
przez statystyki, gdyż wiele prób samobójczych jest nieudanych, a lekarze budzące
wątpliwości zgony - zwłaszcza nastolatków - rutynowo zaliczają do wypadków.
Aktualnie wyrażane jest przekonanie, że częstość prób samobójczych co roku znacznie

384 Rozdział 8. Okres dorastania

przekracza liczbę 100 000. Najczęstszymi sposobami popełniania samobójstw są:

użycie broni palnej i trucizny13 (Gaines, 1991; Maitsberger, 1988; U.S. Bureau of tnę
Census, 1992).

Ofiary samobójstw to szeroki wachlarz osób od niefrasobliwych typów nie
dających wcześniej jakichkolwiek oznak, że chcą popełnić samobójstwo do klasycz-
nych typów odludków, którzy cicho wotają o pomoc. Samobójcy pochodzą z róż-
nych środowisk, ale statystyki ujawniają wyraźny wzrost częstości samobójstw
w grupach młodzieży pochodzącej z mniejszości etnicznych. Podaje się, że co roku
liczba mężczyzn zmarłych śmiercią samobójczą jest znacznie większa niż liczba
kobiet. Pod względem prób samobójczych liczba kobiet jest zdecydowanie większa
od liczby mężczyzn, ale w ostatnich latach wśród kobiet zaznaczył się wzrost
skutecznych samobójstw (Brent, 1989; Males, 1991; U.S. Bureau of the Census,
1992). ..,--.--

Przyczyny samobójstw dorastających są liczne. Jednym z trwale powtarzających
się powodów jest depresja. Wielu nastolatków przeżywa wszechogarniające poczucie
bezwartościowości, zahamowania i beznadziejności. Nadużywanie alkoholu i zależność
są także czynnikami prowadzącymi do samobójstw. Innymi prawdopodobnymi
powodami są uczucie przytłoczenia, znajdowania się w centrum kryzysu lub utrata
ukochanej osoby. Wiele ofiar samobójstw to młodzież odrzucona, pozbawiona miłości
lub uwagi. Większość to osoby wyalienowane, czujące się społecznie odizolowane od
reszty świata (Adcock, Nagy i Simpson, 1991; Connell i Meyer, 1991; de Jong, 1992;

Hutchinson i in., 1992; Simonds, McMahon i Armstrong, 1991).

Na nieszczęście trudno interweniować i podawać sposoby zapobiegania samobój-
stwom u młodzieży ze względu na trudności rozpoznawania symptomów. Niewielu
laików (nauczycieli, rodziców itp.) posiada umiejętność rozpoznawania tych objawów.
Z drugiej zaś strony, terapeuci i osoby udzielające porad najlepiej potrafią ziden-
tyfikować cechy młodzieńczej depresji i zastosować terapię. W wyniku ich wysiłków
pojawiły się nowe strategie interwencyjne leczenia młodzieńczej depresji i zachowań
samobójczych (Garrison, 1991; Gibbs i Moskowitz-Sweet, 1991; Grove, 1991; G.L.
White, 1990).

Wzrost liczby samobójstw nastolatków w ostatnich latach spowodował, że wiele
grup społecznych podjęło wysiłki zmierzające do zapobiegania im. Wykrywanie oraz
identyfikowanie konfliktu i stresu stanowią żywotny problem, wymagający współdziałania
rodziców, nauczycieli, osób udzielających porad i innych, zainteresowanych tymi
zagadnieniami dorosłych. Programy interwencji w kryzysie są ważne dla prewencji
i późniejszego postępowania. To ostatnie ma na celu udzielenie pomocy ofiarom
w radzeniu sobie z rzeczywistością. Ważna jest też poprawa warunków wzmagających
tendencje samobójcze, takich jak relacje międzyludzkie, atmosfera wychowawcza
i w pracy. Stworzenie środków społecznych, takich jak domy zastępcze, schroniska,
gorące linie, kliniki młodzieżowe, stanowią ważny etap prewencji (Blumenthal i Kupfer,
1988; Cole, 1991; Gaines, 1991; Neiga i Hopkins, 1988; Simonds i in., 1991).

Zaburzenia łaknienia

Drugi problem łączący się z okresem dorastania mieści się w kategorii zaburzeń
łaknienia (American Psychiatrie Association, 1993). Jednym z zaburzeń łaknienia jest
anoreksja (anorexia nervosa)u, rodzaj dowolnego głodzenia się, która corocznie

13 Od kilku lat odsetek samobójstw popełnianych przez młodzież w wieku poniżej 20 lat jest
w Polsce stabilny i wynosi 6% ogółu samobójczych zgonów. W. Łuczak (w: Sytuacja dzieci
i młodzieży w Polsce. Raport. Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 1993) (przyp. tłum.).

14 Używany jest też polski termin "jadłowstręt psychiczny" (przyp. ttum.).

Zaburzenia okresu dorastania 385

występuje u coraz większej liczby nastolatków,,Często określa się ją jako zaburzenie
nastolatków, gdyż występuje u młodzieży, na ogót częściej u gimnazjalistek i licealistek
niż w innych grupach wiekowych. Każdego roku u jednej na 200 dorastających
dziewcząt rozpoznaje się anoreksję (Howatt i Saxton, 1988; Hsu, 1990; Schlundt
i Johnson, 1990).

U podstaw anoreksji tkwi nieugięte pragnienie, by być szczupłą. To pragnienie
staje się obsesją. Drastyczne ograniczenia dietetyczne powodują, że wielu anorek-
tyków zupełnie przestaje jeść. Wielu innych stosuje codziennie środki przeczysz-
czające. Osoby te na ogół nie zgadzają się z opiniami otoczenia, że wyglądają na
wyniszczone15.

Anoreksja jest głębokim zaburzeniem, które może nawet doprowadzić do poważ-
nego odwodnienia, niedożywienia, ciężkich powikłań funkcjonowania metabolicznego
i endokrynalnego, zaniku menstruacji u kobiet, a nawet do śmierci (Brumberg, 1988;

Fisher i Bronę, 1991; Hsu, 1990).

Anoreksja zazwyczaj występuje u osób należących do klasy wyższej i średniej,
prawdopodobnie dlatego, że przywiązuje się tam duże znaczenie do odpowiedniego
wyglądu i szczupłej sylwetki. Ulegają jej jednostki z inteligencją więcej niż przeciętną.
Ważną rolę w etiologii tego zaburzenia zdają się odgrywać też wstyd i poczucie winy
związane z jedzeniem (Frank, 1991). Ponadto okazało się, że rodziny wielu anorektyków
cechuje postawa nadmiernego ochraniania dzieci, co może prowadzić do słabego
poczucia tożsamości (Russell, Halasz i Beumont, 1990). Dzieci te, często uległe
i zależne w dzieciństwie, niewłaściwie wykorzystują jedzenie jako środek prowadzący
do uzyskiwania niezależności (Bronę i Fisher, 1988). W ten sposób u anorektyków
uważających, że sprawują pełną kontrolę nad sobą nawet wtedy, gdy głodują,
powstaje skłonność do perfekcjonizmu. Typowy pacjent z anoreksją ma zaburzony
sposób widzenia rzeczywistości, poczucie mniejszej wartości, problemy seksualne,
a może nawet przeżywa ciężką depresję na pograniczu samobójstwa (Litt, 1991; Nagel
i Jones, 1992; Price, 1990).

Zaczynający się głodzić anorektycy często wywołują wymioty i cierpią na
obstrukcję. Ich skóra staje się sucha, szorstka i pęka. Paznokcie są kruche, a włosy
cienkie. U dorastających dziewcząt poza zanikiem miesiączki dochodzi do zahamo-
wania rozwoju drugorzędnych cech płciowych. Ponadto brak u nich owulacji,
a pochwa staje się podatna na infekcje. U chłopców zmniejsza się zainteresowanie
sprawami seksu, a w niektórych wypadkach dochodzi do impotencji. Obie płcie
wykazują skrajnie wysoki poziom aktywności (Fisher i Bronę, 1991; Hsu, 1990;

Schlundt i Johnson, 1990).

Leczenie anoreksji jest zwykle procesem długotrwałym i żmudnym. W pewnym
stopniu efektywna okazała się modyfikacja zachowania. Stosowana jest także in-
dywidualna psychoterapia, poradnictwo żywieniowe, zaleca się podawanie insuliny, by
doprowadzić do przyrostu ciężaru ciała. Czasem, gdy jednostki są zbyt słabe, by same
jeść lub odmawiają przyjmowania pokarmu, konieczne jest odżywianie dożylne lub
karmienie sondą. Leczenie obejmuje terapię rodzinną, pomaganie anorektykom
w jedzeniu w regularnych odstępach czasu i w ustaleniu samodzielnego prawidłowego
odżywiania się. Psychoterapia nastawiona jest często na pomaganie pacjentowi
w ukształtowaniu bardziej efektywnych strategii rozwiązywania problemów, wyższej
samooceny i obiektywnego obrazu ciała (Casper, 1989; Hertzler i Grun, 1990; Hsu,
1990; Wilson, 1989).

15 Wśród czynników etiologicznych anoreksji ważną rolę odgrywa też moda. Środki masowego
przekazu, filmy, reklamy zamieszczane w prasie i telewizji dostarczają wzorców urody i pięknego
wyglądu. Lansują one młodych, szczupłych (często wręcz chudych) ludzi obojga płci, opisując
często rygory dietetyczne przestrzegane przez nich w celu uzyskania i utrzymania modnego
wyglądu (przyp. tłum.).

386 Rozdział 8. Okres dorastania

Anoreksja to nie to samo, co bulimia (bulimia nen/osa)16, stanowiąca inny
rodzaj zaburzenia łaknienia, powszechny zwłaszcza u dziewcząt z colleg'u. (Warto
zaznaczyć, że istnieją też inne formy zaburzeń łaknienia często łączące objawy
anoreksji i bulimii. Na przykład objawami zaburzenia łaknienia może być objadanie
się, wymioty i głodzenie). Bulimia jest to zjadanie nadmiernej ilości pokarmu,
a następnie wywoływanie wymiotów i/lub stosowanie dużej ilości środków przeczysz-
czających. Bulimia (od greckiego słowa znaczącego "wołowy głód"17) często jest
nazywana chorobą obżarstwo-przeczyszczenie. Poza tymi dwoma poważnymi
zaburzeniami u młodych ludzi" występuje czasami kompulsywne objadanie się.
Okazało się, że stan zdrowia tych osób nie odbiega od normy psychicznej bądź
fizycznej, ale często postrzegają one siebie i jakość swych relacji z innymi w sposób
mniej pozytywny niż osoby nie przejadające się (Leon, 1991; Marston i in., "1988;

Stein i Reichert, 1990).

Dzięki wysiłkom zainteresowanych tą problematyką badaczy i organizacji, takich jak
Anorexia Nervosa Society i American Anorexie/BulimiaAssociation w ostatniej dekadzie
nasza wiedza o tego rodzaju zaburzeniach zdecydowanie się powiększyła. Jak się
wydaje, zrozumienie problemu anoreksji i bulimii oraz umiejętność ich leczenia będą
w przyszłości udoskonalone (Haimi, 1983; Herzog i in., 1991; Hsu, 1990; lrving i in.,
1990; Neuman i Halverson, 1983).

Nadużywanie środków psychoaktywnych

W przeszłości środki psychoaktywne byty wykorzystywane po to, by doprowadzić
do zmiany nastroju bądź w celu zatrucia. Dziś środki psychoaktywne są stosowane
w różnych celach zarówno medycznych, jak i rekreacyjnych. Wiele środków psychak-
tywnych służy jako pancerz ochronny - chemiczna osłona do zwalczania i do
odpierania stresu i niepewności współczesnego życia. Wiele nastolatków pije alkohol,
pali marihuanę lub zażywa środki halucynogenne, podobnie jak wielu dorosłych
przyjmuje leki, które mogą być szkodliwe, takie jak barbituraty, amfetamina i środki
uśmierzające ból. Te osoby często nie zdają sobie sprawy, nie troszczą się bądź nie
dociera do nich zagrożenie, że mogą się uzależnić od środków psychoaktywnych
(Wodarski, 1990).

Alkohol. Spożywanie alkoholu jest rozpowszechnione zarówno wśród nastolatków,
jak i dorosłych18. W wielu społeczeństwach akceptuje się konsumpcję alkoholu
i w konsekwencji nie traktuje alkoholu jako środka odurzającego, co nie jest prawdą,
gdyż działa on na ośrodkowy układ nerwowy jako środek tłumiący czynności i wprawia
w odrętwienie wyższe centra mózgowe. W miarę wzrostu stężenia alkoholu we krwi
postępuje upośledzenie lub redukcja normalnych funkcji mózgowych. Stopniowo
obniża się świadomość jednostki i zdolność reagowania na bodźce zewnętrzne
(Carrol, 1989; Steele i Josephs, 1990).

Gdy jednostka pije duże ilości alkoholu, jej zachowanie często staje się impulsywne,
niestabilne i nieprzewidywalne (Meyer, 1988). Dlatego pijaństwo jest jedną z najczęs-

16 Używane jest też polskie określenie "żarłoczność psychiczna" (przyp. ttum.).

17 Polskim odpowiednikiem jest "wilczy głód" (przyp. ttum.).

18 Niestety w Polsce picie alkoholu przez młodzież i dorosłych też jest zjawiskiem powszechnym.
Badania cytowane przez W. Łuczak (w: Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. Raport. Polska
Fundacja Dzieci i Młodzieży Warszawa 1993) wskazują, iż zaledwie 2 do 10% ocenianej
w badaniach młodzieży podawało, że nigdy nie pili alkoholu. Pozostali badani spożywali alkohol
sporadycznie bądź częściej niż sporadycznie. Częściej alkohol piją chłopcy niż dziewczynki
(przyp. tłum.).

Zaburzenia okresu dorastania 387

tszych przyczyn łamania prawa przez nieletnich (Beatty, 1991). Regularne picie
alkoholu grozi alkoholizmem. W Stanach Zjednoczonych w jakimś okresie swego życia
byto alkoholikami od około 8 do 10% mężczyzn i od 2 do 4% kobiet. Znaczne ilości
alkoholu dużo częściej spożywają nastoletni chłopcy niż dziewczęta (Bettes, 1990;

Johnston, 0'Malley i Bachmen, 1988; 1990; Oetting i Beauvais, 1990).

Jest wiele przyczyn skłaniających młodzież do picia, podobnie jak i do
zażywania innych środków psychoaktywnych. Popularnymi tłumaczeniami są kon-
formizm wobec nacisku rówieśników i pragnienie okazania się bardziej dorosłym.
Ponieważ picie kojarzy się z zachowaniem w roli dorosłego, może stanowić
symbol osiągnięcia statusu dorosłego człowieka. Może też zmniejszać niepokój
bądź służyć jako sposób na przezwyciężanie samotności. Wiadomo, że formy
picia młodocianych zależą od tego, jak to robią inne osoby z otoczenia, l dlatego,
gdy staramy się zrozumieć zachowanie pijących nastolatków, powinniśmy zbadać,
jaki przykład dają im rodzice i inni dorośli (Brinson, 1991; Downs i Rosę,
1991; Friedman i Granick, 1990; Kafka i London, 1991; Page i Cole, 1991;

Searight, 1991).

Wykazano, przynajmniej w odniesieniu do rodziców, że środowisko domowe
ma wpływ na problemy nastolatków z piciem i zażywaniem różnych substancji
(Brock i in., 1992; Noyacek, Raskin i Hogan, 1991; Toray i in., 1991). Na przykład
w jednym z badań (Chassin, Rogosch i Berrera, 1991) został wykryty związek
między alkoholizmem ojca a nadużywaniem środków psychoaktywnych przez
dorastających. Diana McDermott (1984) stwierdziła istnienie dużego prawdopo-
dobieństwa, iż zażywający środki psychoaktywne nieletni mają jedno lub oboje
rodziców czyniących to samo. Glenn Johnson i in. (1984) zaobserwowali umiarkowany,
w przybliżeniu jednakowy w odniesieniu do różnych środków, związek między
zażywaniem takich samych środków psychoaktywnych przez rodziców i ich nastoletnie
dzieci.

Marihuana. Najczęściej i najpowszechniej po alkoholu używanym niemedycznym
środkiem psychoaktywnym jest marihuana. Jest ona zaliczana do środków ha-
lucynogennych, gdyż może wywoływać halucynacje. Choć dane z różnych źródeł
zmieniają się w zależności od regionu, z jakiego pochodzą, to ocenia się, iż
liczba Amerykanów, którzy przynajmniej raz w życiu próbowali marihuany, może
sięgać aż 62 milionów (Insel i Roth, 1991). Używanie marihuany jest też roz-
powszechnione wśród dorastających. W jednym z badań stwierdzono, że około
50% respondentów w jakimś momencie życia próbowało marihuany, a większość
z nich robiła to w roku poprzedzającym badania (Johnston, 0'Maley i Bachman,
1990).

Skutek zażycia marihuany, ujawniany w zachowaniu, determinuje przede wszystkim
wielkość dawki i osobowość zażywającego. Przeciętna osoba na ogół odczuwa
wrażenie odprężenia i dobrostanu bądź rozweselenia oraz zwiększonej wrażliwości na
dźwięki i bodźce wzrokowe. Czas, odległość, widzenie, słyszenie, reakcje rąk i nóg
oraz równowaga ciała mogą być zwolnione bądź zniekształcone. Niektórzy ludzie
czują się ospali, mają też uczucie większych możliwości fizycznych i umysłowych niż
rzeczywiście posiadają. Marihuana zwiększa też w umiarkowanym stopniu rytm bicia
serca, ale wydaje się, że nie wpływa na rytm oddychania, poziom cukru we krwi ani
na wielkość źrenicy. Może też wywoływać przekrwienie i swędzenie oczu, suchość
w ustach i zwiększenie apetytu. Nadużywanie marihuany powoduje letargiczność
i bierność, a nadmierna dawka może powodować wysokie ciśnienie krwi, a nawet raka
płuc (Fligiel i in., 1988; Gieringer, 1988; Goode, 1989).

LSD i inne środki halucynogenne. Marihuana jest uważana za łagodny środek
halucynogenny. Ale istnieją też dużo silniejsze preparaty. Na przykład środki psycho-

388 Rozdział 8. Okres dorastania

deliczne, takie jak LSD i meskalina, są w stanie zmienić percepcję i normalny sposób
widzenia świata i siebie. Wpływając na komórki, tkanki i organy, jak też zmieniając
przekaz impulsów nerwowych w niższych ośrodkach mózgowych, LSD wywołuje
bardzo głębokie reakcje fizjologiczne i psychiczne. Skutki zażywania tej substancji,
podobnie jak innych środków psychoaktywnych, zależą od jej mocy, osobowości
biorącego oraz od społecznego i psychologicznego kontekstu, w jakim jest przy-
jmowana (Baker, 1988; Goode, 1989).

Szczytowy poziom popularności zażywania LSD zanotowano w połowie lat 60. Od
tego czasu przyjmowanie tego narkotyku przez dorastających i młodych dorosłych
stale spadało, głównie dzięki zwiększaniu się świadomości społecznej i zrozumieniu
niebezpieczeństw, jakie niesie jego zażywanie: "złych kroków", powtarzających się
przerażających "przebłysków scen z przeszłości" oraz obawy o uszkodzenie mózgu
bądź defekty chromosomów.

Amfetamina. Innym środkiem psychoaktywnym jest amfetamina, która działa na
układ nerwowy. Wiadomo, że amfetamina wywołuje wiele reakcji, w tym zwężenie
obwodowych naczyń krwionośnych, podwyższenie ciśnienia krwi, przyspieszenie
bicia serca, rozluźnia mięśnie gładkie żołądka, trzewi i pęcherza oraz zmniejsza
apetyt.

Nadmierne dawki amfetaminy wywołują nadciśnienie, powiększają źrenice,
sprawiają, że mowa staje się niewyraźna, szybka i zagmatwana. U niektórych osób
powstaje wrażenie "galopującego świata", który może wymykać się "spod kontroli",
co prowadzi do okresowej psychozy, z objawami paniki, omamami i halucynacjami.
Gdy środek ten przestaje działać, jednostki często "zatamują się", śpiąc przez
dłuższy czas. Później są bardzo drażliwe, bojowe, impulsywne (Carroll, 1989; Goode,

1989).

Kokaina. W ostatnich latach wzrosła popularność kokainy. Ocenia się, iż 15%
ogółu dorastających w jakimś stopniu eksperymentowało z jej zażywaniem. Kokaina
jest produkowana z liści krzewu koki. Daje ona efekty podobne do amfetaminy,
a w małych dawkach podwyższa poziom energii i czujności. Początkowo kokaina
wywołuje uczucie euforii i dobrostanu. Osoby ją zażywające czują się bystrzejsze,
bardziej kompetentne i władcze od innych. Jednak skutki te są okresowe, a toleran-
cja gwałtownie się ustala. W konsekwencji, aby uzyskać początkowy skutek niezbęd-
ne staje się zwiększenie dawki. Ale wyższe dawki i długotrwałe zażywanie mogą
wywoływać wrogość, zahamowanie i uczucie paranoidalne. Nierzadko prowadzi to
do zapaści i śmierci (Cheung, Erikson i Landau, 1991; Goode, 1989; R. Siegel,

1990).

Sposoby zażywania kokainy mogą być różne. Jednym z nich jest wdychanie, to jest
branie sproszkowanej przez nos. Można też kokainę wstrzykiwać i palić. Izolacja wolnej
zasady jest metodą przygotowawczą, w której chemikalia palone są stosowane do
przygotowania "podstawy", nadającego się do palenia produktu kokainowego. Ta
� tańsza i łatwiejsza metoda dostarcza "crack" lub "rock"19, innej odmiany kokainy do
palenia. Ze względu na swą niską cenę "crack" otworzył zupełnie nowe rynki zbytu dla
środków odurzających i są doniesienia o wielu wypadkach śmierci na skutek jego
używania.

Barbituraty. Te substancje są znane jako "uśmierzacze". Pierwotnie barbituraty
byty stosowane jako środki nasenne i odprężające. Jest wiele rodzajów barbituratów,
np.: nembutal, seconal i librium. Barbituraty uzależniają fizjologicznie i są często

19 W środowisku polskich narkomanów środki te są rzadko używane ze względu na stosunkowo
wysoką cenę. Są one znane pod ich oryginalną nazwą crack lub rock (przyp. ttum.).

Zaburzenia okresu dorastania 389

używane w celach samobójczych. Znane i opisane zostały zarówno tolerancja skutków
przyjmowania barbituratów, jak też objawy związane z wycofywaniem się z ich
zażywania przez głęboko uzależnione osoby. Nałogowo zażywające środki psychoak-
tywne nastolatki często biorą barbituraty jako dodatek do innych środków. Barbituraty
uzależniają, szczególnie niebezpieczne są przyjmowane z alkoholem. Często zażywa
się je po to, by łagodzić pobudzające działanie amfetaminy lub by wzmocnić efekty
zażywania heroiny. Ich nałogowe przyjmowanie wywołuje ospałość, dezorientację
i utratę koordynacji mięśniowej. Objawy związane z odstawieniem barbituratów mogą
być szczególnie poważne, często bowiem głód narkotyku prowadzi do omamów,
halucynacji, a nawet śpiączki (Goode, 1989).

Heroina. Heroina to najbardziej niebezpieczny ze wszystkich środków potencjalnie
uzależniających, prowadzących do nałogu. Jest silnym narkotykiem dającym stany
euforyczne, działa niemal pięciokrotnie silniej od morfiny. Po alkoholu heroina jest
najbardziej uzależniającym fizycznie środkiem psychoaktywnym i przyczyną największej
liczby zgonów20.

Początkowo heroina daje trwające przez kilka minut poczucie odprężenia i euforii.
Przez następne godziny utrzymuje się poczucie "górowania". Jednostka zwykle
odczuwa wtedy dobrostan, ale jest w tym czasie letargiczna i zahamowana. Po
stadiach euforycznym i letargicznym następuje faza negatywna, wywołująca silne
pragnienie większej dawki narkotyku. Gdy go brak, nałogowi narkomani zaczynają
doświadczać symptomów głodu, których nasilenie wzrasta w miarę zażywania tego
środka. Niepokój ruchowy, nadmierne pocenie się, nudności, silne skurcze brzucha,
wymioty i delirium to tylko niektóre z objawów głodu (Carroll, 1989; Goode, 1989; R.
Siegel, 1990).

Przestępczość nieletnich

Przestępczość nieletnich jest to zachowanie młodzieży 18-letniej i młodszej, które
społeczeństwo uznaje za niemożliwe do zaakceptowania. W ostatnich latach wyraźnie
się zwiększyła liczba przestępstw popełnianych przez nieletnich. Potwierdzają to
następujące dane. W latach 60. większość aresztowanych w tym kraju (Stanach
Zjednoczonych - przyp. tłum.) miała powyżej 25 lat. W dwu ostatnich dekadach ponad
połowa zatrzymanych w areszcie liczyła 25 lub mniej lat (U.S. Bureau of the Census,
1992).

Najwyższą przestępczość stwierdza się wśród 15-16-latków. Tendencję spadko-
wą zachowań przestępczych notuje się u osób powyżej 18. roku życia21. W wielu
wypadkach młodsi dorastający popełniają mniej groźne przestępstwa, takie jak
wandalizm lub ucieczki z domu, podczas gdy starsza młodzież popełnia takie
przestępstwa, jak nadużywanie środków psychoaktywnych bądź wagarowanie.
Poważne przestępstwa związane z użyciem przemocy, na przykład napady rabun-
kowe lub gwałt z użyciem siły, są zazwyczaj popełniane przez osoby w wieku od 18

20 W Polsce brak oficjalnych danych liczbowych na temat narkomanii wśród dorastających
(Izdebski w: Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. Raport. Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży
Warszawa 1993). Informacje podawane w prasie i potoczne obserwacje sugerują, iż w ostatnich
latach nastąpił znaczny wzrost odsetka młodzieży, która zetknęła się z narkotykami lub innymi
rodzajami środków odurzających (przyp. tłum.).

21 Podobny wzrost przestępczości nieletnich notuje się też w naszym kraju. Według danych
sądowych w latach od 1989 do 1991 nastąpił 34% wzrost odsetka młodych osób z orzeczeniami
środków i kar sądowych. N. Werbanowska w: Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. Raport. Polska
Fundacja Dzieci i Młodzieży Warszawa 1993 (przyp. tłum.).

390 Rozdział 8. Okres dorastania

do 24 lat bądź starsze (Federal Bureau of lnvestigation, 1992; U.S. Bureau of the
Census, 1992).

Wiadomo też, że odsetek nieletnich winowajców jest wyższy wśród Afroamerykanów
niż białych i wśród chłopców niż dziewcząt. Wśród przestępców zdecydowanie
liczniejszą grupę stanowią chłopcy (Federal Bureau of lnvestigation, 1992; Gold, 1987;

Hindelang, 1981; U.S. Bureau od the Census, 1992).

Czynniki wpływające na przestępczość nieletnich. Badacze wykryli wiele
czynników związanych z przestępczymi zachowaniami.

1. Rozbite rodziny. Rozpad rodziny na skutek rozwodu bądź braku miłości, uwagi i zrozumienia
może u dziecka wywołać głęboki stres, nie tylko przed i w czasie separacji, ale też i później w jego
rozwoju społecznym (Henngeller, 1989; Kennedy, 1991).

2. Brak miłości rodzicielskiej. W rodzinach, w których dzieci są otoczone ciepłem i miłością,
przestępczość jest zjawiskiem rzadkim, l na odwrót, tam, gdzie występuje trwały konflikt między
rodzicami albo niewiele uwagi zwraca się na dziecko, a przywiązanie do niego jest słabe, istnieje
wysokie prawdopodobieństwo, że doprowadzi to do buntu lub zachowań przestępczych. Tak
więc psychiczna nieobecność rodzica w domu może się przyczyniać do przestępczości potomka
w takim samym stopniu, jak jego fizyczna nieobecność (Cartland i Day, 1992; Gray, Ray i Ray,
1990; Holcomb i Kashani, 1991).

3. Nadmierna dyscyplina. Przestępczość jest częstym zjawiskiem w rodzinach, w których
rodzice stosują znieważające i wrogie sposoby egzekwowania dyscypliny. Są duże szansę, że
młodzież przyjmie postawę buntu i negacji, gdy jako sposoby kontrolowania jej zachowań są
stosowane chłosta, bicie oraz inne kary fizyczne. Wrogie zachowania dorastających mogą
utrwalić się na całe dorosłe życie. Okazało się to szczególnie prognostyczne wtedy, gdy jednostki
zakładają wtasne rodziny. Ci, którzy sami byli maltretowani, wykazują silną tendencję do
stosowania podobnych metod przemocy wobec własnych dzieci (Gelles i Cornell, 1990; Muster,
1992; Peters, McMahon i Ouinsey, 1992; Steinberg, 1991).

4. Zmienne zachowania rodziców. Przestępcza młodzież częściej jest wychowywana przez
jedno lub oboje rodziców mających problemy z powodu nieprzystosowania. Do problemów tych
należą: zaburzenia emocjonalne, alkoholizm bądź inne formy uzależnienia od środków psychoak-
tywnych, postawa antyspołeczna i skłonności socjopatyczne. Gdy problemy te łączą się
z odrzuceniem i wrogością, prowadzi to często do zachowań przestępczych u dzieci (Cavan
l Ferdinand, 1981; Rosenbaum, 1989; Stott, 1982).

5. Ekonomiczna deprywacja. Ubóstwo również wiąże się z przestępczością nieletnich. Gdy do
deprywacji ekonomicznej dołączają się takie czynniki, jak niski poziom wykształcenia, wysokie
bezrobocie i nadmierne zagęszczenie, wzrasta przestępczość nieletnich. Ale choć przestępczość
jest większa w niższych miejskich klasach spoteczno-ekonomicznych, to niesłuszne jest zakładanie,
że w wiejskich średnich i wyższych spoteczno-ekonomicznych klasach ten problem nie występuje.
Błędny jest zwłaszcza pogląd, że przestępczość nieletnich ogranicza się do młodzieży żyjącej
w centrach miast. Przestępczość jest też zdecydowanie powszechnym zjawiskiem w wiejskich
zamożnych okręgach. W rzeczywistości notuje się wzrost w zakresie niektórych najcięższych
przestępstw, popełnianych przez młodzież ze społeczności wiejskich, o populacji nie prze-
kraczającej 25 000 mieszkańców (Chesney-Lind, 1989; Conger i in., 1992; Henggeler, 1989;

Simons i Gray, 1989; Skinner Elder i Conger, 1992; U.S. Bureau of the Census, 1992).

Cechy przestępców. Okazało się, że istnieją pewne wspólne cechy zachowań
młodocianych przestępców. Na przykład wielu przestępców czuje się pozbawionymi
czegoś, niepewnymi i zuchwałymi, to znaczy, że większość młodocianych przestępców
świadomie przygotowuje się do złamania prawa. Wielu badaczy (Cervantes, 1992;

Elliot, Huizinga i Menard, 1989; Van Kammen i in., 1991; Watts i Wright, 1990) sądzi,
że używanie środków psychoaktywnych i opuszczanie szkoły zwiększają praw-
dopodobieństwo popełnienia przestępstw przez nieletnich.

Zaburzenia okresu dorastania 391

Wielu młodocianych przestępców jest pobudliwych i impulsywnych, wykazuje niski
poziom rozwoju moralnego i ma nieprawidłowe systemy wartości. W literaturze
zgodnie wyrażane jest przekonanie (Rosenbaum, 1989; Simonian i in., 1991), iż
przestępcy posiadają niską samoocenę i słabe umiejętności społeczne. Wydaje się to
wynikać z wcześniejszych niepowodzeń w rodzinie, w szkole lub innych instytucjach
społecznych. Takie braki często wyzwalają zachowania obronne, w tym ambiwalentny
stosunek do autorytetów, wrogość i destruktywność (Armistead i in., 1992; Hilcomb
i Kashani, 1991; Kupersmidt i Cole, 1990).

Badacze sugerują, że niektórych przestępców cechuje niższy poziom inteligencji
niż osoby nie będące przestępcami. Wskazują oni, że jednostki wchodzące w konflikt
z prawem mogą być niezdolne do przewidzenia skutków swych działań. Okazało się
bowiem, że niepowodzenia szkolne, spowodowane niskim poziomem rozwoju
intelektualnego, trudnościami w nauce bądź brakiem motywacji też przyczyniają się do
wejścia na drogę przestępstwa (Grandę, 1988). Stwierdzono też u przestępców i inne
niedostatki w rozwoju poznawczym. Na przykład wyniki badań 150 18-letnich
przestępców i chłopców nie będących przestępcami wykazały, że przestępcy
przejawiali zdecydowanie bardziej niedojrzałe sposoby pełnienia ról, myślenia
logicznego i rozumowania moralnego niż nieprzestępcza młodzież (Lee i Prentice,
1988).

Stwierdzono także, iż przestępcy często już w najniższych klasach mieli różne
trudności w szkole. Na przykład Lynn Meltzer (1984) stwierdził, że 45% grupy
przestępców już w drugiej klasie wykazywało opóźnienia w opanowaniu umiejętności
czytania, a 36% pisania w porównaniu z 14% takich opóźnień w grupie kontrolnej.
Wśród przestępców byt też wyższy odsetek osób o opóźnionym rozwoju innych
umiejętności. Tak więc wcześnie występujące trudności w nauce mogą wskazywać na
zagrożenie przestępczością w późniejszym okresie życia22. ^-ij^Kg

Niektórzy badacze (Peters, McMahon i Quinsey, 1992) oceniali dynamikę
agresji, przemocy i zachowań destrukcyjnych u przestępców. Na przykład w celu
wykrycia różnic w agresywności przestępców odbywających karę więzienia za
antyspołeczną agresję zostali oni porównani z grupą studentów z high scho-
ol, wykazujących wysoki poziom agresywności oraz z inną grupą o niskim poziomie
agresywności. Jednostki antyspotecznie agresywne byty najbardziej skłonne do
rozwiązywania problemów społecznych przez przyjmowanie wrogich celów, szukania
niewielu dodatkowych danych, wymyślania nielicznych alternatywnych rozwiązań
i do przewidywania w bardzo ograniczonym stopniu konsekwencji swej agresji.
Wykazywali też tendencję do posiadania systemu przekonań podtrzymują-
cych agresję, między innymi przekonania, iż agresja jest uprawomocnionym
sposobem reagowania i że wzmaga ona poczucie własnej wartości (Słaby i Guerra,
1988).

Studium wandalizmu w szkole publicznej objęto 1171 uczniów uczęszczających do
klas od siódmej do dwunastej. Najwyższą częstość aktów wandalizmu stwierdzono
u siedmioklasistów. W następnych klasach stopniowo częstość ta malała. Najcelniej-
szym prognostykiem szkolnego wandalizmu było uczęszczanie do klas z najniższym
programem nauczania. Wandalami z high school byli na ogól uczniowie bijący szkolne
rekordy wandalizmu w junior high school. Do innych czynników prognostycznych
należały wysoka absencja w szkole i pochodzenie z rodzin o wyższym statusie
spoteczno-ekonomicznym (Tygart, 1988).

22 Jak podaje N. Werbanowska (w: Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. Raport. Polska
Fundacja Dzieci i Młodzieży Warszawa 1993), u 65% osób symptomy nieprzystosowania
społecznego (w tym przestępczość) poprzedzały występujące wcześniej niepowodzenia szkolne
(przyp. tłum.).

392 Rozdział 8. Okres dorastania

PRZEGLĄD ROZDZIAŁU '

1. Rozwój fizyczny

U nastolatków zachodzą wyraźne zmiany w obrębie ciała. Pokwitaniu, okresowi
osiągania dojrzałości seksualnej, towarzyszy skok w rozwoju. Przyrosty długości
i ciężaru ciała są w tym czasie szczególnie duże. Podobne zmiany zachodzą w całym
układzie kostnym. Dokonuje się dalszy rozwój narządów wewnętrznych. Widoczne jest
też dojrzewanie pierwsze- i drugorzędnych cech płciowych, stymulowane przez
gruczoł przysadki i sterowane przez hormony układu dokrewnego. Zmiany fizyczne
związane z pokwitaniem mogą wywoływać dyskomfort psychiczny. Omówiliśmy też
zagadnienie wczesnego i późnego dojrzewania. Stale doskonalą się umiejętności
[notoryczne i koordynacja ruchów oraz sita i szybkość czasu reakcji, l choć chłopcy
stale górują nad dziewczętami pod względem ocenianych w badaniach sprawności
motorycznych, można też słusznie argumentować, że jest to skutkiem czasu po-
święcanego na rozwijanie tych sprawności i treningu.

2. Rozwój umysłowy

Po osiągnięciu piagetowskiego stadium operacji formalnych jednostki są w stanie
radzić sobie zarówno z problemami konkretnymi, jak też hipotetycznymi i abstrakcyj-
nymi. Nie wszyscy jednak uzyskują to stadium rozwoju. Operacje formalne to ostatnie
stadium piagetowskiej koncepcji rozwoju intelektualnego, reprezentujące okres,
w którym integrują się wszystkie dotychczasowe doświadczenia uzyskane dzięki
uczeniu się, składając się na procesy myślenia wyższego rzędu. Najważniejszą cechą
myślenia abstrakcyjnego jest zdolność rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego.
Innymi kluczowymi osiągnięciami w rozwoju poznawczym są zdolność rozwiązywania
problemów i wgląd w materiał literacki. Ograniczenia zdolności rozumowania w tym
okresie są spowodowane egocentryzmem dorastających, najbardziej widocznym
w tworzeniu wyimaginowanego audytorium i egocentrycznym fantazjowaniem na
własny temat. Propozycje tłumaczenia egocentryzmu młodzieńczego podali Ełkind,
Selman i Lapsley.

3. Osobowość / rozwóy społeczny

Włączenie się w życie społeczne osiąga nowy wymiar w okresie dorastania.
Jednym z bardziej ważkich zadań rozwojowych związanych z socjalizacją jest
ustalenie harmonijnych relacji rodzinnych. Ustaliliśmy w tym rozdziale, że istnieją
trzy style kontroli rodzicielskiej: autorytarny, autorytatywny i permisywny. Z tych
trzech stylów dorastający skłonni są preferować styl autorytatywny lub demo-
kratyczny. Omówiliśmy też rozdźwięki istniejące w rodzinach i problem ucieczek
nastolatków z domu. Każdego roku ponad milion dorastających decyduje się
na opuszczenie domu. Interakcje w środowisku szkolnym wpływają na wiele
dziedzin rozwoju.

Grupa rówieśnicza nadal jest ważnym czynnikiem socjalizującym. W tym okresie
rozwojowym młodzi mogą włączać się w wiele różnych grup społecznych - od
grup przyjaciół do paczek i liczniejszych grup koleżeńskich. Istnieją różnice w przy-
jaźniach młodzieńczych związane z płcią. Główna polega na tym, że dziewczęta
mają bardziej intymne emocjonalne więzi ze swymi partnerami. W okresie dorastania
zwykle zaczyna się chodzenie na randki. Opisaliśmy też charakter interakcji seksualnych
nastolatków. Głównymi obszarami rosnącego zainteresowania związanego z ak-
tywnością seksualną dorastających są: ciąża, aborcja i choroby przenoszone drogą
płciową. Ryzyko, jakie niosą te problemy, podkreśla potrzebę efektywnych programów

Terminy do zapamiętania 393

�f edukacji seksualnej. Dorastający muszą też stworzyć sobie dojrzały i odpowiedzialny
system wartości związanych z seksem, kierujący ich zachowaniem.

Freud i Erikson ustalili stadia funkcjonowania osobowości dorastających. Dla
Freuda jest to stadium genitalne, a dla Eriksona jest to stadium psychospołeczne,
określane jako stadium identyczności lub rozproszenia ról. Przeanalizowaliśmy też inne
teorie dotyczące doświadczeń okresu dorastania. Omówiliśmy zwłaszcza prace Kurta
Lewina, G. Stanieya Halla, Anny Freud i Margaręt Mead.

4. Zaburzenia związane z okresem dorastania

Ta część rozdziału traktuje o czterech problemach dotyczących nastolatków:

samobójstw nieletnich, zaburzeń łaknienia, zażywania środków psychoaktywnych
i przestępczości nieletnich. Główną przyczynę zgonów młodych ludzi po wypadkach
stanowią samobójstwa. Istnieje wiele przyczyn popełniania samobójstw, ale stale
powtarzającą się jest depresja. Anoreksja jest rodzajem narzuconego sobie
głodzenia się, prowadzącego zwykle do fizjologicznych zaburzeń i powikłań
psychicznych. Bulimia polega na spożywaniu nadmiernej ilości pokarmów, a następ-
nie wywoływaniu wymiotów i/lub zażywaniu dużych dawek środków przeczysz-
czających.

W rozdziale tym przeanalizowany też został problem nadużywania środków
psychoaktywnych przez nastolatków. Najbardziej popularnymi środkami psychoak-
tywnymi u młodzieży są alkohol i marihuana. Omówiliśmy też używanie innych
środków halucynogennych, amfetaminy, barbituratów i heroiny. Na końcu zajęliśmy
się przestępczością nieletnich, określoną jako zachowanie młodzieży 18-letniej
i młodszej nie akceptowane przez społeczeństwo. Wiele czynników składa się na
przestępczość nieletnich, w tym rozbite rodziny, brak miłości rodzicielskiej, drastycz-
na dyscyplina, niestabilne zachowania rodzicielskie i ubóstwo ekonomiczne. Wielu
przestępców jest niepewnych, zuchwałych, buntowniczych i impulsywnych.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA

abstrakcja nastawienie sytuacyjne

amfetamina nocne polucje

anoreksja operacje formalne

barbituraty osiągnięcie tożsamości

bulimia paczka

egocentryczne fantazjowanie pierwszorzędne cechy płciowe

na własny temat pokwitanie

egocentryzm młodzieńczy późno dojrzewający

grupy koleżeńskie przedwczesne uformowanie tożsamości

indywiduacja przestępczość nieletnich

kokaina przyjaźń

kształtowanie się tożsamości rozproszenie tożsamości (identyczności)

LSD rozumowanie dedukcyjne

marihuana rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne

miesiączka (menstruacja) rozumowanie indukcyjne
moratorium identyczności (tożsamości) stadium genitalne

narkotyki uzależniające tożsamość lub rozproszenie ról

nastawienie ascetyczne "trudna miłość"

nastawienie hedonistyczne wcześnie dojrzewający

nastawienie na relacje wtórne cechy płciowe

nastawienie prokreacyjne wyimaginowane audytorium

394 Rozdział 8. Okres dorastania

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA'

� Wydawca poprosił cię o napisanie rozdziału do mającej się ukazać książki
o rozwoju w okresie dorastania. Proponowany rozdział "Pokwitanie - per-
spektywy psychologiczne i społeczne" jest przeznaczony dla studentów,
nauczycieli i rodziców, aby pomóc im w lepszym zrozumieniu wieloaspe-
ktowego charakteru tego ważnego przełomu życiowego. Jak ująłbyś (ujęłabyś)
ten rozdział? Aby lepiej przygotować się do tego zadania, przygotuj szkic
sugerujący, jak dojrzałość seksualna wpływa na funkcjonowanie psychiczne
i społeczne i na odwrót. Upewnij się, że na końcu rozdziału znalazł się
fragment traktujący o tym, co mogą zrobić dorośli, by lepiej zrozumieć
dorastającą młodzież i pomóc jej.

� Po przestudiowaniu części rozdziału, w której omówiony został kryzys tożsamości
(identyczności) bądź rozproszenia ról wg teorii Erika Eriksona, zainteresowałeś
się unowocześnieniem podanych opracowań naukowców. Mówiąc dokładniej,
uważasz, że ustalenie identyczności (tożsamości) jednostki w latach 90. różni się
od takiegoż zadania sprzed dwudziestu pięciu lat. Jak sądzisz, jakie współczesne
społeczne i kulturowe czynniki wpływają na skutki psychospołecznego kryzysu?
Czy uważasz, że ustalenie poczucia identyczności dla dzisiejszych nastolatków
jest trudniejsze czy łatwiejsze? Czy szeroko rozpowszechnione wśród młodzieży
problemy, takie jak ucieczki z domu, samobójstwa, nadużywanie środków
psychoaktywnych itp. wskazują na rosnący poziom rozpoznania ról? Postaraj się
uzasadnić swoje zdanie.

� Do przemyślenia tego zadania będzie ci potrzebny partner lub dwu partnerów.
Wspólnie zastanówcie się nad charakterem waszych relacji w rodzinach we
wczesnych latach waszego okresu dorastania. Jakie byty te relacje? Czy zmieniły
się, gdy wkroczyliście w obecny etap życia? Jeśli tak, zróbcie listę zmian, jakie
się u was dokonały. Następnie zróbcie to samo odnośnie do zmian zaobser-
wowanych u waszych rodziców. Pod jakimi względami obie listy są do siebie
podobne? Czym się różnią? Czy zestawienia wskazują, że wzrosła częstość
kłótni? Czy zmieniły się postawy wobec aktywności rodzinnej (np. wyjazdów na
majówki, wakacje)? Gdy ukończycie to zadanie, wywołajcie burzę mózgów na
temat tego, jak młodzież i jej rodzice mogą sobie skutecznie poradzić z wy-
zwaniami, przed jakimi stawia ich ten etap rozwoju rodziny.

� Wartości seksualne są ważnym elementem dynamiki rozwoju poznawczego
i osobowości, kształtującym przebieg seksualnej intymności z inną osobą.
Wybierz własne wartości seksualne, na przykład odnoszące się do pełnienia ról
związanych z płcią, zaangażowania się, rozwiązłości bądź odpowiedzialności.
Jak rozwijały się te wartości i jaki wpływ na ich ukształtowanie miało otoczenie?
Jak wpłynęły one na twoje życie seksualne? Czy sądzisz, że w przyszłości twoje
wartości w tym względzie ulegną zmianie?

Zostałeś zatrudniony w lokalnym urzędzie do spraw młodzieży i kurator poprosił
cię o przygotowanie programu dla zagrożonej młodzieży. Urząd, w którym
pracujesz, jest zainteresowany poprawą warunków życia zagrożonej młodzieży
przez szeroko zakrojoną interwencję społeczną. Czy po przestudiowaniu
ostatniego fragmentu tekstu tego rozdziału odkryłeś jakieś powszechne
problemy, wspólne dla zaburzonych nastolatków, zwłaszcza wiążące się
z ich życiem rodzinnym? W jaki sposób twój program mógłby zwiększyć
szansę dobrostanu zagrożonej młodzieży w interesującej cię społeczności

aZalecana literatura 395

i pomóc jej w staniu się odpowiedzialnymi j produktywnymi dorosłymi? W jaki
sposób chciałbyś wtączyć do niego rodziców? Jakiego rodzaju pomocy
potrzebowałbyś, aby twój pomysł można było wcielić w życie?

ZALECANA LITERATURA

1. Esman A.H. (1991). Adolescence and culture. [Okres dorastania a kultura). New
York: Columbia University Press.

Autor przedstawia fascynujące badania dawnej i obecnej kultury dorastających.

2. Feldman S.S. i Elliott G.B. (1990). At the threshold: The developing adolescent. [U
progu: rozwój w okresie dorastania). Cambridge, MA: Harvard University Press.

Jest to pogłębiona analiza biologicznych, społecznych oraz psychicznych zmian
zachodzących w okresie dorastania.

3. Gaines D. (1991). Teenage westland: Suburbia's dead end kids. (Pustynia nastolat-
ków: dzieci ze ślepego zautka przedmieścia).

Autor podaje pełny, choć budzący niepokój, przegląd wielu przyczyn samobójstw
dorastających. ^�^Ss^'^^:^^''^^^^^

4. Gullotta T.P. (red.) Adolescent sexuality. (Seksualność dorastających). Newbury
Park, CA: Sagę.

W książce między innymi poruszone są zagadnienia odpowiedzialności seksual-
nej, chorób przenoszonych drogą płciową, ciąży i rodzicielstwa dorastających.

5. Montemayor, R. (red.) (1990). Advances in adolescent research. (Postępy w bada-
niach okresu dorastania). Greenwich, CT: JAI Press.

Jest to interesujący zbiór artykułów przedstawiających różne aspekty wzrostu
i rozwoju dorastających.