CzasKultury / 4  2004
4
William Rathje
Archeologia zintegrowana.
Paradygmat Ęmietnikowy

Jako za"oŻyciel i dyrektor projektu badawczego Garbage wi�kszoĘ� swojej karie-
ry sp�dzi"em w bezpoĘredniej bliskoĘci ze wspó"czesnymi Ęmieciami. Od same-
go początku najwaŻniejszym celem tego projektu by"o wykazanie, Że metody
i teorie archeologii mogą pomóc w zrozumieniu problemów wspó"czesnego spo-
"eczeł
stwa, takich jak ocena marnotrawstwa zasobów naturalnych i bardziej
efektywne ich wykorzystanie, problemy racjonalnego Żywienia i marnotrawstwa
ŻywnoĘci, ocena udzia"u gospodarstw domowych w programach recyklingu od-
padów, okreĘlenie iloĘci odpadów niebezpiecznych produkowanych przez gospo-
darstwa domowe, weryfikacja danych spisowych dotyczących mniejszoĘci et-
nicznych czy zapewnienie danych potrzebnych przy produkcji przyjaznych dla
Ęrodowiska opakował
(podsumowanie badał
z pierwszej i drugiej dekady trwa-
nia projektu: Rathje 1984a oraz Rathje 1996a). W rezultacie rzadko porusza"em
temat inspiracji dzia"ającej w odwrotnym kierunku: mianowicie jaki wp"yw na
archeologi� wywiera badanie wspó"czesnych Ęmieci i ich związków z produkują-
cym je spo"eczeł
stwem. Po dwudziestu pi�ciu latach pracy nad  Ęmieciologią
czas zaprezentowa� jej obserwacje na forum archeologicznym (uzasadnienie ko-
niecznoĘci archeologicznych badał
wspó"czesnej cywilizacji przemys"owej znaj-
duje si� m.in. w Rathje 1979a).
W czasie ostatnich pi��dziesi�ciu lat wielu archeologów zastanawia"o si�, jaki
rodzaj archeologii okaŻe si� najbardziej produktywny. Powsta"y: nowa archeolo-
gia, archeologia zachowania, postprocesualna, konsumpcji i inne. W niniej-
szym artykule sugeruje si�, Że Żaden z wymienionych powyŻej paradygmatów
nie zapewni kompleksowego obrazu teraęniejszoĘci czy przesz"oĘci. Tylko przez
po"ączenie ich w archeologi�  zintegrowaną b�dzie moŻna najpe"niej zrozumie�
ludzkie zachowanie tak przed wiekami, jak i dzisiaj (zob. Rathje 1979b).
NajwaŻniejsza ksiąŻka, na której opiera si� zintegrowane podejĘcie do archeolo-
gii, to  Unobtrusive Measures: Nonreactive Research i the Social Sciences
( Parametry nie zak"ócające: badania nieinteraktywne w socjologii ), napisana
w 1966 przez Eugene a Webba, ekonomist�, badacza interdyscyplinarnego, oraz

Artyku" pochodzi z: Victor Buchli and Gavin Lucas (eds.), Archaeologies of the Contemporary
Past, Routledge, London and New York, 2001.
CzasKultury / 4  2004
6
kilku jego wspó"pracowników. Za"oŻenie jest bardzo proste: ani badania ankieto-
we, ani obserwacja badanych osób, ani po"ączenie tych dwóch metod nie wystar-
cza, by prawid"owo opisa�, przeanalizowa� i zrozumie� zachowanie i ewolucj�
systemów spo"ecznych. KsiąŻka proponuje, by badania wzbogaci� o analiz�
materialnych pozosta"oĘci  czyli o archeologi�. PoniewaŻ Żadna z technik po-
zyskiwania danych nie jest wystarczająca sama z siebie, w dalszej cz�Ęci ksiąŻki
zaleca si�  triangulacj� danych dotyczących umys"owoĘci, zachowania i pozo-
sta"oĘci materialnych, tak aby powsta"o wielowymiarowe spojrzenie na badany
system spo"eczny. Wystarczy"o kilka lat archeologicznych badał
Ęmieci, bym
sam doszed" do tego samego wniosku.
Kiedy projekt Garbage rozpoczą" si� w 1973 roku, sądzi"em  podobnie jak wi�k-
szoĘ� socjologów, nawet jeĘli nie zawsze si� do tego przyznają  Że to, co ludzie
mówią na temat swojego zachowania, podobnie jak to, co sami myĘlą na ten te-
mat, cz�sto znacznie si� róŻni od tego, co w rzeczywistoĘci robią. DwadzieĘcia
pi�� lat pracy przy projekcie Garbage wydaje si� potwierdza� moją opini�. Na
przyk"ad porównanie wyników badał
ankietowych i liczby pojemników po napo-
jach alkoholowych w Ęmietnikach respondentów (sortowanie odbywa"o si� za
zgodą wyrzucających) szybko doprowadzi"o nas do wniosku, Że w ankietach za-
niŻa si� iloĘci pitego alkoholu o 40 do 60% (zob. Rathje, McCarthy 1977, Rathje
1978, Dobyns, Rathje 1987, Rathje, Murphy 1992).
Takie zafa"szowania dokonywane przez respondentów w czasie badał
ankieto-
wych nie są oczywiĘcie Żadną niespodzianką. Nie zaskoczy" nas równieŻ fakt, Że
podobne zafa"szowania mają miejsce w badaniach rynku napojów alkoholowych
lub badaniach nad alkoholizmem: firmy sprzedające alkohol i socjologowie zaj-
mujący si� problemami alkoholizmu dobrze o tym wiedzą (zob. Rabow, Watts
1982, Rabow, Neuman 1984). Cho� nie by"o wiadomo, jak bardzo respondenci
z róŻnych grup spo"ecznych zaniŻają iloĘ� spoŻywanego alkoholu, to by"o jasne,
Że podawane w ankietach dane prawie zawsze są znacznie niŻsze od rzeczywiste-
go spoŻycia. W czasie pracy nad projektem Garbage doszliĘmy jednak do zaska-
kującego wniosku, Że w badaniach nad spoŻyciem alkoholu z róŻnych powodów
nie próbowano okreĘli�, jakie są te rzeczywiste iloĘci spoŻywanego alkoholu.
Badacze zajmujący si� alkoholikami nie musieli tego wiedzie�, poniewaŻ alko-
holizm jest zawsze tak samo powaŻnym problemem, niezaleŻnie od tego, czy ba-
dany spoŻywa dziennie jedno, czy pi�tnaĘcie piw za duŻo. Natomiast badacze
rynku nie chcieli tego wiedzie�, poniewaŻ gdyby pojawi"y si� dane na temat rze-
czywistego spoŻycia alkoholu w danym segmencie rynku, producenci piwa zna-
leęliby si� pod silniejszą presją, by ograniczy� wydatki na reklam� oraz wspiera�
finansowo programy pomocy alkoholikom.
Chodzi o to, Że podane przez respondentów dane na temat iloĘci spoŻywanego al-
koholu oraz ich zachowanie si� podczas obserwacji nie dają wyobraŻenia o tym,
ile w rzeczywistoĘci piją, a nikogo nie zainteresowa"y dane pochodzące z badał

pozosta"oĘci po pijał
stwie. W rezultacie wiedza zdobyta przez badaczy runku
Recykling
7
by"a wystarczająca do osiągni�cia ich w"asnych celów, ale niewystarczająca dla
kogoĘ, kto chce dok"adnie i kompleksowo zbada� spoŻycie alkoholu. Taki sam
brak zainteresowania materialnymi pozosta"oĘciami po naszych zachowaniach
jest powszechny w ca"ym amerykał
skim spo"eczeł
stwie. Osoby odpowie-
dzialne za narodowe statystyki amerykał
skiego departamentu rolnictwa
USDA (U.S. Department of Agriculture), podobnie jak badacze zajmujący si�
statystykami zdrowotnoĘci, nie chcia"y przyją� do wiadomoĘci faktu, Że ich ra-
porty nie odzwierciedlają rzeczywistych zachował
konsumentów ŻywnoĘci, pod-
waŻy"oby to bowiem wiarygodnoĘ� sporządzanych od dziesi�cioleci raportów
USDA i wiarygodnoĘ� wyników badał
medycznych. Kiedy sta"o si� to jasne dla
nas, pracujących przy projekcie Garbage, zrozumieliĘmy równieŻ, Że badanie
Ęmieci przez archeologów jest potrzebne, poniewaŻ zawiod"y tradycyjne metody,
takie jak ankiety i obserwacje.
Warto tu poda� ciekawy przyk"ad. Pod koniec lat 70. USDA og"osi" przetarg na
metod� weryfikacji stosowanych przezeł
ankiet-protoko"ów spoŻycia ŻywnoĘci
NFCS (Nationwide Food Consumption Survey), które zamierzano rozes"a� do 30
tysi�cy gospodarstw domowych w 1980 roku. Co ciekawe, okaza"o si�, Że do-
tychczas stosowaną metodą weryfikacji by"o wysy"anie tej samej ankiety po raz
drugi, nawet jeĘli otrzymane w ten sposób dane mog"y by� tak samo nierzetelne.
Nie zwaŻając na t� "atwą do zastosowania, tradycyjną metod�, wszystkie grupy
badaczy, które wzi�"y udzia" w przetargu, chcia"y skorzysta� z danych projektu
Garbage, aby dodatkowo porówna� odpowiedzi respondentów. Ku naszemu za-
skoczeniu firmie, która wygra"a przetarg, postawiono warunek, Że w swoich ba-
daniach nie weęmie pod uwag� danych pochodzących z badania Ęmieci. Powie-
dziano mi, Że USDA nie móg" sobie pozwoli� na badanie Ęmietników nawet
w cz�Ęci z 30 tysi�cy gospodarstw domowych obj�tych badaniem. By"em oczy-
wiĘcie nieco rozczarowany.
Nastrój mi si� poprawi", kiedy porównano wyniki dwóch komponentów po za-
koł
czeniu badania NFCS  (1) ankiet wype"nionych przez osob� odpowiedzial-
ną za ca"e gospodarstwo domowe i (2) ankiet wype"nianych przez poszczegól-
nych cz"onków rodziny. Okaza"o si�, Że rozbieŻnoĘci w danych pochodzących
z obu komponentów osiągn�"y 40%  gospodarstwa domowe jako ca"oĘci spoŻy-
wa"y o 40% wi�cej ŻywnoĘci, niŻ to wynika"o z odpowiedzi poszczególnych
cz"onków rodziny. W 1982 roku USDA podpisa" kontrakt z projektem Garbage:
mieliĘmy si� dowiedzie�, skąd te rozbieŻnoĘci. W tym samym roku powtórzyli-
Ęmy ankiet� NFCS na grupie gospodarstw domowych w Tuscon w Arizonie (zob.
Harrison et al. 1983, Ritenbaugh, Harrison 1984). Ku naszemu zadowoleniu oka-
za"o si�, Że w wynikach z Tuscon moŻna by"o zaobserwowa� niemal dok"adnie
taką samą rozbieŻnoĘ� pomi�dzy danymi gospodarstwa domowego jako ca"oĘci
a danymi pochodzącymi od poszczególnych cz"onków rodziny. Dzi�ki temu, Że
respondenci zgodzili si� na badanie wyrzucanych przez siebie Ęmieci, mogliĘmy
porówna� wyniki ankiet ze spoŻyciem ŻywnoĘci wynikającym z badania resztek +
CzasKultury / 4  2004
8
ŻywnoĘciowych i opakował
(wi�cej o metodologii prac projektu Garbage zob.
Hughes 1984, Dobyns, Rathje 1987).
Porównanie Ęmieci z ankietami dowiod"o, Że spoŻycie niemal kaŻdego artyku"u
ŻywnoĘciowego jest w tych drugich podawane mylnie, i to zarówno w ankietach
gospodarstwa domowego, jak i w ankietach indywidualnych. RozbieŻnoĘci wy-
nosi"y 10% lub wi�cej, a sposób ich powstawania zawsze by" interesujący (zob.
Rathje 1984b. Dobyns, Rathje 1987). Na przyk"ad zaobserwowaliĘmy tak zwany
syndrom dobrej Żywicielki, która zawyŻa spoŻycie niemal kaŻdego artyku"u
w podlegającym jej gospodarstwie domowym, syndrom zdrowego Żywienia
u cz"onków rodziny, którzy znacząco zaniŻają swoje indywidualne spoŻycie Żyw-
noĘci, oraz syndrom zast�pstwa  jeĘli chcesz si� dowiedzie�, ile alkoholu piją
poszczególni cz"onkowie rodziny, nie pytaj pijących, tylko niepijących (Rathje,
Dobyns 1987). Czy rezultaty uzyskane przez projekt Garbage wzbogaci"y rezul-
taty NFCS o badanie Ęmieci? Nie, te rezultaty oznacza"y koniec NFCS i wprowa-
dzenie nowej metodologii badał
 dane zbiera si� w domu i poza domem przez
dwadzieĘcia cztery godziny na dob�. Projekt Garbage nie by"by w stanie zwery-
fikowa� tych danych na duŻą skal�.
Badacze zdrowotnoĘci nie zwrócili uwagi na podobną przeprowadzoną przez nas
weryfikacj� (zob. Johnstone, Rathje 1986, Johnstone 1986) ankietowego badania
FFQ (Food Frequency Questionnaire), wykonanego przez narodowy instytut do
walki z rakiem NCI (National Cancer Institute). Uwag� NCI zwróci"a dopiero
Recykling
9
publikacja w 1999 roku wyników badał
w  New England Journal of Medicine ,
z których wynika"o, Że dieta bogata w b"onnik nie chroni przed rakiem jelita grube-
go (Fuchs et al. 1999). W sprawozdaniu tym opisywano wyst�powanie raka jelita
grubego w grupie 88 tysi�cy piel�gniarek, które wype"nia"y formularz FFQ co dwa
lata przez ostatnie 16 lat. Badanie wykaza"o, Że piel�gniarki, których dieta (wed"ug
ankiety) by"a bogata w b"onnik, chorowa"y na raka jelita grubego tak samo cz�sto
jak te, które jad"y (równieŻ wed"ug ankiety) stosunkowo ma"o b"onnika.
Nagle, kiedy rezultaty przesta"y spe"nia� oczekiwania badaczy, specjaliĘci od
zdrowotnoĘci i Żywienia zacz�li przyznawa�, Że odpowiedzi respondentów w an-
kietach Żywieniowych mogą by� nierzetelne. A przecieŻ weryfikacja wyników
ankiety FFQ przeprowadzona przez projekt Garbage wykaza"a, Że spoŻycie pro-
duktów bogatych w b"onnik, podobnie jak innych artyku"ów, róŻni si� od liczb
podanych w ankietach o 10 do 65% (Johnstone, Rathje 1986, Johnstone 1986).
Ta weryfikacja zosta"a przeprowadzona juŻ w 1986 roku!
W innych dziedzinach badał
Ęmieci otrzymaliĘmy rezultaty, które zosta"y w po-
dobny sposób zignorowane. Dobrym przyk"adem są tutaj odpady niebezpieczne,
produkowane w gospodarstwach domowych  Household Hazardous Waste,
w skrócie HHW (zob. Rathje et al. 1987a, b). Z pierwszych badał
przeprowadzo-
nych w trzech miejscowoĘciach wynika"o, Że regularnie przeprowadzane zbiórki
odpadów niebezpiecznych nie mają wp"ywu na zawartoĘ� tych odpadów w Ęmiet-
nikach gospodarstw domowych (zob. Rathje, Wilson 1987, Wilson et al. 1994).
Co gorsza, w miejscowoĘciach, w których nie prowadzono ciąg"ej i intensywnej
akcji informowania o zbiórkach odpadów niebezpiecznych, ich iloĘ� w Ęmietni-
kach zwi�ksza"a si� nagle po jednorazowej, nag"oĘnionej akcji. Dzia"o si� tak
prawdopodobnie dlatego, Że dzi�ki ulotkom i og"oszeniom w Ęrodkach masowe-
go przekazu wielu mieszkał
ców dowiadywa"o si� po raz pierwszy, iŻ w ich do-
mach znajdują odpady niebezpieczne. Ci, którzy nie mogli by� w domu podczas
zbiórki, sądzili potem zapewne, Że teraz legalnie mogą si� pozby� tych odpadów,
jedynie wyrzucając je po prostu do Ęmieci (Rathje, Wilson 1987, Rathje et al.
1987a). W"adze lokalne, które zamówi"y te badania, nie by"y zapewne zadowo-
lone, kiedy wyniki zosta"y opublikowane.
Ostatnio pojawi" si� równieŻ inny problem związany w odpadami niebezpieczny-
mi (jest to typowe pytanie w ankietach), mianowicie z róŻnych powodów respon-
denci fa"szywie podają iloĘci niektórych produkowanych przez siebie odpadów
(zob. Rathje et al. w druku). Na przyk"ad ja nie wiem, ile niewykorzystanej farby
albo ile baterii wyrzucam w ciągu roku  czytelnik zapewne teŻ nie. Przyk"adem
tych trudnoĘci w zbieraniu danych niech b�dzie studium 2 tysi�cy gospodarstw
domowych obj�tych badaniem ankietowym w okr�gu Marin (Rathje, Wilson
1987, Rathje et al. 1987a). Pracownicy projektu Garbage bezpoĘrednio skontro-
lowali odpady niebezpieczne zebrane z tych gospodarstw.
Od razu da"y si� zauwaŻy� dwie rozbieŻnoĘci. Po pierwsze, m�Żczyęni w Marin
zazwyczaj podawali, Że sami zmieniają olej w swoich samochodach, a nast�pnie +
CzasKultury / 4  2004
10
nieprawid"owo pozbywają si� zuŻytego oleju. Okaza"o si�, Że podczas gdy wy-
rzucanie zuŻytego oleju figurowa"o w 46% ankiet, w prawdziwych Ęmieciach
znaleziono go jedynie w po"owie przypadków, czyli w 23% gospodarstw domo-
wych. Natomiast odpady ogrodnicze, które znaleziono w Ęmieciach pochodzą-
cych z 16,6% gospodarstw domowych, by"y zg"aszane w odpowiedziach jedynie
2% respondentów. Wyt"umaczenie? Sądz�, Że odpowiedzi dotyczące oleju samo-
chodowego pochodzi"y od  prawdziwych m�Żczyzn , którzy chcą wierzy�, Że sa-
mi zmieniają olej w swoich samochodach, nawet jeĘli w rzeczywistoĘci tego nie
robią. Natomiast nadmiar odpadów ogrodniczych t"umaczy si� tym, Że wi�kszoĘ�
mieszkał
ców korzysta z us"ug firm ogrodniczych, nie zwracając przy tym uwagi
na odpady, które ich pracownicy wyrzucają na Ęmieci. Ostateczny wynik: w jaki
sposób w"adze lokalne mają organizowa� zbiórki odpowiednich odpadów, jeŻeli
respondenci w badaniach ankietowych podają iloĘci zupe"nie nie odpowiadające
wynikom bezpoĘredniej, r�cznej kontroli ich Ęmieci?
Kiedy zaczyna"a si� praca nad projektem, sądzi"em, Że ludzie celowo podają
nieprawdziwe dane, ale teraz zmieni"em zdanie. Wed"ug mnie, respondenci nie
mają po prostu poj�cia o tym, co konsumują i wyrzucają  dlatego Że nikt nie
uczy nas zapami�tywa� odpowiedzi na pytania typu: Ile gramów zielonego
groszku zjedliĘcie wczoraj? Poza tym wielu respondentów zapewne oszukuje
siebie samych. MoŻna powiedzie�, Że nie jest waŻne, które z tych wyt"umaczeł

jest prawdziwe  mistyfikacja, niewiedza czy niedopuszczanie do siebie praw-
dy. Rezultatem jest zawsze rozbieŻnoĘ� pomi�dzy tym, co ludzie mówią i sądzą
o swoim zachowaniu, a tym, co w rzeczywistoĘci robią. Przedsi�biorstwa, w"a-
dze, a nawet socjolodzy zbyt cz�sto udają, Że o tym nie wiedzą: Skoro spo"eczeł
-
stwo wydajnie pracuje, to czym tu si� przejmowa�?
Archeologia tradycyjnie zajmuje si� tym, co si� dzieje, gdy opadnie (niekoniecz-
nie bitewny) py"  dos"ownie. Czasem to opadanie trwa tysiące, setki albo dzie-
siątki lat. Dlaczego jednak mamy czeka�, aŻ cz"onkowie badanej spo"ecznoĘci
wymrą, zanim spróbujemy zrozumie� ich system zachował
? Aby zrozumie�, co
si� sta"o  albo, co zapewne waŻniejsze dla Żyjących cz"onków spo"eczeł
stwa,
co si� dzieje  czy nie jest nam potrzebne zrozumienie wszystkich kulturowych,
psychologicznych i materialnych elementów naszych dzia"ał
oraz sposobu ich
wzajemnego dopasowania, dzi�ki któremu spo"eczeł
stwo nie za"amuje si�, na-
wet jeĘli jego cz�Ęci sk"adowe tak bardzo do siebie nie pasują? UwaŻam, Że nie
moŻna w pe"ni zrozumie� jednej cz�Ęci systemu spo"ecznego bez zrozumienia
wszystkich pozosta"ych!
Przedstawi� teraz ostatni, ale najwaŻniejszy przyk"ad naszego braku wiedzy o nas
samych w dzisiejszym, niby tak dobrze zbadanym spo"eczeł
stwie. Od d"uŻszego
czasu niepokój specjalistów od Żywienia budzi", ze wzgl�du na swoje mutagenne
w"aĘciwoĘci, t"uszcz pochodzący z czerwonego mi�sa. W 1978 roku urz�dnik
USDA zadzwoni" do projektu Garbage i zapyta", jak duŻo t"uszczu wycina si�
i wyrzuca ze steków, Żeberek i kotletów. Nie potrafiliĘmy na to pytanie odpowie-
Recykling
11
dzie�. Nie uwaŻaliĘmy wyrzucanego t"uszczu za produkt ŻywnoĘciowy i nie reje-
strowaliĘmy go jako osobnego odpadu. Urz�dnicy USDA odpowiedzieli, Że
t"uszcz jest artyku"em ŻywnoĘciowym, bo zawiera kalorie, i poprosili nas, Żeby-
Ęmy zacz�li rejestrowa� jego zawartoĘ� w Ęmieciach. Zebrane przez nas w nast�p-
nych kilku latach dane okaza"y si� w najwyŻszym stopniu intrygujące (Rathje,
Ho 1987).
USDA regularnie ocenia, jak wiele t"uszczu moŻna wycią� z róŻnych rodzajów
czerwonego mi�sa i okreĘla go mianem t"uszczu usuwalnego. Dzi�ki temu mo-
gliĘmy okreĘli�, jak wiele t"uszczu usuwalnego rzeczywiĘcie si� usuwa z befszty-
ków albo ze steków z kostką. PoniewaŻ w Ęmieciach znajdowa"y si� opakowania
z informacją o rodzaju mi�sa i jego masie, wiedzieliĘmy, jak wiele usuwalnego
t"uszczu dotar"o do danej kuchni. Z drugiej strony, moŻna si� domyĘla�, Że cz�Ę�
naszych danych trafia"a do popularnych w Ameryce m"ynków w odp"ywach zle-
wozmywaków albo Że dane te zjada"y psy i koty. Przyj�liĘmy jednak, Że w czasie
badania nie zmieni"y si� w Tuscon ani cz�sto� wyst�powania, ani przestrzenny
rozk"ad psów, kotów i m"ynków do odpadów kuchennych. Dzi�ki temu otrzyma-
liĘmy statystycznie rzetelne dane, w których moŻna zaobserwowa� kierunek za-
chodzących zmian.
Po zbadaniu tych Ęmieci okaza"o si�, Że iloĘ� t"uszczu oddzielanego od czerwone-
go mi�sa w latach 1979 1982 nie zmienia"a si�, a w roku 1983 nagle podwoi"a si�
i pozosta"a na tym samym, wyŻszym poziomie. Okaza"o si� równieŻ, Że od tego
roku gospodarstwa domowe kupowa"y mniej steków, kotletów i Żeberek. Dlacze-
go? Jedynym powodem, który przyszed" mi do g"owy, by"o opublikowanie w roku
1983 raportu badawczego, którego autorzy uznali t"uszcz z czerwonego mi�sa za
czynnik ryzyka odpowiedzialny za raka piersi i jelita grubego (Committee on
Diet, Nutrition, Cancer 1983). Raport ten, sporządzony przez Amerykał
ską Aka-
demi� Nauk NAS (National Academy of Science), by" intensywnie nag"aĘniany
w Ęrodkach masowego przekazu. Rezultaty badania przeprowadzonego przez
projekt Garbage odpowiada"y oczekiwaniom USDA i Akademii.
Wkrótce niestety si� okaza"o, Że ludzie, zamiast kupowa� ryby i drób, kupowali
wi�ksze iloĘci salami, mortadeli, parówek i innych przetworów z czerwonego
mi�sa. Przetwory te mają oczywiĘcie wi�kszą zawartoĘ� t"uszczu od surowego
mi�sa. W rezultacie, wbrew oczekiwaniom, zawarto� t"uszczu w diecie pozosta-
"a taka sama, albo nawet wzros"a (Rathje, Ho 1987)!
Czy przyczyną by"o niezrozumienie Żargonu medycznego? Wi�kszoĘ� osób z ob-
j�tych badaniem gospodarstw domowych stwierdzi"a, Że czytając o t"uszczu
z czerwonego mi�sa, jak w mediach okreĘlano czynnik ryzyka, myĘleli o t"usz-
czu w stekach, pieczeniach i Żeberkach. Gdyby lekarze mieli równieŻ na myĘli
przetwory, takie jak salami, mortadela czy parówki, to chyba by o nich powie-
dzieli. A moŻe przyczyną by"o upodobanie do "atwych w konsumpcji przetwo-
rów? Nie wiemy. Wiemy natomiast, Że sk"ad amerykał
skiej diety oraz po-
wszechne przeĘwiadczenie o tym, co lekarze zalecają jako  zdrową ŻywnoĘ� , +
CzasKultury / 4  2004
12
nie zawsze odpowiada ich rzeczywistym zaleceniom. Wed"ug mnie, oznacza to,
Że socjologowie powinni w miar� moŻliwoĘci bra� pod uwag� wszystkie aspek-
ty  rzeczywistoĘ� umys"u, rzeczywistoĘ� zachowania i rzeczywistoĘ� Ęladów
materialnych  zanim wyciągną wnioski z badał
. W przeciwnym razie historycy
studiujący ęród"a pisane dojdą pewnego dnia do wniosku, Że w XX-wiecznym
spo"eczeł
stwie powszechna by"a dba"oĘ� o zdrową, ubogą w t"uszcz diet�, nato-
miast archeolodzy dojdą do przeciwnego wniosku, mianowicie, Że zwi�kszano
zawartoĘ� t"uszczu w poŻywieniu zapewne po to, Żeby by"o ono bardziej kalo-
ryczne! Tylko wtedy, kiedy weęmie si� pod uwag� wszystkie dane, b�dzie moŻ-
na przynajmniej cz�Ęciowo wyjaĘni� te zagadkowe rozbieŻnoĘci.
Mam nadziej�, Że powyŻsze przyk"ady wyjaĘni"y mój punkt widzenia. Jak juŻ
wspomnia"em, kiedyĘ sądzi"em, Że ludzie celowo dostarczają nam nieprawdzi-
wych danych: dziĘ w postaci k"amliwych odpowiedzi na zapytania ankietowe,
a wodleg"ej przesz"oĘci w postaci k"amliwych tekstów i inskrypcji. Teraz zasta-
nawiam si� jednak, czy róŻnice pomi�dzy rzeczywistoĘcią materialną i umys"ową
nie wynikają z tego, Że ludzie nie są w stanie wyczerpująco pozna� tej pierwszej,
albo z tego, Że sami siebie oszukują. Przyszli socjologowie i archeolodzy zapew-
ne b�dą mogli wspólnie odpowiedzie� na to pytanie. Na razie jest to, wed"ug
mnie, jeden z najwaŻniejszych problemów, jakie muszą rozwiąza� badacze ludz-
kiego zachowania. Dopiero wtedy, gdy wszystkie trzy wymienione przeze mnie
rzeczywistoĘci zaczną do siebie pasowa�, b�dzie moŻliwe racjonalne planowanie
w polityce spo"ecznej, a w Życiu poszczególnych ludzi  podejmowanie racjonal-
nych decyzji i osiąganie wyznaczonych sobie celów. Jedynym sposobem, Żeby
zdoby� rzetelne dane iloĘciowe i dopasowa� do siebie trzy ęród"a danych o sys-
temach zachował
 umys"owoĘ�, zachowanie, Ęlady materialne  jest uprawianie
zintegrowanej archeologii!  Zintegrowanie takiej archeologii oznacza, Że re-
konstruujemy co najmniej szeĘ�  rzeczywistoĘci albo zbiorów faktów, które są
sk"adnikami zachowania. Takie zintegrowane podejĘcie jest konieczne, poniewaŻ
róŻne punkty widzenia, z których ogląda si� ludzkie zachowanie i zbiera dane
o nim, nie dają takich samych obrazów. KaŻdy z nich wprowadza swoiste znie-
kszta"cenia. KaŻdy zbiera inne dane. W rezultacie kaŻdy z nich dodaje nowy
i waŻny wymiar w badaniach nad systemem zachował
.
Dla archeologa punktem wyjĘcia są artefakty. Biorąc pod uwag�, jak waŻna jest
w naszych czasach kultura materialna, znaczenie tych pozosta"oĘci materialnych
(Rathje 1979b) w metodologii nauk spo"ecznych musi si� zwi�kszy�. Dawniej,
zarówno w archeologii, jak i w naukach spo"ecznych, pozosta"oĘci materialne od-
zwierciedla"y zmiany w badanym zachowaniu, a przecieŻ są one czymĘ wi�cej
niŻ tylko zwierciad"em. Są one jednym z kluczowych komponentów systemu za-
chował
, mającym waŻny wp"yw na kierunek zachodzącej zmiany. Czy
McDonald s i podobne sieci restauracji są odzwierciedleniem zmian zachodzą-
cych w Życiu rodzinnym i w zwyczajach Żywieniowych, czy moŻe McDonald
z kolegami sami wywarli wp"yw na te zwyczaje? Aby okreĘli� przyczyny zmian
Recykling
13
w zachowaniu, kaŻda nauka spo"eczna musi w swojej metodologii zwróci� wi�k-
szą uwag� na rejestrowanie i analiz� kultury materialnej  aby zrozumie� zmia-
ny, pojawienie si� nowych przedmiotów, zachował
i sposobów postrzegania
Ęwiata. Sądz�, Że zintegrowana perspektywa powinna rozpoczą� si� od badania
dzia"ał
. Dzia"anie jest wynikiem skomplikowanego po"ączenia percepcji, zacho-
wania i pozosta"oĘci materialnych. JeĘli chcemy budowa� wierne naukowe mo-
dele dzia"ał
, nawet uproszczony model musi bra� pod uwag� wszystkie trzy wy-
mienione domeny i specyficzny punkt widzenia kaŻdej z nich.
Elementy związane z percepcją to (1) ogólne wartoĘci i zasady, które uzyskuje si�
od informatorów (w znaczeniu uŻywanym w etnografii), oraz (2) to, jak wed"ug
informatorów owe zasady przek"adają si� na zachowanie ich w"asne i innych.
Elementy związane z zachowaniem to (3) bezpoĘrednie obserwacje zachowania
oraz (4) typowe dane statystyczne (dochody, narodowo�, dane demograficzne,
wykszta"cenie), za pomocą których klasyfikuje si� ludzi wed"ug kryteriów, mo-
gących mie� znaczenie dla zachował
spo"ecznych. Co waŻne, stosując zintegro-
waną perspektyw� badał
, moŻna sprawdzi�, czy te kryteria rzeczywiĘcie mają
przypisywane im znaczenie.
Elementy związane z pozosta"oĘciami materialnymi to dane iloĘciowe w formie
unormowanych parametrów mierzących (5) kultur� materialną i jej Ęlady w okre-
Ęlonym miejscu (Ęrodowisku) oraz w (6) ogólnym Ęrodowisku naturalnym, spo-
"ecznym i gospodarczym.
+
CzasKultury / 4  2004
14
�aden z tych wymiarów albo Żadna z tych perspektyw nie są lepsze od innych, to
jest nie zapewniają rzetelniejszej i dok"adniejszej wiedzy o rzeczywistoĘci.
Wszystkie są tak samo rzeczywiste, prawdziwe. Wyzwaniem jest dopasowanie
do siebie danych pochodzących z tych istniejących oddzielnie  rzeczywistoĘci
i po"ączenie ich w jeden spójny opis, umoŻliwiający zrozumienie zjawisk spo"ecz-
nych. Zalety takiej holistycznej perspektywy, "ączącej Ęlady pozosta"oĘci material-
nych z innymi danymi, moŻna zaprezentowa� na przyk"adzie wyidealizowanej
analizy dzia"ał
prowadzących do utraty ŻywnoĘci (czyli wyrzucania jedzenia do
Ęmieci) przez osoby badane w ramach projektu Garbage. NajwaŻniejszym para-
metrem jest iloĘ� wyrzucanej ŻywnoĘci, ale elementy dzia"ał
, w wyniku których
jedzenie trafia do Ęmietnika, zaleŻą od wielu czynników, które definiujemy, ko-
rzystając z wymienionych wyŻej róŻnych perspektyw poznawczych. W podobny
sposób definiujemy synergiczne po"ączenie tych dzia"ał
. W"aĘnie tym zajmują
si� teraz pracownicy projektu Garbage.
Zasady poznawcze i procesy decyzyjne
(kiedy jedzenie nadaje si� jeszcze do jedzenia, a kiedy nie)
Dane z wywiadów i ankiet
1
Ogólne Ęrodowisko materialne
(inflacja, sezonowe wzrosty
Opisy
1
cen)
6 2
w"asnego
zachowania
(ile jedzenia
wyrzucamy?)
Unormowane parametry
Obserwacja
kultury materialnej
zachował

(wyrzucanie
ŻywnoĘci
i przygoto-
wywanie
W"aĘciwe pozosta"oĘci
5 3
posi"ków)
materialne
(opakowania, resztki,
uwzgl�dniając ŻywnoĘ�
4
wyrzuconą na kompost)
Obserwacje i rejestracja w"asnych zachował

Dane statystyczne
Przyk"adowy model zintegrowanego badania
(przynaleŻnoĘ� do grupy
w naukach spo"ecznych.
etnicznej)

Pozosta"oĘci materialne, przedmioty
Pe
r
c
epcja
n
w
o
y
Ę
Ż
c
i
e
i
d
n
o
a
c
Ę
m
u
z
r
i
e
y
c
i
W
Zachowanie
Recykling
15
1. Ogólne zasady i wartoĘci poznawcze. Podczas rozmów (wywiadów) z infor-
matorami okreĘla si� zasady, wed"ug których podejmują oni decyzje o wyrzucaniu
jedzenia. Pytania do informatorów dotyczą mi�dzy innymi ich ogólnej wiedzy
o zagadnieniach Żywienia, w tym wiedzy o zatruciach pokarmowych.
2. Postrzeganie w"asnego zachowania. Aby iloĘciowo wyrazi� regu"y poznaw-
cze opisane w punkcie pierwszym, prosimy informatorów o opisanie swoich za-
chował
. Na przyk"ad: Ile wo"owiny wyrzuciliĘcie pał
stwo w ciągu ostatnich
szeĘciu miesi�cy? Jak cz�sto wyrzucaliĘcie wtedy wo"owin�?
3. Obserwacja i rejestracja zachował
. W tym podejĘciu badawczym bezpo-
Ęrednio obserwujemy zachowania informatorów, a jeĘli jest to niemoŻliwe, to
prosimy ich o samodzielne rejestrowanie swoich zachował
i przekazywanie nam
informacji. WĘród uzyskanych w ten sposób danych znajdują si� równieŻ poda-
wane przez informatorów iloĘci wyrzucanego jedzenia, które są rezultatem zasto-
sowania regu" poznawczych okreĘlonych w punkcie pierwszym. Obserwacja trwa
zazwyczaj tydzieł
.
4. Dane statystyczne o zachowaniu. W tej perspektywie patrzymy na dane spi-
sowe i inne powszechnie dost�pne zapisy zmiennych, które są w naszym spo"e-
czeł
stwie uwaŻane za uŻyteczne sposoby dzielenia ludzi na róŻne kategorie:
wiek, p"e�, wykszta"cenie, dochody, narodowo�.
5. Pozosta"oĘci materialne (kultura materialna). IloĘci ŻywnoĘci zakupionej
i spoŻytej w danym gospodarstwie domowym moŻna odtworzy� z poddanych ba-
daniom Ęmieci poprzez rejestracj� danych na opakowaniach (tacki z metkami,
pude"ka, torebki, woreczki itd.), odpadów kuchennych (na przyk"ad skórek awo-
kado) oraz wyrzuconego jedzenia (poprzez waŻenie tych Ęmieci, które kiedyĘ
by"y pe"nowartoĘciowymi pokarmami). Specjalny wywiad pos"uŻy" do spraw-
dzenia, czy nie istnieją czynniki zniekszta"cające dane pochodzące z analizy
Ęmieci, na przyk"ad wyrzucanie resztek na kompost albo mielenie ich w m"yn-
kach w zlewozmywakach.
6. Ogólne dane dotyczące Ęrodowiska materialnego. W tej perspektywie bie-
rze si� pod uwag� ogólne parametry gospodarcze, spo"eczne, polityczne oraz
inne dane Ęrodowiskowe, na przyk"ad poziom inflacji albo dost�pnoĘ� artyku"ów
ŻywnoĘciowych i innych zasobów.
MoŻe si� wydawa�, Że kaŻda z tych szeĘciu perspektyw jest wewn�trznie spójna,
ale najwi�kszą spójnoĘ� uzyskamy wtedy, kiedy porównamy i zintegrujemy
wszystkie te pozornie odr�bne  rzeczywistoĘci . Kilka przyk"adów pochodzą-
cych z prac projektu Garbage zilustruje t� tez�. PoniewaŻ archeolog rozpoczyna
prac� od perspektywy materialistycznej, przedstawi� relacje "ączące punkt piąty
powyŻszej listy z pozosta"ymi perspektywami badawczymi.
5-1. Ogólne zasady i wartoĘci poznawcze  pozosta"oĘci materialne. Ekonomi-
Ęci utrzymują, Że wyrzucanie jedzenia na Ęmieci jest Ęwiadomym wyborem kon- +
CzasKultury / 4  2004
16
(s. 5, 8, 13, 16) sumentów, którzy w ten sposób zyskują wi�cej wolnego czasu. Stąd wniosek, Że
Fot. Studio Maja, bezcelowe jest badanie specyficznych sposobów wyrzucania ŻywnoĘci. Argu-
2004.
mentom ekonomistów przeczą nasze porównania analiz Ęmieci z odpowiedziami

na pytania ankietowe, z których wnika, Że iloĘ� wyrzucanej ŻywnoĘ� zaleŻy od
poziomu wiedzy o zatruciach pokarmowych i bezpiecznym Żywieniu  im mniej-
sza wiedza, tym wi�cej Ęmieci (Harrison 1976). Dochodzimy wi�c do wniosku,
Że powszechna znajomoĘ� prostych zasad przechowywania ŻywnoĘci i unikania
zatru� mia"aby wp"yw na to, ile jedzenia znajdzie si� w Ęmietnikach.
5-2. Postrzeganie w"asnego zachowania  pozosta"oĘci materialne. Patrząc na
wyniki badał
, moŻna z duŻym prawdopodobieł
stwem za"oŻy�, Że im cz�Ęciej
respondent przyznaje si� do wyrzucania ŻywnoĘci, tym rzadziej ją w rzeczywi-
stoĘci wyrzuca. Innymi s"owy, ludzie Ęwiadomi tego, Że marnotrawią ŻywnoĘ�,
mogą podawa� w ankietach duŻe iloĘci odpadów, a tak naprawd� wyrzuca� mniej
jedzenia od tych, którzy nie znają tego aspektu swojego zachowania. Za przyk"ad
niech pos"uŻy zjawisko, któremu w Żargonie projektu Garbage nadaliĘmy nazw�
Syndromu gotowych posi"ków: gospodarstwa domowe, w których kupuje si�
wi�cej gotowych posi"ków, a ma"o ĘwieŻej ŻywnoĘci, wyrzucają potem do
Ęmieci w"aĘnie ĘwieŻą ŻywnoĘ� i jej iloĘ� w Ęmieciach jest wi�ksza niŻ w innych
gospodarstwach, gdzie kupuje si� g"ównie ĘwieŻe produkty. Co ciekawe, konsu-
menci, którzy kupują takich produktów niewiele, sądzą, Że nie marnotrawią Żyw-
noĘci, podczas gdy jest dok"adnie odwrotnie.
Recykling
17
5-3. Obserwacja i rejestracja zachował
 pozosta"oĘci materialne. Równie
cz�sto moŻna zauwaŻy�, Że im krótszy jest czas poĘwi�cony na przygotowywa-
nie potraw, tym wi�cej jedzenia trafia do Ęmietnika. Tu równieŻ obserwujemy
Syndrom gotowych posi"ków.
5-4. Dane statystyczne o zachowaniu  pozosta"oĘci materialne. W dzielnicach
zamieszkanych przez Latynosów wyrzuca si� mniej ŻywnoĘci niŻ w dzielnicach
zamieszkanych przez bia"ych (Harrison et al. 1975, Harrison et al. 1983, Dobyns,
Rathje 1987). Prawdopodobnie wynika to z róŻnic kulturowych  i to zarówno
z róŻnych wartoĘci i postaw, jak i z róŻnic w rodzajach produktów i przepisach
kulinarnych, na przyk"ad "atwoĘci wykorzystania resztek do przygotowania innej
potrawy.
5-5. Pozosta"oĘci materialne  pozosta"oĘci materialne. RóŻne rodzaje opako-
wał
mogą mie� wp"yw na wyrzucanie ŻywnoĘci we wszystkich segmentach po-
pulacji. W ramach projektu badaliĘmy iloĘ� wyrzucanego jedzenia w róŻnych
cz�Ęciach miasta, porównując ją z typami i rozmiarami opakował
. Wst�pne re-
zultaty wskazują na przyk"ad na to, Że warzywa w s"oikach i puszkach są wyrzu-
cane rzadziej niŻ mroŻonki. Co waŻniejsze, artyku"y spoŻywane regularnie i za-
kupywane w standardowych opakowaniach są wyrzucane znacznie rzadziej niŻ
rarytasy i produkty zakupywane w opakowaniach innych niŻ zwykle. Najlepszym
przyk"adem jest tutaj pieczywo. Bardzo ma"o wyrzuca si� cz�sto kupowany chleb
w pokrojonych bochenkach o wadze 16 i 24 uncji (odpowiednio oko"o 500 i 700
gramów). W wi�kszoĘci gospodarstw domowych taki chleb jest spoŻywany regu-
larnie: grzanki na Ęniadanie, kanapki na drugie Ęniadanie, suchy chleb jako doda-
tek do obiadu. Natomiast najwi�cej wyrzuca si� innego pieczywa, takiego jak
bu"ki do hamburgerów i hot-dogów, pączki i ciastka itp. Takie pieczywo zazwy-
czaj jest spoŻywane nieregularnie podczas przyj�� na otwartym powietrzu albo
przy innych, stosunkowo rzadkich okazjach, a do Ęmieci trafia go od 40 do 60%
zakupionej iloĘci (Rathje 1986, 1996b, Rathje, Murphy 1992, Wilson et al. 1991).
5-6. Ogólne dane dotyczące Ęrodowiska materialnego  pozosta"oĘci mate-
rialne. Jednym z zaskakujących wyników uzyskanych wkrótce po rozpocz�ciu
prac nad projektem Garbage by" trzykrotny wzrost iloĘci wo"owiny w Ęmieciach
podczas  kryzysu wo"owinowego w 1973 roku, kiedy mi�sa tego brakowa"o
w sklepach. StworzyliĘmy wtedy model zachował
konsumentów, który spraw-
dzi" si� podczas podobnych braków cukru w 1975 roku (Rathje 1977).
KaŻda z zaprezentowanych tu szeĘciu perspektyw badawczych jest niepe"na,
a dopiero razem tworzą kompleksowy i zintegrowany obraz dowolnego systemu
zachował
.
Psychologia Ęrodowiskowa jest jedną z nauk spo"ecznych, która najbardziej zbli-
Ża si� do takiej totalnej perspektywy. Przedmiotem jej zainteresował
są związki
pomi�dzy spostrzeganiem i zachowaniem ludzkim a fizycznym Ęrodowiskiem,
takim jak budynek czy park narodowy (Heimstra, McFarling 1978, Proshansky +
CzasKultury / 4  2004
18
1970). Mimo to zazwyczaj przy zbieraniu danych psychologia Ęrodowiskowa
ogranicza si� do jednego podejĘcia badawczego. Jednym z przyk"adów jest stu-
dium W. L. Yancey a (1970) dotyczące mieszkał
ców Pruitt-Igoe, okrytego z"ą
s"awą osiedla bloków mieszkalnych w Saint Louis, przeznaczonego dla osób
o niskich dochodach. Projektanci Pruitt-Igoe (architekci, planiĘci miejscy) zdo-
byli nagrody w konkursach architektonicznych, ale wkrótce si� okaza"o, Że po-
nieĘli zupe"ną kl�sk�  bloki musia"y zosta� wysiedlone i wysadzone w powie-
trze, a s"ynny film nakr�cony w czasie operacji wyburzenia trafi" w 1973 roku do
telewizji w ca"ych Stanach Zjednoczonych. Yancey szczegó"owo przeanalizowa"
zebrane w ankietach iloĘciowe dane o tym, jak mieszkał
cy postrzegali swoje Ęro-
dowisko, ale jego studium zawiera"o niewiele obserwacji zachował
i nie zawie-
ra"o Żadnych dok"adnych danych o rozmieszczeniu Ęmietników, nie mówiąc juŻ
o takich rzeczach, jak niedokoł
czone cz�Ęci budynków, wybite okna czy napisy
na Ęcianach (graffiti). Nie trzeba dodawa�, Że dzi�ki obserwacji rzeczywistych
zachował
i pozosta"oĘci materialnych moŻna by"o dostrzec g"�bsze związki
w wymiarach, z których nie zdawali sobie sprawy ani mieszkał
cy, ani badacze.
Wystarczy, Że podam tutaj dwa przyk"ady. Po pierwsze, badacze zanotowali za-
pach moczu w windach, ale nie wspomnieli, Że w blokach nie by"o na parterze to-
alet dla t"umów dzieci bawiących si� na podwórku, a przecieŻ niewiele dzieci jest
w stanie przewidzie�, kiedy poczują fizjologiczną potrzeb�, i wzią� jednoczeĘnie
pod uwag�, Że winda moŻe si� zepsu� lub Że b�dzie jecha� powoli. Po drugie,
w blokach nie by"o zsypów i Żeby wyrzuci� Ęmieci, naleŻa"o zwieę� je windą na
dó" lub znieĘ� po schodach do Ęmietnika znajdującego si� na ty"ach bloku. Bada-
cze nie wspomnieli tego materialnego aspektu Życia w Pruitt-Igoe, ale nie zapo-
mnieli odnotowa�, Że niektórzy z mieszkał
ców wyrzucali Ęmieci przez okno. Nie
ulega wątpliwoĘci, Że tylko analiza przeprowadzona z róŻnych punktów widze-
nia umoŻliwi architektom projektowanie lepszych osiedli mieszkaniowych, nato-
miast nie pomogą im niepe"ne badania prowadzone z jednej bądę dwóch poznaw-
czych perspektyw.
PrzydatnoĘ� zintegrowanego, uwzgl�dniającego róŻne perspektywy badania po-
twierdza równieŻ socjologiczne studium Schensula, Paredes i Pelto (1968) doty-
czące wiejskich terenów w pó"nocnej Minnesocie. Autorzy poprosili informato-
rów z terenów wiejskich oraz mieszkał
ców konurbacji Minneapolis  St Paul, by
okreĘlili swój poziom Życia, a jednoczeĘnie badaniu iloĘciowemu poddano ich
rzeczywisty stan posiadania. Rezultaty tych badał
wykaza"y istnienie ogólnego
systemu zachował
, okreĘlonego jako szara strefa ubóstwa (twilight zone of po-
verty), w którym ubóstwo wyst�powa"o na wsi jako postrzegany u siebie niŻszy
poziom Życia w porównaniu z bogatszymi grupami spo"ecznymi, a raczej z ich
wyidealizowanymi obrazami w telewizji, natomiast ubóstwo to nie da"o si� za-
uwaŻy� w perspektywie materialnej, czyli nie uda"o si� zaobserwowa�, Żeby re-
spondentom brakowa"o konkretnych dóbr materialnych. Schensul i jego wspó"-
pracownicy wyciągn�li wniosek, Że badania nad ubóstwem powinny bra� pod
Recykling
19
uwag� zarówno konkretne, obiektywne opisy dokonane przez badacza, jak i opi-
nie i spostrzeŻenia cz"onków badanej grupy.
Traktowanie pozosta"oĘci materialnych jako zmiennych niezaleŻnych (danych)
nie zmienia podstawowego za"oŻenia badał
pozosta"oĘci, takiego mianowicie,
Że pozostają one w systemowym związku z zachowaniem i spostrzeganiem.
Twierdzenie moŻna zilustrowa� przyk"adem: w czasie badał
projektu Garbage
wysnuliĘmy tak zwaną Pierwszą zasad� wyrzucania ŻywnoĘci (First Principle
of Food Waste), która powsta"a z po"ączenia wniosków opisanych powyŻej
w punktach 5-4, 5-5 i 5-6. Pierwotnie zasada ta mia"a wyjaĘni� zachowanie kon-
sumentów w czasie  kryzysu wo"owinowego w 1973 roku.
Wed"ug naszej interpretacji, konsumenci reagowali na liczne prasowe doniesie-
nia o kryzysie, kupując wo"owin�, kiedykolwiek uda"o im si� ją znaleę�, zazwy-
czaj w innych (wi�kszych) niŻ na ogó" iloĘciach, oraz kupując inne niŻ zazwyczaj
(tał
sze) jej rodzaje (elementy tuszy), których potem nie umieli przechowywa�
ani przygotowywa� i które w koł
cu musieli wyrzuci�. W rok póęniej, w czasie
 kryzysu cukrowego zaobserwowaliĘmy to samo charakterystyczne zjawisko:
iloĘ� wyrzucanego cukru i s"odyczy wzros"a, mimo Że by"y drogie i brakowa"o
ich w sklepach. Zaobserwowane przez nas zjawiska pozwoli"y sformu"owa�
Pierwszą zasad� wyrzucania ŻywnoĘci: im mniej zmieniają si� nawyki kulinar-
ne, tym mniej wyrzuca si� jedzenia. Ta zasada wyjaĘnia, dlaczego zwyk"y krojo-
ny chleb pojawia si� w Ęmieciach rzadko (trafia tam najwyŻej 10% zakupionej
iloĘci), podczas gdy rzadziej spoŻywane rodzaje pieczywa są wyrzucane cz�sto
(ponad 35%). T"umaczy ona równieŻ, dlaczego Latynosi wyrzucają na Ęmieci
mniej jedzenia niŻ Anglosasi: mimo Że potrawy kuchni latynoamerykał
skiej są
bardzo róŻnorodne, ich podstawowe sk"adniki są proste i nieliczne w porównaniu
z kuchnią anglosaską. Te i inne struktury zachował
moŻna wywieĘ� z Pierwszej
zasady wyrzucania ŻywnoĘci, którą da si� wykorzysta� nie tylko w czasie zaku-
pów i gotowania, ale równieŻ przy projektowaniu opakował
ŻywnoĘci i w pro-
dukcji gotowych posi"ków.
Niespodziewanym potwierdzeniem Pierwszej zasady by"y wyniki badał
z 1986
roku, przeprowadzonych przez pracowników projektu Garbage na zlecenie ame-
rykał
skiej agencji ochrony Ęrodowiska EPA (Environmental Protection Agency)
w Nowym Orleanie oraz w okr�gu Marin. W obu badanych spo"ecznoĘciach "a-
two by"o zauwaŻy�, Że potencjalnie szkodliwe substancje, których regularnie
uŻywa si� w domu do napraw i konserwacji, by"y wyrzucane na Ęmieci rzadziej
niŻ substancje takie jak farby i barwniki, potrzebne tylko od czasu do czasu
(Rathje et al. 1987a i 1987b, Wilson et al. 1991 i 1994). Odkrycie to, potwier-
dzane przez wyniki wszystkich naszych nast�pnych badał
odpadów niebezpiecz-
nych, pozwoli"o wyciągną� wniosek, Że dzia"anie Pierwszej zasady rozciąga si�
równieŻ na odpady niebezpieczne. Pierwsza zasada wyrzucania ŻywnoĘci po-
winna si� wi�c nazywa� Pierwszą zasadą wyrzucania Ęmieci w ogóle (Wilson et
al. 1991). +
CzasKultury / 4  2004
20
Przedstawiony tutaj model zintegrowany nie wymaga, aby archeolodzy zmienili
stosowane przez siebie metodologie zbierania danych. Zak"ada on jednak, Że po-
zosta"oĘci materialne nie są jedynie odzwierciedleniem zachował
, ale równieŻ
ich waŻnym komponentem. Taka perspektywa jest szczególnie uŻyteczna dzisiaj,
kiedy musimy stawia� czo"a ekologicznym, energetycznym i innym kryzysom re-
lacji pomi�dzy sferą umys"u, zachowaniem i sferą materialną. Rola pozosta"oĘci
materialnych w naszych systemach zachował
nigdy nie by"a tak waŻna jak teraz
 a archeolodzy, których zadaniem jest przecieŻ badanie tych zagadnieł
, są teraz
potrzebniejsi niŻ kiedykolwiek!
T"umaczenie z j�zyka angielskiego: Pawe" Stachura
Bibliografia:
Committee on Diet, Nutrition, Cancer, Assembly of Life Sciences, National Research Council (1983),
Diet, Nutrition, Cancer, Washington, D.C.: National Academy Press.
Dobyns, S., W.L. Rathje, eds. (1987), The NFCS Report/Refuse Study: A Handbook of Potential
Distortions in Respondent Diet Reports, 4 Volumes, Report to Consumer Nutrition Division, U.S.
Department of Agriculture, Washington, D.C.
Fuchs, C.S., M.D. Edward, L. Giovannucci, G.A. Colditz, D.J. Hunter, M.J. Stamper, B. Rosner, R.E.
Speizer, W.C. Willet (1999), Dietary fiber, the risk of colorectal cancer, adenoma in women,  The
New England Journal of Medicine 340(3): 169 76.
Harrison, G.G. (1976), Socio-cultural correlates of food utilization, waste in a sample of urban ho-
useholds, nieopublikowana rozprawa doktorska, University of Arizona, Tuscon.
Harrison G.G., W.L. Rathje, W.W. Hughes (1975), Food behavior in an urban population,  Journal of
Nutrition Education 7(1): 13 16.
Harrison G.G.,W.L. Rathje, C.K. Ritenbaugh, W.W. Hughes, E.E. Ho (1983), The Food Loss Project:
Methodologies for Estimating Food Losses. Report to the Consumer Nutrition Division, U.S. Depart-
ment of Agriculture, Washington, D.C.
Heimstra, N.W., L.H. Farling (eds) (1978), Environmental Psychology, Monterey: Brooks/Cole.
Hughes, W.W. (1984), The method to our madness,  American Behavioral Scientist 28(1): 41 50.
Johnstone, B.M. (1986), Alternative approaches to nutritional assessment for studies of diet, disease:
an anthropology perspective, rozprawa doktorska, Department of Anthropology, University of Arizona,
Tuscon.
Johnstone, B.M., W.L. Rathje (1986), Building a theory of the differences between respondent re-
ports, material realities, referat odczytany na sympozjum Symposium on Different Approaches to
Using Food Consumption Data Bases for Evaluating Dietary Intakes, Institute of Food Technologies
AM, Dallas.
Proshansky, H.M. (1970), Environmental psychology: a methodological orientation w H.M. Proshan-
sky, W.H. Ittelson, R.G. Rivlin (eds) Environmental Psychology, New York: Holt, Rinehart, Winston.
Rabow, J., C.A. Neuman (1984), Garbaelogy as a method of cross-validating interview data on sen-
sitive topics,  Sociology, Social Research 68(4): 480 97.
Rabow, J., R.K. Watts (1982), The role of alcohol availability in alcohol consumption, alcohol pro-
blems, [w:] M. Galanter (ed.), Recent Developments in Alcoholism, New York: Plenum Publishing.
Recykling
21
Rathje, W.L. (1977), In praise of archeology: Le Projet du Garbąge, [w:] L.G. Ferguson, (ed.), Histo-
ric Archaeology, the Importance of Material Things, Society of Historical Archaeology.
__ (1978), Archaeological ethnography, [w:] R.A. Gould (ed.), Explorations in Ethnoarchaeology,
Albuquerque: University of New Mexico Press.
__ (1979a), Modern material culture studies, [w:] M.B. Schiffer (ed.), Advances in Archaeological
Method, Theory 2, pp. 1 37. New York: Academic Press.
__ (1979b), Trace measures, [w:] L. Sechrest (ed.), Unobtrusive Measures Today: New Directions for
Methodology of Behavioral Science, San Francisco: Jossey-Bass, Inc.
__ (1984a), The garbage decade,  American Behavioral Scientist 28(4): 9 29.
__ (1984b), Where s the beef?,  American Behavioral Scientist 28(4): 71 91.
__ (1986), Why we throw food away,  The Atlantic Monthly 257(4): 14 16.
__ (1996a), The archaeology of us, [w:] C. Ciegelski (ed.), Encyclopaedia Britannica s Yearbook of
Science, the Future  1997, pp. 158 77, New York: Encyclopaedia Britannica Inc.
__ (1996b), The mother lode for source reduction,  MSW-Management 6(4):13.
Rathje, W.L., S. Dobyns (1987), Handbook of potential distortions in respondent diet reports, [w:]
S. Dobyns, W.L. Rathje (eds), The NFCS Report/Refuse Study, Vol. 1, Report to the Consumer Nutri-
tion Division, U.S. Department of Agriculture, Washington, D.C.
Rathje, W.L., E.E. Ho (1987), Meat fat madness: conflicting patterns of meat fat consumption, their
public health implications,  Journal of the American Dietetic Association 87(10): 1357 62.
Rathje, W.L., W.W. Hughes (1977), Food loss at the household level: a perspective from household
residual analysis, Proceedings, RANN 2, the Second Symposium on Research Applied to National
Needs, Vol. 3: 32 5. National Science Foundation, Washington, D.C.
Rathje, W.L., M. McCarthy (1977), Regularity, variability in contemporary garbage, [w:] S. South
(ed.), Research Strategies in Historical Archaeology, New York: Academic Press.
Rathje, W.L., C Murphy (1992), Rubbish! The Archaeology of Garbage, New York: Harper Collins.
Rathje, W.L., D.C. Wilson (1987), Archaeological techniques applied to characterization of house-
hold discards, their potential contamination of groundwater, referat odczytany w czasie konferencji
Conference on Solid Waste Management, Materials Policy, New York City.
Rathje, W.L., D.C. Wilson, W.W. Hughes, R. Herndon (1987a), Characterization of Hazardous
Household Wastes from Marin County, California, New Orleans, Louisiana, U.S. EPA Environmental
Monitoring Systems Laboratory, Report No. EPA/600/x-87/129, Las Vegas.
Rathje, W.L., D.C. Wilson, W.W. Hughes (1987b), ACharacterization of Hazardous Wastes in Marin
County, California, Association of Bay Area Governments, Report No. P87004HAZ, Oakland.
Rathje, W.L., D.C. Wilson, W.W. Hughes, T. Jones (1988), The Phoenix Report: Characterization of
Recyclable Materials in Residential Solid Wastes in Phoenix, Tuscon, Arizona, A report prepared for
the Department of Public Works, the City of Phoenix.
Rathje, W.L., V.M. LaMotta, W.A. Longacre (w druku), Black hole archaeology, [w:] B. Cunliffe et
al. (eds), Archaeology: the widening debate, London: The British Academy.
Ritenbaugh, C.K., G.G. Harrison (1984), Reactivity in garbage analysis,  American Behavioral Scien-
tist 28(4): 51 70.
Schensul, S., A. Pereses, P. Pelto (1968), The twilight zone of poverty: a new perspective in an eco-
nomically depressed area,  Human Organization 27(1): 30 40.
Webb, E.J., D.J. Campbell, R.D. Schwarts, L. Secherst (1966), Unobtrusive Measures: Nonreactive
Research in the Social Sciences, Chicago: Rand McNally.
Wilson, D.C., W.L. Rathje, W.W. Hughes (1991), Household discards, modern refuse: a principle of
household resource use, waste, [w:] E. Staski, R. Wilk (eds), The Ethnoarchaeology of Refuse Dispo-
sal, Arizona State University Anthropological Research Papers No. 42: 41 51.
Wilson, D.C., W.L. Rathje, M.K. Tani (1994), Characterization, Assessment of Household Hazardo-
us Wastes in Municipal Solid Wastes, Final Report to the Water Quality Engineering Program, Natio-
nal Science Foundation, Washington, D.C.
Yancey, W.L. (1970), Architecture, interaction, social control: the case of a large-scale public
housing project, [w:] H.M. Proshansky, W.H. Ittelson, R.G. Rivlin (eds), Environmental Psychology,
New York: Holt, Rinehart, Winston.