Tragedia miłosna Gustawa w IV części Dziadów Mickiewicza. Motto: "Kto miłości
nie zna ten żyje szczęśliwy".
Adam Mickiewicz w losach Gustawa zawarł swój dramat miłosny, rozstanie się z
Maryla. Świadczy o tym fakt, że nazwał kochankę Gustawa Marią a także opisywany
stan, w jakim znajdował się Gustaw po trzyletniej nieobecności. Trzy lata po
samobójczej śmierci Gustaw ukazuje się nam pod postacią pustelnika. Ma on przy
sobie sztylet, którym odebrał sobie życie. Bohater udaje się do domu księdza,
który był dawniej jego nauczycielem. Przepojony myślą o tragicznej miłości pyta
się swojego dawnego nauczyciela:
"A znasz ty żywot Heloisy
Znasz ogień i łzy Wertera "
Adam Mickiewicz, aby ukazać stan wewnętrznego rozdarcia i burzy uczuć po
utracie kochanki Maryli, opisuje burzliwą pogodę:
"Wicher gromy burza sroga"
Symbolem tragedii miłosnej Gustawa jest gałązka cyprysu, którą nieszczęśliwy
kochanek otrzymał od Maryli w chwili rozstania. Gałązka ta stanowi dla niego
swego rodzaju talizman, który nosi przez cały czas przy sobie. W domku księdza
bohater przeżywa trzy godziny: miłości, rozpaczy i przestrogi. W czasie tych
godzin czas bieżący miesza się ustawicznie z przeszłością wywołaną przez
wspomnienia. W godzinie miłości Gustaw powraca cały czas w chwilę przegnania i
rozstania z ukochaną kobietą, wywyższa ponad wszystko miłość jako rzecz
najważniejszą. Bohater upaja się przeżywanym szczęściem. Idealizuje kochankę
mówiąc, że jest "najpiękniejsza, jak aniołek w raju". Wszystkie wspomnienia,
jakie sobie przypomina, nie zawierają ani odrobiny złych chwil, wszystko co się
wtedy działo było najpiękniejsze i najlepsze. Godzina rozpaczy to czas
głębokich refleksji Gustawa nad własnym losem. Wspomina odwiedziny pustego po
śmierci matki domu rodzinnego, lata szkolne i narodziny pierwszej miłości.
Głównym jednak motywem jest przeżywanie wesela utraconej kochanki. We
wspomnieniach o niej miłość miesza się z nienawiścią a uwielbienie z
oskarżeniem. Gustaw podczas tej godziny buntuje się przeciwko światu, w którym
bogactwo i tytuły są więcej warte i bardziej cenione niż uczucia. Mówi:
"Błyskotkę niosę dla jasnych panów. Ot tym wina utoczę na ślubie toasty."
W godzinie przestrogi Gustaw wypowiada maksymę, "Kto za życia choć raz był w
niebie ten po śmierci nie trafi od razu.". Ze słów tych wynika, że za miłość
trzeba płacić cierpieniem. Ksiądz próbuje pomóc bohaterowi, ale nie udaje się
mu, ponieważ duchowny reprezentuje postawę racjonalistyczną, więc nie rozumie
cierpień Gustawa, a zarazem nie może mu pomóc. Wyznania Gustawa to jakby
pośmiertna spowiedź z całego jego życia, właśnie dlatego przybył do księdza,
szukając kogoś z kim mógłby podzielić się swoimi przeżyciami opowiedzieć o
przyczynach, które doprowadziły go do obłąkania i samobójczej śmierci. (Osoba
taka jak Gustaw cechuje się wybujałą uczuciowością, wewnętrznym rozdarciem,
widzeniem świata przez pryzmat miłości skłóceniem się ze światem, odrzucenie
zasad moralnych, pogarda dla takiego świata, rozstanie się z życiem).