Patriotyzm między dumą a odpowiedzialnością1

Zeszyty Instytutu
PATRIOTYZM:
MIDZY DUM
A ODPOWIEDZIALNOŚCI
1
spis treści
WSTP ......................................................................................................................................................... 3
PATRIOTA, CZYLI KTO?
Lech Wałęsa Nie ma patriotów lepszych czy gorszych ..................................... 4
Krystyna Skarżyńska Gorące emocje i chłodne interesy ................................... 6
Krzysztof Michalski Emocje i obowiązki ........................................................................... 9
Andrzej K. Kozmiński Między ekonomią a patriotyzmem ...............................12
DUMNI Z POLSKI
Jarosław Makowski Patriotyzm otwarty, patriotyzm zamknięty .............15
Wally Olins Teraz jest czas na Polskę! .................................................................................17
Jos� Filipe Torres Polska Power! ............................................................................................. 20
SPOJRZENIE Z ZAGRANICY
JiY� Pehe Patriotyzm Szwejka ................................................................................................... 22
Leonie Huddy Dobry Amerykanin głosuje i protestuje .................................. 24
Jamie Stokes Naród tak, państwo nie .............................................................................. 26
Gesine Schwan Europejskie mosty porozumienia .............................................. 28
RÓŻNE OBLICZA PATRIOTYZMU
Dominika Kasprowicz Manifestując polskość .......................................................... 30
Helena A. Jędrzejczak 2 maja wywieszę flagę ......................................................... 32
Aleksandra Kaniewska Oddajcie nam Powstanie ................................................. 34
2
wstęp
Szanowni Państwo,
w przededniu kolejnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości przedstawiamy wybór tekstów
na temat patriotyzmu, które ukazywały się przez ostatnie dwa lata na stronie internetowej Instytutu
Obywatelskiego.
Teksty zawierają różnorodne spojrzenia. Każdy z autorów patrzy na patriotyzm inaczej. Dla jednych
to sprawy wielkie bo narodowe i związane z historią. Dla innych drobne, codzienne, które dopiero
połączone w całość tworzą rzeczy wielkie. Zdaje nam się, że proces poszukiwania odpowiedzi na bar-
dzo ogólne pytanie: czym jest patriotyzm? , nigdy się nie zakończy. Bo żyjemy w świecie, w którym
państwa i narody przywiązanie do ojczyzny pojmują w różny sposób. W jaki? To zależy od lokalnej
historii, tradycji czy geopolitycznej pozycji danego państwa. Dziś też jak pisze dla nas prezydent
Lech Wałęsa musimy zacząć się zastanawiać, czym jest patriotyzm i tożsamość nie tylko w wymiarze
narodowym, ale także europejskim.
Odmienne doświadczenia naszych autorów pokazują różne odmiany patriotyzmu. Przedstawiają go
też w różny sposób: naukowy, filozoficzny, anegdotyczny czy w kontekście konkretnych wydarzeń
Święta Flagi Narodowej czy Powstania Warszawskiego.
Komentarze piszą dla nas nie tylko Polacy, lecz także Amerykanka, Brytyjczyk, Czech, Hiszpan i Niem-
ka. Takie zestawienie opinii pokazuje różne spojrzenia na patriotyzm i na Polskę. Jacy jesteśmy my,
Polacy? Często popadamy ze skrajności w skrajność nie doceniamy się, wpadamy w samozachwyt
lub pogrążamy się w martyrologicznym cierpieniu. Na szczęście Polska się zmienia. Leczymy kom-
pleksy. Czujemy się coraz bardziej dumni z naszego kraju. Ważne też jednak, żebyśmy nie popadli
w samouwielbienie.
Życie pokazuje, że dopiero nasza postawa słowa i czyny potwierdza, czy jesteśmy patriotami. To
one wypełniają treścią nasze codzienne życie. Jak pokazują nasze teksty, dobry Amerykanin głosuje
i protestuje, Brytyjczyk ufa swojemu państwu, a Czech nie do końca uważa się za patriotę.
A Polacy? No właśnie. Jakimi jesteśmy obywatelami? Wystarczająco dobrymi?
Te wszystkie spojrzenia budują szeroki obraz patriotyzmu.
Zapraszamy do lektury i dyskusji!
Zespół Instytutu Obywatelskiego
3
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Lech Wałęsa
Nie ma patriotów
lepszych czy gorszych
2. Czy dzisiejszy patriotyzm w Polsce bardziej
Dzisiaj żyjemy w wolnym i demokratycz-
dzieli, niż łączy?
nym kraju. Nie musimy już walczyć o wol-
Nie zgodzę się, że patriotyzm musi dzielić. Nie
ność, tylko ją pielęgnować.
ten prawdziwy, wynikający z miłości do Ojczyzny
i szacunku dla drugiego człowieka. Dzieli ta forma
grania patriotyzmem, w której próbuje się szukać
lepszych i bardziej prawdziwych Polaków czy
krzyczeć: Tu jest Polska . Potrafiliśmy się ostatnio
1. Moim marzeniem jest, aby uczucie tożsamo-
łączyć w narodowej zadumie, chociażby po śmier-
ści narodowej i wzruszenia przy hymnie czuły
ci Ojca Świętego, bł. Jana Pawła II. Pytanie pozo-
nasze dzieci, wnuki i prawnuki.
staje tylko, czemu na tak krótko. I czemu od razu
Wiem jednak, że to bardzo trudne zadanie. Dla- zniszczono podniosły nastrój, wyciągając kwestie
tego musimy od najmłodszych lat uczyć dzie- lustracyjne i budując podziały.
ci poszanowania dla tradycji i wartości. Nie bez
Wydawało się, że będziemy umieli być solidarni
znaczenia jest tytaniczna praca, jaką mają do wy-
po katastrofie pod Smoleńskiem. To tragiczne
konania nauczyciele. W tym roku, w 85. rocznicę
wydarzenie, w którym zginęli wybitni przedsta-
ustanowienia Mazurka Dąbrowskiego hymnem
wiciele naszego narodu, reprezentujący tak różne
Rzeczypospolitej, napisałem do nauczycieli list,
w którym prosiłem, by trwali w swojej misji.
Oczywiście wciąż ważny jest patrio-
Jak tłumaczę swoim wnukom, czym jest patrio-
tyzm lokalny, ale musimy wypracować
tyzm? Staram się przekazać im, jak ciężka była
nasza walka. Chciałbym, aby wiedziały, ile wy- wspólne wartości dla Europy.
rzeczeń, łez i ofiar kosztowało nas to, żeby one
dzisiaj mogły żyć w demokratycznym kraju. Mu- środowiska polityczne, mogło pozwolić Polakom
szą wiedzieć, że wolność nie jest nam dana raz na na porozumienie ponad podziałami. Niestety,
zawsze, musimy ją umacniać mądrością i pracą. niektórym takie zjednoczenie było bardzo nie na
rękę i postanowili całą sytuację wykorzystać poli-
Za czasów mojej młodości patriotyzm był toż-
tycznie. Do dzisiaj mamy tego efekty.
samy z szacunkiem dla państwa i jego historii,
szacunkiem dla wiary i Kościoła, dla pracy i ziemi. Innym wydarzeniem jakże odmiennym, bo ra-
Wolność była wartością, której tak bardzo nam dosnym były Mistrzostwa Europy w Piłce Noż-
brakowało. Dzisiaj musimy przedefiniować te war- nej. I tym razem część polityków, siejąc zamęt,
tości. Mamy zupełnie inną epokę. Żyjemy w wol- chciała nie dopuścić do zjednoczenia narodu. Na
nej i zjednoczonej Europie. Dla mnie patriotyzm szczęście im się nie udało. Za każdym razem, kie-
to poszanowanie dla tych wartości, jakie wywal- dy zasiadałem na naszych pięknych stadionach,
czyliśmy najpierw obalając komunizm, a potem czułem dumę i niedowierzanie. Podczas Euro
tworząc państwo Europa . 2012 pokazaliśmy patriotyzm nowych czasów,
4
PATRI OTA. CZYLI KTO?
patriotyzm radosny, otwarty, bardziej spogląda- Dzisiaj żyjemy w wolnym i demokratycznym kra-
jący w przyszłość i cieszący się z chwili, z polskie- ju. Nie musimy już walczyć o wolność, tylko ją
go sukcesu. Pokazaliśmy patriotyzm bez podzia- pielęgnować.
łu na patriotów lepszych i gorszych. Pamiętajmy
Instytut Lecha Wałęsy prowadzi również program
o tym!
Solidarność dla Przyszłości , który ma na celu
promocję wartości solidarności i pomoc społe-
czeństwom, w których demokracja jest dopiero
3. Nowoczesny patriotyzm w kontekście glo-
budowana. W te programy są zaangażowani za-
balnym
Dzisiaj żyjemy w epoce informacji i globalizacji.
Dzisiaj żyjemy w wolnym i demokra-
Musimy przestawić się z dotychczasowego my-
ślenia na poziomie państwo-kraj na myślenie
tycznym kraju. Nie musimy już wal-
państwo-Europa . Oczywiście wciąż ważny jest
czyć o wolność, tylko ją pielęgnować.
patriotyzm lokalny, ale musimy wypracować
wspólne wartości dla Europy. Potrzebujemy no-
zwyczaj młodzi ludzie, dla których idee solidarno-
wych struktur i nowych rozwiązań, które będą
ści i wolności są aktualne i ważne.
właściwe na nowe czasy.
Bardzo chciałbym, by geny wolności i solidarno-
Kampania Gen Wolności zainicjowana przez
ści miały także dzieci z pokolenia moich wnuków.
Instytut Lecha Wałęsy ma na celu promowanie
I to jest wyzwanie dla nas wszystkich.
nowoczesnego poczucia patriotyzmu i integro-
wanie Polaków wokół pozytywnego postrzegania
osiągnięć obywateli i państwa. Chcemy uświado-
Tekst ukazał się na stronie 08 listopada 2012 r.
mić Polakom, że zawsze, niezależnie od czynni-
http://www.instytutobywatelski.pl/11270/lupa-
ków historycznych, posiadali gen wolności . Gen
instytutu/nie-ma-patriotow-lepszych-czy-gor-
twórczy, nie tylko pozwalający przetrwać, ale też
szych
wspierający rozwój człowieka, nawet w chwili
opresji. Tego genu nigdy nie straciliśmy. Powin-
niśmy być z tego dumni i przekazać młodemu
pokoleniu wartości wynikające z doświadczenia
historii.
LECH WAASA prezydent RP w latach 1990 1995. Najważniejsza postać polskiej opozycji
demokratycznej działacz związkowy, przywódca Solidarności . Laureat pokojowej Na-
grody Nobla w 1983 roku. Człowiek roku 1981 tygodnika Time .
5
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Krystyna Skarżyńska
Gorące emocje
i chłodne interesy
osób odrzuca ten typ patriotyzmu, w którym mi-
Młodzi cieszą się, że są Polakami. Lubią
łość do ojczyzny przejawia się w stałej gotowości
Polskę. Może nawet jest to gorące uczu-
do wyrzeczeń, cierpień i umierania w jej obro-
nie.
cie. Nie nazwałabym go jednak ślepą mi-
Jaki jest więc ten polski patriotyzm?
łością.
Wiosną ubiegłego roku przeprowadzałam bada-
nia dotyczące patriotyzmu polskiej inteligencji. Po
raz pierwszy patriotyzm rozumiany jako związek
Weronika Przecherska: Pani profesor, jak defi- z dobrze funkcjonującym, dającym bezpieczeń-
niować patriotyzm w dobie globalizacji? stwo państwem był nieco silniejszy niż patriotyzm
symboliczny, bezkrytyczny i bardzo emocjonalny.
Prof. KRYSTYNA SKARŻYCSKA: Trudno udzielić
Jednak nawet wśród młodych, wyedukowanych
jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czym po-
ludzi około 10 procent deklarowało przywiązanie
winien być w dzisiejszych czasach patriotyzm.
do Polski oparte na poczuciu naszej wyjątkowej
Zastanówmy się raczej nad tym, czy i jaki patrio-
martyrologii, nieufności wobec sąsiadów i bez-
tyzm daje się pogodzić z procesami globalizacji.
krytycznym stosunku do naszej historii.
Dziś stosunek do ojczyzny budujemy, kierując się
w sporej mierze racjonalnymi kryteriami, nie tyl- Zapewne to właśnie ten martyrologiczny,
ko przywiązaniem do tradycyjnych narodowych oparty na cierpieniu patriotyzm jest bardziej
symboli. Poczucie wspólnoty i przywiązanie do spektakularny niż zadbane ulice i sprawna ad-
niej tworzą dobre szkoły, wygodny transport pu- ministracja.
bliczny, sprawna administracja, łatwy dostęp do
Przekonanie, że naród polski cierpiał bardziej
pomocy lekarskiej czy jasne przepisy prawne. Taki
niż wszystkie inne narody oraz że jesteśmy na-
obywatelski patriotyzm jest jednak nadal silniej-
rodem zawsze dającym świadectwo prawdziwej
szy w zamożnych, ustabilizowanych europejskich
wiary, wiernym Bogu, pielęgnującym tradycyjne
demokracjach niż w krajach Europy Wschodniej.
chrześcijańsko-narodowe wartości , jest oczywi-
A jak to wygląda w Polsce? ście obecne w naszym myśleniu o patriotyzmie.
Nie jest to wzorzec dominujący ani powszechnie
Od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego
akceptowany, warto jednak o nim mówić.
stulecia młodzi Polacy deklarują tym większe
przywiązanie i sympatię do Polski, im bardziej są
Dlaczego?
zadowoleni z życia, im więcej mają przyjaciół czy
częściej udzielają się społecznie. Cieszą się, że są Przekonania o wyjątkowych cierpieniach i krzyw-
Polakami i lubią Polskę. Być może jest to gorące dach narodowych często wiążą się z usprawiedli-
uczucie, nie nazwałabym go jednak ślepą miło- wianiem polskich błędów, niepowodzeń, zanie-
ścią. Jednocześnie są krytyczni wobec naszego dbań czy z biernością społeczną. Wygląda to tak,
państwa i społeczeństwa. Większość młodych jakby ponoszone przez naród ofiary i doznawane
6
PATRI OTA. CZYLI KTO?
cierpienia były traktowane jako substytuty in- myślenie o Polakach. Charakteryzuje się skłonno-
nych zasług. Codzienne starania o polepszenie ścią do łatwego przypisywania złych intencji gru-
jakości życia w tej perspektywie są mało ważne. pom zewnętrznym przy interpretacji ich działań,
Nie mogą być przecież zródłem dumy. Na uwagę których znaczenie ma niezbyt jasny czy ambiwa-
zasługują tylko nadzwyczajne czyny. To demoty- lentny dla naszego kraju charakter.
wujące i szkodliwe dla świadomości społecznej.
To zaś prosta droga do uprzedzeń i nacjona-
Po co się starać, skoro i tak jesteśmy skazani na
lizmów...
porażki i cierpienia?
Gdy ludzie nie radzą sobie z własnym życiem,
W takiej perspektywie żaden wysiłek rzeczy-
ich codzienny byt jest zagrożony, często szukają
wiście nie ma sensu.
winnych i odpowiedzialnych nie wśród swoich ,
W martyrologicznym patriotyzmie liczą się in- ale raczej wśród obcych . W ten sposób są także
tencje, nie rezultaty. Polec za młodu, w obronie interpretowane kłopoty całych krajów. Tak dzie-
honoru, w słusznej sprawie, to jest patriotyczne. je się w Grecji, w mniejszym stopniu w Hiszpanii
Naprawianie mostów, selekcjonowanie śmieci czy i we Włoszech.
podlewanie kwiatów przed domem nie są godny-
Również procesy globalizacyjne traktuje się jako
mi zajęciami dla martyrologicznego patrioty. On
przyczyny narodowych kłopotów. Paradoksalnie,
ceni tylko wielkie czyny, niezależnie jakim efek-
zamiast w trudnych sytuacjach zbierać siły razem
tem się kończą.
z innymi krajami i społeczeństwami, niekiedy
Taki patriotyzm wiąże się także z poczuciem ze- opowiadamy się przeciwko integracji. Strategia
wnętrznego zagrożenia i podejrzliwością wobec każdy sobie rzepkę skrobie wydaje się jednak
wszelkich obcych . Prowadzi do ograniczenia skuteczna tylko doraznie.
kontaktów z ludzmi z innych krajów oraz osłabie-
Kryzys finansowy pokazuje jednak, że coraz
nia kooperacji międzynarodowej. Z czasem łączy
rzadziej myślimy w europejskich kategoriach,
się nawet z jawną wrogością wobec tych, którzy
górę biorą zaś narodowe egoizmy.
kwestionują naszą wyjątkowość, nie doceniają
naszych narodowych zasług lub nas krytykują. W czasie problemów społeczeństwa zamykają się,
Ten martyrologiczno-mesjanistyczny patriotyzm obwiniają inne kraje i ponadnarodowe instytucje
odżywa szczególnie w trudnych dla Polaków mo- za własne kłopoty. To jednak nie jedyny powód.
mentach. Warto zauważyć, że trudniej jest się identyfiko-
wać ze wspólnotami większymi niż sąsiedzkie
Słyniemy z tego, że wtedy najbardziej się jed-
czy miejskie. Taki proces wymaga abstrakcyjne-
noczymy i solidaryzujemy ze sobą.
go myślenia, operowania szerszymi kategoriami
Jest tak tylko pozornie. Wystarczy sobie przypo- poznawczymi. Dlatego tak ważne jest, by wyraz-
mnieć, co zdarzyło się po katastrofie smoleńskiej. niej akcentować znaczenie współpracy w tych
Badania Agnieszki Golec de Zavala i Aleksandry szerokich, ponadnarodowych wspólnotach. Bez
Cichockiej wykazały, że po 10 kwietnia 2010 roku wzbudzenia pozytywnych uczuć wobec dziedzic-
osoby, które wybierają myślenie gloryfikujące twa Unii Europejskiej trudno będzie zbudować
nasz ciągle wystawiony na zewnętrzne zagrożenia europejski patriotyzm.
naród, silniej wierzyły, że wypadek został spowo-
Czujemy się Europejczykami czy Polakami?
dowany spiskowym działaniem Rosjan, niż oso-
by odrzucające ten sposób myślenia o Polsce. Te
Od momentu upadku komunizmu z roku na rok
pierwsze bardziej popierały także działania mają-
maleje procent osób identyfikujących się z Polską.
ce na celu jakieś formy odwetu wobec Rosjan.
Na pytanie, z jakim obszarem geograficznym czu-
Wielkościowo-martyrologiczny patriotyzm wią- jesz się przede wszystkim związany, w 1989 roku
że się jednak również z tendencją do odrzucania Polskę wskazywało 81 procent respondentów.
i usuwania z pamięci informacji o historycznych W kolejnych latach odpowiadało w ten sposób
i aktualnych wydarzeniach, które zakłócają dobre jednak coraz mniej z nas.
7
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Liczby mówią same za siebie: w 1990 roku było sowych w świecie internetu będą coraz bardziej
to 80 procent, pięć lat pózniej tylko 75 procent. oddzielać nas od tradycyjnych narodowych toż-
W 1999 roku twierdziło tak 55 procent badanych. samości. Podobną rolę będzie pełniła świadoma
Niespełna dwadzieścia lat po przełomie już tylko polityka rządów, informująca o globalnych proce-
52 procent.* Co ciekawe, coraz mniej z nas iden- sach w ekonomii czy polityce.
tyfikuje się też z Europą. Wystarczy uważnie przyj-
Czy powinniśmy jeszcze więcej mówić o Unii?
rzeć się danym. W 1989 roku tę europejską toż-
Mam wrażenie, że media są przesiąknięte tym
samość deklarowało 19 procent Polaków, w 1990
tematem.
roku 16 procent. Niewielki wzrost zaobserwo-
wano w 1995 roku, kiedy z Europą identyfikowa- Dziś stanowczo zbyt mało miejsca w publicznym
ło się 19 procent ankietowanych. Pózniej jednak dyskursie poświęca się symbolicznemu, kulturo-
wynik ten utrzymywał się na poziomie 7 procent wemu czy emocjonalnemu znaczeniu Unii Euro-
(lata 1999 oraz 2008). Systematycznie rośnie na- pejskiej. Polacy widzą raczej interes w unijnym
tomiast liczba osób, które czują więz z regionem członkostwie niż czują bliskie więzi z innymi Eu-
Polski (od 33 procent w 1989 roku do 53 procent ropejczykami. Ten deficyt pozytywnych emocji
w 2008 roku) lub miejscowością, w której żyją (od- związanych z europejską wspólnotą jest obser-
powiednio 59 procent i 84 procent). wowany nie tylko u nas, ale i w innych krajach
Europy. Niestety, osłabia to poczucie europejskiej
Dlaczego tak jest?
tożsamości. Zapominamy, że Unia Europejska to
Więz z własnym krajem jest deklarowana zwłasz- My a nie jacyś Oni, których należy wykorzystać,
cza wtedy, gdy odnosi on znaczące sukcesy, jest kiedy tylko się da. Stosunkowo wysoka jakość na-
podziwiany, szanowany, znajduje się na ustach szego życia to przecież nie tylko dobrobyt mate-
całego świata . W naszym przypadku miało to rialny.
miejsce w 1989 roku. Podobnie jest z lokalnym
Powoli będziemy się jednak stawali obywatelami
patriotyzmem . Wzrasta, gdy małym wspólnotom
Europy, świata jako całości a nie tylko określone-
dobrze się powodzi, lepiej się w nich żyje. Jednym
go państwa. Im więcej Polaków będzie się identy-
z czynników tych lokalnych osiągnięć jest oczy-
fikowało z polskością z oczami szeroko otwartymi
wiście pomoc Unii Europejskiej oraz aktywność
na Europę i świat, tym większa szansa na zbudo-
obywateli. Ta zaś jest wyraznie wyższa na pozio-
wanie dobrego państwa. Takiego, do którego
mie lokalnym niż w sprawach ogólnokrajowych.
będziemy chcieli wracać dlatego, że dobrze się
Czy bardzo różnimy się w tej kwestii od pozo- tu żyje.
stałych Europejczyków?
Mieszkańcy krajów Unii coraz częściej identyfiku-
*Dane pochodzą z badań EVS oraz World Vales
ją się z własnym krajem. Badania z serii Europe-
Survey, prowadzonych na ogólnopolskich pró-
an Values Study (projekt badawczy analizujący
bach reprezentatywnych.
postawy Europejczyków przyp. red.) pokazały,
że Europejczycy utożsamiają się przede wszyst-
kim z obszarem geograficznym czy miejscowo-
Tekst ukazał się na stronie 08 listopada 2012 r.
ścią, w której aktualnie mieszkają. Identyfikacja
http://www.instytutobywatelski.pl/11236/lupa-in-
ogólnoeuropejska jest wybierana tylko przez 14
stytutu/gorace-emocje-i-chlodne-interesy
procent Europejczyków. Z biegiem czasu jednak
częstsze migracje, wielokulturowość czy możli-
wość nawiązania relacji przyjacielskich i bizne-
prof. KRYSTYNA SKARŻYCSKA psycholog, kierownik Katedry Psychologii Społecznej
w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej i w Pracowni Psychologii Politycznej w Instytucie
Psychologii Państwowej Akademii Nauk.
8
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Krzysztof Michalski
Emocje i obowiązki
Patriotyzm powinien być widziany
A jednak wszystko to stanowi jakąś nie do koń-
ca zdefiniowaną, postrzępioną na skraju całość.
z perspektywy wartości uniwersal-
Choć nie jestem, oczywiście, odpowiedzialny za
to, co robił mój dziadek to jednak był to mój
nych. W naszym rozumieniu siebie
dziadek, wstyd czy duma, gdy o nim myślę, nie
jako społeczeństwa, narodu musi
są nieuzasadnione.
zawierać się również odniesienie do
Być może dlatego z powodu niespójności, bra-
ku logiki, historycznego charakteru tego tworu,
innych ludzi, do człowieka jako takie-
który nazywam Polską (czy Niemcami ) pa-
go, a nie tylko do wartości lokalnych.
triotyzm przejawia się też zmysłowo: w zapa-
chach, w obrazach, w widokach.
Z drugiej strony patriotyzm to zbiór obowiązków,
zebranych, tak jak i odpowiadające im uprawnie-
nia, w pojęciu obywatel . Uczucia, zmysły, obra-
zy nie mają w tym kontekście znaczenia. Ważne
1.
jest, co powinno się robić (jako obywatel RP czy
Czym jest patriotyzm dla Polaka, który mieszka
USA) i do czego ma się prawo. Nie określają tego
w innym kraju, który ma dwa obywatelstwa
wierzby płaczące, pierogi, kościół Mariacki tylko
zarówno polski, jak i austriacki paszport?
ustawy, prawa, konstytucje.
Patriotyzm można zdefiniować, jak sądzę, przez
kryjące się w nim napięcie. Z jednej strony pa- Z jednej strony patriotyzm to więz
triotyzm to więz emocjonalna, to przywiązanie
emocjonalna, to przywiązanie do
do pewnych wartości, do instytucji i do historii,
pewnych wartości, do instytucji i do
z których biorą się te wartości i instytucje. Nie
historii, z których biorą się te wartości
są to naturalnie wartości spójne bądz moralnie
jednoznaczne; dobro miesza się w nich ze złem,
i instytucje. Z drugiej strony patrio-
duże z małym, jedno nie pasuje do drugiego,
tyzm to zbiór obowiązków, zebranych,
raz bierze górę to, raz tamto. Nie wyssaliśmy
tak jak i odpowiadające im uprawnie-
(podobnie jak Niemcy czy Rosjanie) z mlekiem
matki ani skłonności do zła, ani do dobra. nia, w pojęciu obywatel .
Historycznie narosłe postawy, normy, nawyki,
instytucje społeczne, jakie składają się na zna- Obie strony patriotyzmu: akceptacja zbioru obo-
czenie pojęcia Polska czy Rosja , nie dadzą
wiązków i praw oraz zakorzenienie w historycz-
się ułożyć w żaden system, ująć w żadną logikę.
nie powstałym zbiorze wartości, nie są od sie-
Stąd pojęcia te nigdy nie są precyzyjne, zawsze
bie niezależne choć często są w konflikcie, nie
otwarte na zmiany, na korektury, mogą być ciągle
mogą bez siebie istnieć. Prawo definiujące poję-
definiowane na nowo.
cie obywatel daje stabilność i pewien koniecz-
9
PATRI OTA. CZYLI KTO?
ny stopień jednoznaczności więziom emocjonal- one otwierają wspólnotę na to, co inne, i przez
nym a wartości, instytucje, historie wypełniają to podnoszą ją do ludzkości . W Polsce taką
to prawo treścią. Bez nich byłoby puste. grupą był na przykład pewien rodzaj szlachty.
Wystarczy zajrzeć do wspomnień i dzienników
Nie ma też oczywiście powodu, by mówić o pa-
Zygmunta Mycielskiego, Jacka Wozniakowskie-
triotyzmie, o czyimś patriotyzmie, tylko w licz-
go, Krzysztofa Kozłowskiego czy Kazimiery Iłła-
bie pojedynczej. Można mieć dwa patriotyzmy
kowiczówny, żeby zobaczyć, co mam na myśli.
(dwie ojczyzny), a nawet więcej. Ja w każdym
Inną grupą tego rodzaju (nosicieli uniwersali-
razie czuję się w takiej sytuacji całkiem dobrze.
zmu w polskości) byli niektórzy polscy Żydzi
Przyznaję, Polakiem bardzo lubię być, a o Austrii
czy żydowscy Polacy tacy choćby jak Antoni
myślę raczej jako obywatel. Metaforyka odwołu-
Słonimski czy Paweł Hertz. W obu przypadkach
jąca się do biologicznych związków rodzinnych
wychodzące poza etniczną, geograficzną, lokal-
jest tu trochę myląca.
ną polskość tradycje pozwalały pośrednio też
Bardziej odpowiednie byłoby odwołanie me- innym Polakom zdefiniować Polskę w kate-
dyczne: choć nie można mieć dwóch biologicz- goriach uniwersalnych, nieplemiennych.
nych matek, można mieć jednocześnie grypę
Instytucją pełniącą podobną funkcję był też
i wrzód żołądka (tak jak można być zarazem Po-
w Polsce niewątpliwie Kościół rzymskokatolicki:
lakiem i Austriakiem).
Kościół Sapiehy, Wojtyły czy Tischnera. Wreszcie
Czy można kwestionować patriotyzm? Co to uniwersytety, gdzie, przynajmniej w założeniu,
znaczy? młodzi Polacy powinni się uczyć trudnej umie-
jętności przyswojenia tradycji innych, rozumie-
nia Dantego, Heideggera czy Konfucjusza. Umie-
2.
jętności, bez której sens własnej tradycji staje się
Oczywiście, można, ba, nawet trzeba. Polska niedostępny.
jest najważniejsza to wyjątkowo idiotyczne ha-
Wszystkie te grupy i instytucje straciły bądz tra-
sło, niemożliwe do zaakceptowania dla nikogo,
cą dziś swoje pierwotne znaczenie. Następców
kto potrafi odróżnić dobro od zła a już zupeł-
Mycielskiego czy Hertza nie widać, w kościołach
nie nie dla kogoś, kto uważa się za chrześcijani-
polskie flagi zasłaniają tabernakulum, uniwersy-
na. Jeśli w interesie Polski to czy można zro-
tety zamieniają się w szkoły zawodowe, gdzie
bić wszystko? Ukraść? Oszukać? Zabić dziecko?
trenuje się umiejętności (rzekomo) przydatne
I jak wyjaśnić fakt, że w opowieściach Mateusza,
na rynku. Być może kto wie? inne grupy i in-
Marka, Aukasza i Jana, które od prawie dwóch
stytucje zajmą ich miejsce.
tysięcy lat organizują nasze dyskusje o tym, co
najważniejsze, nie ma mowy o Polsce ? Zapo- Być może będą to instytucje europejskie.
mnieli wspomnieć?
Czy istnieje patriotyzm europejski?
Związek z jakąś lokalną, partykularną wspól-
notą patriotyzm powinien być widziany, co 3.
wydaje się oczywiste, z perspektywy wartości
Narodu europejskiego jeszcze (?) nie ma.
uniwersalnych. W naszym rozumieniu samych
Emocjonalna więz z własnym krajem i jego tra-
siebie jako społeczeństwa, narodu, musi zawie-
dycją rzadko wychodzi poza jego granice.
rać się również wymiar uniwersalny, odniesienie
do innych ludzi, do człowieka jako takiego, a nie A jednak czasem się to zdarza.
tylko do wartości lokalnych. Nie tylko do człon-
Na przykład tym uprzywilejowanym, którzy bywa-
ków tej samej wspólnoty. Inaczej nie będziemy
ją gdzieś indziej. Czuję to bardzo mocno w USA,
narodem, a bandą, gangiem, szczepem.
gdzie spędzam parę miesięcy w roku. Jestem
Nosicielami tego uniwersalnego elementu są tam przede wszystkim Europejczykiem, tak jak
zwykle jakieś instytucje czy grupy społeczne. To w Wiedniu jestem przede wszystkim Polakiem.
10
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Czasem patriotyzm europejski jest częścią Europejczykami. Była to niewątpliwie jedna z sił
składową, elementem patriotyzmu lokalnego, dośrodkowych powstającej Unii Europejskiej.
narodowego. Emocjonalny związek z własnym
Instytucji obywatelstwa europejskiego , tej dru-
krajem zakłada również związek emocjonalny
giej strony patriotyzmu, (jeszcze?) nie ma. Czy
z Europą. Coś takiego często ma miejsce w Niem-
powstanie? Zależy to także, może nawet przede
czech; dla wielu Niemców po doświadczeniach
wszystkim od tego, czy odczuwana już czasem
wojny i nazizmu akceptacja niemieckości jest
i na różne sposoby ponadnarodowa, europejska
zarazem akceptacją Europy. Nie przypadkiem
wspólnota wartości, instytucji i historii okaże się
Niemcy były od początku motorem zjednocze-
wystarczającą podstawą jakiegoś europejskiego
nia Europy.
porządku politycznego.
Więz emocjonalna z Europą bywa też rezultatem
strachu. Pojawia się niekiedy w obliczu niebez-
Tekst ukazał się na stronie 13 listopada 2011 r.
pieczeństwa. W obawie przed nową wojną za-
http://www.instytutobywatelski.pl/3458/lupa-
grożeni wzrastającym w siłę na wschodzie ko-
instytutu/emocje-i-obowiazki
munizmem Niemcy, Francuzi, Włosi poczuli się
KRZYSZTOF MICHALSKI wykłada filozofię na Boston University i Uniwersytecie Warszawskim
oraz kieruje Instytutem Nauk o Człowieku w Wiedniu. Ostatnio ukazały się jego książki Zrozumieć
przemijanie i Płomień wieczności.
11
PATRI OTA. CZYLI KTO?
Andrzej K. Kozmiński
Między ekonomią
a patriotyzmem
Podobnie rzecz ma się z życiem intelektualnym,
Jedną z powinności obywatela jest pła-
które musi być odpowiednio wspomagane przez
cenie podatków i podporządkowanie się
potencjał ekonomiczny. Innymi słowy, chodzi
o zamożne i szczęśliwe życie.
regułom, które obowiązują w danym
Czy moglibyśmy wymienić jakieś przykłady
kraju mówi prof. ANDRZEJ K. KOyMICSKI
patriotyzmu ekonomicznego?
w rozmowie z JANEM GMURCZYKIEM
Są to głównie kraje skandynawskie, na przykład
Finlandia, która według mnie jest bardzo prze-
siąknięta patriotyzmem ekonomicznym. Można
także poszukać przykładów wśród innych państw,
którym udało się zbudować bardzo wysoki po-
ziom dobrostanu. Takim krajem jest na przykład
Jan Gmurczyk: O patriotyzmie ekonomicznym
Singapur.
rzadko się słyszy. Czym on jest?
A jak sprawa wygląda w Polsce?
Prof. Andrzej K. Kozmiński: Patriotyzm eko-
nomiczny to dążenie do tego, by dane społe-
Pod tym względem ostatnie dwie dekady wcale
czeństwo się bogaciło. Oto najprostsza defini-
nie wyglądają zle. Na pewno zrobiliśmy duży po-
cja. Przypomina mi się od razu towarzysz Gierek
stęp. Chyba nigdy w historii nie mieliśmy tak do-
i powiedzenie: Aby Polska rosła w siłę, a ludzie
brych dwudziestu lat. Oczywiście można się za-
żyli dostatniej . Wbrew pozorom to nie jest wca-
stanowić nad tym, czy jest to wynik świadomego
le takie głupie ujęcie patriotyzmu ekonomicz-
patriotyzmu ekonomicznego, czyli z jednej strony
nego, ponieważ o to właśnie chodzi. Przy czym
patriotyzmu władz, a z drugiej patriotyzmu oby-
to wszystko musi się dokonywać w warunkach
wateli, którzy mają na uwadze coś więcej niż tylko
pewnej równowagi, czyli akceptowanych form
swój interes osobisty, krótkoterminowy. Trudno
społecznych i politycznych.
mi odpowiedzieć na to pytanie, ale w każdym ra-
zie efekty wyglądają niezle.
Co to oznacza?
Czy możemy nazwać patriotą kogoś, kto de-
Trzeba brać pod uwagę szersze wskazniki aniżeli
klaruje, że kocha swoją ojczyznę, ale woli pła-
tylko wartość dochodu narodowego i jego dyna-
cić podatki za granicą, na przykład w rajach
mikę. Patriotyzm ekonomiczny powinien zakła-
podatkowych?
dać, że wszystkie grupy społeczne mniej więcej
uczestniczą w bogaceniu się i że nie tworzą się
Nie. Uważam, że zachowanie, które ostatnio
nadmierne różnice dochodowe. Oczywiście ta-
obserwujemy we Francji, jest przejawem braku
kie różnice są niezbędne i normalne, ale sytuacje
patriotyzmu ekonomicznego. Oczywiście jeżeli
skrajne lub zbliżające się do skrajnych są niewska-
poziom opodatkowania zbliża się do granic kon-
zane.
fiskaty, wtedy można się zastanowić, czy jest to
12
PATRI OTA. CZYLI KTO?
jakiś obronny argument. Moim zdaniem nie, bo Trzeba umieć przeciwstawić się krzykliwej, popu-
jedną z powinności obywatela jest płacenie po- listycznej propagandzie, która często towarzyszy
datków i podporządkowanie się regułom, które podobnym przypadkom. Należy przy tym zwra-
obowiązują w danym kraju. cać uwagę na to, że Polska jest, niestety, krajem
ubogim w kapitał. Gdybyśmy mieli rozwijać się
Ale mówi się przecież, że pieniądz nie zna
w oparciu o kapitał rodzimy, to byśmy się w ogóle
ojczyzny . Czy istnieje w ogóle miejsce na pa-
nie rozwijali. Dość spojrzeć na poziom oszczęd-
triotyzm w czasach globalizacji i liberalizacji?
ności i kapitalizację firm czy banków. Okazuje się,
Powierzchowna odpowiedz mogłaby być taka, że że my po prostu nie mamy kapitału i musimy go
nie, bo te czasy już minęły. Przede wszystkim jed- importować.
nak twierdzenie, że kapitał nie ma narodowości,
A czy istnieje coś takiego jak europejski pa-
jest mocno przesadzone. Prawdę powiedziawszy,
triotyzm ekonomiczny albo europejski inte-
każda firma ma w genach swoje cechy narodowe.
res gospodarczy ?
Co więcej, kraj pochodzenia jest uprzywilejowa-
nym beneficjentem działania firm globalnych i to Obawiam się, że jeszcze nie. Mamy całą ko-
też wydaje się dosyć normalne. Zatem zarówno lekcję patriotyzmów ekonomicznych, a nawet
kulturowo, jak i ekonomicznie kapitał ma swoją w niektórych przypadkach nacjonalizmów eko-
narodowość. Ubolewam przy tym, że Polska wła- nomicznych. Trzeba odróżnić patriotyzm od na-
ściwie nie dorobiła się do tej pory żadnej liczącej cjonalizmu. Nacjonalizm jest zawsze przeciwko ,
się firmy działającej w skali międzynarodowej. a patriotyzm jest za . Kiedyś twórcy państwa
włoskiego powiadali, że mamy już Włochy, a nie
W dobie globalizacji można i należy dbać o swo-
mamy Włochów . Podobnie można powiedzieć,
ją małą ojczyznę . Myślę, że nawet w warunkach
że mamy już Europę, ale Europejczyków jeszcze
daleko posuniętej integracji europejskiej a je-
bardzo niewielu.
stem zwolennikiem takiej integracji dbałość o tę
małą ojczyznę pozostanie istotna i nie da się Sądzę, że problem ten widać wyraznie we wszel-
tego zmienić. Państwo narodowe, w tradycyjnej, kiego rodzaju negocjacjach europejskich. Wszyst-
XIX-wiecznej formie, właściwie powoli odchodzi kie kraje starają się dążyć do realizacji swoich
do lamusa, lecz świadomość społeczna, która interesów. Interes wspólny dostrzegają dopiero
wyraża się w pewnego rodzaju patriotycznych wtedy, gdy sprzyja on realizacji interesów naro-
dążeniach, pozostaje. dowych.
Odpowiedzią jest głębsza integracja.
Wyobrazmy sobie państwową fabrykę na skra-
ju bankructwa. Aby uratować miejsca pracy,
Stany Zjednoczone Europy, które dla mnie oso-
trzeba sprzedać firmę zagranicznemu inwe-
biście byłyby czymś pożądanym, to jeszcze dość
storowi. Pojawiają się jednak obawy przed
odległa przyszłość właśnie dlatego, że świa-
kapitałem zagranicznym. Jak wyjaśniać spo-
domość wspólnego interesu europejskiego jest
łeczeństwu takie dylematy?
jeszcze niewielka. Niemniej jednak przebija się.
Najlepszy dowód na to jest taki, że Europa sta-
W obiegu społecznym mamy dużą liczbę mitów
je na głowie, żeby wyciągnąć jakoś Greków znad
różnego rodzaju. Akurat niedawno prowadzi-
przepaści. Dość silnie wspierane są też Włochy,
łem badania na temat opinii ludzi o kapitale za-
Hiszpania i Portugalia. Innymi słowy, na poziomie
granicznym i one wcale nie są takie negatywne.
elit istnieje świadomość, że korzyści, które wyni-
Pewne grupy polityczne próbują budować swoją
kają ze wspólnoty europejskiej, są wyższe aniżeli
pozycję na strachu przed kapitałem zagranicz-
koszty nawet bardzo wysokie ratowania ma-
nym, ale obywatele uważają, że jeśli zagraniczny
ruderów.
inwestor jest poważny, daje gwarancję rozwoju
Z drugiej jednak strony na poziomie szerokiej
firmy i wykazuje skłonność, by podporządkować
się naszym regułom gry, to nie ma żadnego pro- świadomości społecznej mamy jeszcze sporo do
zrobienia. Niemcy, Finowie, Holendrzy i Brytyjczy-
blemu.
13
PATRI OTA. CZYLI KTO?
cy bardzo narzekają, że muszą Greków i innych życia licznych grup społecznych. Wówczas mogą
ciągnąć za uszy . Przy czym wydaje mi się, że się pojawić elementy nacjonalizmu. Zwróćmy
wkrótce to się jednak zmieni. Nawet Niemcy za- uwagę, że ten nacjonalizm pojawia się w Gre-
czynają sobie zdawać sprawę, że są największymi cji, bardzo silny jest też na Węgrzech słowem,
beneficjentami zjednoczonej Europy. Gdyby przy- w krajach ekonomicznie najsłabszych i najbardziej
padkiem pewnego dnia obudzili się z przewarto- zagrożonych spadkiem poziomu życia.
ściowaną marką, to dopiero by zajęczeli.
Zwykle jest tak, że wybuchy negatywnych emo-
Pracownicy i przedsiębiorcy w Europie wciąż cji pojawiają się wtedy, gdy po dłuższym okresie
czują się bardziej częścią rynku narodowego prosperity następuje załamanie koniunktury. To
niż wspólnego rynku europejskiego? jest właśnie przykład Grecji. Na szczęście grecki
nacjonalizm nie jest szczególnie grozny dla niko-
Chyba tak, aczkolwiek i to się zmienia. Świado-
go z wyjątkiem samych Greków. Natomiast gdy-
mość paneuropejska narasta i będzie narastała.
by tego rodzaju nastroje pojawiły się w większej
Jestem pod tym względem optymistą.
grupie krajów, zwłaszcza dużych, wówczas mogą
A co z nacjonalizmem? Czy może zahamować zaistnieć działania, które będą zmierzały do zaha-
proces pogłębiającej się integracji w Euro- mowania procesów integracyjnych.
pie?
Nacjonalizm jest w ogóle rzeczą bardzo niebez- Tekst ukazał się na stronie 08 listopada 2012 r.
pieczną i oczywiście może zahamować ten pro- http://www.instytutobywatelski.pl/11278/lupa-in-
ces, zwłaszcza gdyby pojawiła się sytuacja kry- stytutu/miedzy-ekonomia-a-patriotyzmem
zysowa, która poważnie zagroziłaby poziomowi
prof. ANDRZEJ K. KOyMICSKI ekonomista, profesor nauk ekonomicznych, prezydent Aka-
demii Leona Kozmińskiego w Warszawie.
14
DUMNI Z POLSKI
Jarosław Makowski
Patriotyzm otwarty,
patriotyzm zamknięty
1. 3.
Mamy dziś w Polsce dwa sposoby przeżywania Liberalni patrioci muszą dziś głośno powiedzieć,
patriotyzmu. Patriotyzm zamknięty i patriotyzm że Polki i Polacy mają prawo do przeżywania swo-
otwarty. jego patriotyzmu w sposób otwarty, a nie tylko
zamknięty.
Pierwszy ma zabarwienie prawicowe. Definiuje
się przede wszystkim przez pryzmat etniczno- Godne milczenie , które tak często charaktery-
-narodowy. zuje liberałów w kwestiach narodowych, sprawia,
że prawica monopolizuje patriotyzm, pokazując
Dlatego ten typ patriotyzmu jest zasadniczo za-
go w krzywym zwierciadle, gdyż jest to dla niej
borczy, wykluczający, mający ograniczoną tole-
politycznie wygodne i opłacalne.
rancję do wszystkiego, co inne, obce, nie-polskie.
Nie dziwi, że polskość jest tu rozumiana ciasno, Tymczasem, co winni sobie wziąć do serca libe-
skupiona na selektywnie prezentowanej tradycji, rałowie, duma narodowa jest dla państwa tym
impregnowana na samokrytykę. pisał amerykański liberał Richard Rorty czym
dla jednostki jest poczucie własnej wartości: nie-
Ten typ patriotyzmu najlepiej oddaje hasło: Kto
zbędnym warunkiem samodoskonalenia .
nie kocha swojego kraju tak jak my, prawdziwi
Polacy�, ten nie jest Polakiem .
4.
2. Ale jak w praktyce prezentuje się narracja patrio-
tyzmu zamkniętego ?
Drugi ma zabarwienie liberalne. Definiuje się
przede wszystkim przez pryzmat obywatelskiego Jarosław Kaczyński, który jest symbolem tego
zaangażowania, szacunku wobec demokratycz- sposobu myślenia, nie waha się mówić do każde-
nych norm, troski o państwo jako owoc wysiłku go z nas: Jeśli chcesz być patriotą, musisz mnie
każdego obywatela. naśladować. Jeśli chcesz służyć z całych sił ojczyz-
nie, musisz stanąć obok mnie ramię w ramię .
Ten typ patriotyzmu jest otwarty. W inności,
wielości tradycji składających się na nasze dzie- Kto tego nie rozumie, ba, kto nie jest w stanie
dzictwo widzi nie tyle zagrożenie, co bogactwo. przyjąć tych słów i wskazań prezesa PiS za dobrą
I szansę! monetę, sam stawia się poza narodową wspólno-
tą. Jest po prostu zdrajcą!
Dlatego polskość jest tu rozumiana szeroko, gdyż
przejawia się nie tylko w miłości do swojej ojczy- A jak przedstawia się narracja patriotyzmu
zny, ale też charakteryzuje ją krytyczna lojalność. otwartego ?
Ten typ patriotyzmu najlepiej oddaje hasło: Każ- Otóż ja nie powiem, że Jarosław Kaczyński i jego
dy, kto szanuje Polskę i wiąże z nią swoją przy- zwolennicy są złymi patriotami. Nie powiem, że
szłość, ma do niej prawo tak jak my . nie kochają swojego kraju, że nie są z niego dum-
15
DUMNI Z POLSKI
ni lub że cynicznie i programowo działają na jego Jestem dumny z Polek i Polaków, moich współ-
szkodę. Nie powiem, nawet gdyby dziś Kaczyński obywateli, gdyż na szczęście wciąż jesteśmy
był premierem, że jego rząd nie jest moim rzą- gotowi uważać, że dobre społeczeństwo to takie,
dem, choć pewnie byłbym wobec niego bardzo które myśli o sobie, że nie jest dość dobre.
krytyczny.
I być może w tym tkwi zródło tego, że chcemy być
Powiem natomiast, że choć wiele nas dzieli, po- lepszym społeczeństwem, co znaczy, że chcemy
czynając od rozumienia narodowej wspólnoty budować instytucje, które nie upokarzają ludzi. Że
przedstawiciele patriotyzmu zamkniętego chcą chcemy budować państwo, które jest narzędziem
służyć ojczyznie, działać na rzecz jej pomyślno- tworzenia najlepszych możliwych warunków dla
ści. Czy kiedykolwiek usłyszę od kogoś z prawej naszego rozwoju i samorealizacji.
strony, że mimo bycia liberałem jestem również
A jeśli tak, to może nie jest z nami tak zle, jak nie-
dobrym polskim patriotą?
którzy próbują nam wmówić.
5.
Tekst ukazał się na stronie 01 maja 2012 r.
I na koniec trzy słowa, dlaczego jestem dumny
http://www.instytutobywatelski.pl/6552/komen-
z mojego kraju.
tarze/patriotyzm-otwarty-patriotyzm-zamkniety
Jestem dumny z tego, co każdy z osobna i wszy-
scy razem osiągamy własnymi siłami, odwagą
i wiarą, a nie poprzez bycie posłusznym takim czy
innym wodzom.
JAROSAAW MAKOWSKI publicysta, filozof, szef Instytutu Obywatelskiego.
16
DUMNI Z POLSKI
Wally Olins
Teraz jest czas
na Polskę!
Są ewidentnie rzeczy, na które nie mamy
Branding narodowy to połączenie
wpływu, a które mogą działać na naszą nie-
XIX-wiecznego nacjonalizmu z marke-
korzyść: pogoda, tragiczna historia, tenden-
cje martyrologiczne. Jak z takim bagażem
tingiem XXI wieku. Ale wizerunku nie
przekonywać świat, że jesteśmy super?
zmienia się w jedną noc. Na to potrzeba
Przede wszystkim są kraje z dużo gorszym kli-
dziesięciu lub więcej lat.
matem, a wciąż mają świetny dorobek wizerun-
kowy. Na przykład Szwecja. Albo Kanada.
Ale o Kanadyjczykach mówi się, że są nudni&
Aleksandra Kaniewska: Powtarza Pan wielo-
To duża przesada! Jasne, że wszyscy kochamy
krotnie, że Polska nie powinna czuć się dru-
uogólnienia, ale ludzie są różni. Wracając do
goligowym krajem, że przebyliśmy długą,
kwestii niezbyt korzystnego punktu startowe-
efektywną drogę modernizacyjną itp. Jak
go, chciałbym opowiedzieć historię pewnego
w takim razie wytłumaczy Pan to, że wciąż
kraju. W XVI wieku był imperium, ale stopniowo
słabo wypadamy w globalnych rankingach
tracił na znaczeniu i sile. Doszło do tego, że jego
popularności i rozpoznawalności? Nie lubią
wpływy w Europie były prawie zerowe, różne
nas?
kraje robiły zakusy na jego ziemie i tron. Po la-
Wally Olins: Wcale nie jest tak, że inne nacje was tach militarnej dyktatury i wyniszczającej wojny
nie lubią. Po prostu mają obraz Polski, który jest domowej był biedny i odległy od reszty. Do tego
całkowicie oderwany od rzeczywistości. Wizeru- pozostawał pod ogromnym, hamującym rozwój
nek waszego kraju, jak pewnie Pani wie, wiąże wpływem Kościoła katolickiego i skrajnej prawi-
się z przymiotnikami: postkomunistyczny, zimny, cy. A teraz zagadka: jaki to kraj?
szary, nieprzyjazny, biedny, wiejski.
Brzmi znajomo&
Ale Polska się zmieniła i wciąż będzie się zmie-
To Hiszpania z lat siedemdziesiątych ubiegłego
niać. Dopóki jednak nie przyjmiecie proaktyw-
wieku, zanim zaczął się tam jakikolwiek proces
nej roli w promowaniu tych zmian i siły waszego
rebrandingu, czyli świadomej pracy nad zmianą
kraju, negatywne skojarzenia będą trwać. To się
wizerunku. Widzi Pani, jak wiele z tych elemen-
samo nie zrobi.
tów przypomina Polskę? Nawet naturalna zaleta
Polska ma duży potencjał komercyjny, kultu- Hiszpanii, czyli słoneczna pogoda, była kiedyś jej
ralny, sportowy, artystyczny czy naukowy. Jeśli wadą. Wielu turystom wakacje na hiszpańskich
spojrzeć na kraje, które od lat mają świetną roz- plażach kojarzyły się bowiem z tanim alkoholem
poznawalność i cieszą się szacunkiem, to najczę- i balangami. Ale w latach osiemdziesiątych Hisz-
ściej od lat mocno inwestują one w promocję panie podjęli odważną decyzję, żeby zwrócić
swoich osiągnięć. Polska tego nie robi. Macie uwagę świata na hiszpańską kulturę promując
więc dobrą opinię i zupełnie nijaki wizerunek. między innymi jedno z najważniejszych muze-
17
DUMNI Z POLSKI
ów świata, Prado w Madrycie, czy różnorodność mentarzu dla Instytutu Obywatelskiego, że
miast: Barcelony, Sewilli i Santiago de Composte- Polacy uwielbiają narzekać na Polskę, ale
la. Teraz Hiszpania może poszczycić się znanymi oburzają się, kiedy robią to obcokrajowcy.
na świecie markami, jak Zara, Repsol, Telefoni- Brytyjczycy chyba nie są tak krytyczni. Może
ca, ma rozpoznawalnych polityków: Jos� Marię to jakaś dżentelmeńska umowa?
Aznara czy Javiera Solanę, a także ludzi kultury:
Szczerze mówiąc, nie sądzę. Znam wielu Bry-
Pedro Almodóvara czy Santiago Calatravę. Zdia-
tyjczyków, którzy otwarcie krytykują swoją
gnozowano najlepsze strony Hiszpanii i wzięto
ojczyznę. Dzieje się tak również w Danii, przez
byka za rogi. To samo musi zrobić Polska.
wielu uważanej za miejsce prawie idealne z jej
Żeby to zrobić, najpierw sami musimy uwie- pięknymi domkami i sympatycznymi ludzmi. Ale
rzyć, że mamy mocne strony, w które warto Duńczycy są bardzo krytyczni i wobec swoje-
inwestować. Może przydałaby nam się taka go kraju, i wobec siebie. Mówią o sobie, że są za-
zbiorowa, narodowa psychoterapia, żebyśmy dufanymi hipokrytami, niby otwartymi na świat,
uwierzyli, jak duży mamy potencjał? a tak naprawdę mocno zamkniętymi na inność.
Absolutnie! Bo tak naprawdę Polakom brakuje Skąd wziął się pomysł, żeby kraje traktować
wiary nie w samych siebie, ale we własny kraj. jak produkty, które można promować?
Czy to dlatego reszta świata postrzega nas W największym skrócie, branding narodowy to
jako smutasów? połączenie XIX-wiecznego nacjonalizmu z mar-
ketingiem XXI wieku. Wystarczy spojrzeć, jak
Jeśliby założyć, że Polska to kraj smutnych ludzi,
rozwijała się historia. Idea nowoczesnych państw-
warto zapytać, dlaczego tak jest. Myślę, że bar-
-narodów zaczęła się kształtować pod koniec
dziej właściwie byłoby powiedzieć, że brakuje
XVIII wieku razem z wydarzeniami rewolucyjnej
wam pewności siebie. Dlatego możecie wyda-
Francji i republikańskiej Ameryki. Pózniej nastał
wać się smutni.
wiek XIX, podczas którego zjednoczyły się Niem-
Z drugiej strony tak naprawdę do niedawna Po- cy i Włochy. Na tych zjednoczonych ziemiach
lacy nie mieli z czego być dumni. Ale teraz to się zaczęła się tworzyć odrębna tożsamość narodo-
zmieniło macie jedną z lepiej funkcjonujących wa, duma ze wspólnej historii i kultury. Z kolei po
gospodarek w Europie, stabilny i przyjazny re- I wojnie światowej, kiedy upadły imperia osmań-
formom rząd. To świetny początek. Pamiętajmy skie, habsburskie i rosyjskie, na gruzach starych
jednak, że takie zmiany wymagają czasu. państw w ogromnym tempie powstawały nowe
formacje. Mniej więcej w 1919 roku na świecie było
Czyli?
około 80 państw, dziś ta liczba dobiega do 200.
Wizerunku nie zmienia się w jedną noc. Na to
Czyli mnogość państw to jak podaż produk-
potrzeba dziesięciu lub więcej lat. Ale żeby pro-
tów na rynku? Trzeba się wyróżnić, żeby od-
gram zmian nie był tylko strzelaniem w próżnię,
nieść sukces nad konkurencją?
potrzebne jest zogniskowanie działań. Ustale-
nie nadrzędnego celu. A tego w Polsce brakuje. Mniej więcej tak. Do elementu narodowego
Są oczywiście inicjatywy i strategie stosowane doszedł czynnik komercyjny. Dzięki globaliza-
przez oddzielne podmioty: Ministerstwo Go- cji każdy może pojechać dziś wszędzie, kupić
spodarki, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, wszystko, biznes może działać z każdego miej-
Izby Turystyki, Ministerstwo Kultury itp. Problem sca na świecie. To sprawiło, że państwa konku-
w tym, że każda jest inna, nie mają wspólnej, rują ze sobą, na przykład o wpływy z turystyki
nadrzędnej myśli przewodniej. Dlatego nie pro- czy atencję inwestorów.
wadzą do niczego konkretnego.
Brand to rozpoznawalność, ale też szacunek. Na
Mówi się, że najlepszymi ambasadorami każ- przykład Słowacja produkuje najwięcej na świe-
dego kraju są jego mieszkańcy. Jamie Stokes, cie samochodów w przeliczeniu na pojedyncze-
Brytyjczyk mieszkający w Polsce, pisze w ko- go mieszkańca. Ale na żadnym z tych aut nie po-
18
DUMNI Z POLSKI
jawia się napis: Made in Slovakia . Dlaczego? Bo Polska ma ogromny, wciąż niewykorzystany po-
to nie podwyższyłoby ceny takiego samochodu, tencjał piękne miasta, jak Wrocław i Kraków,
ale obniżyłoby ją. Co innego, kiedy pojawia się turystyczne skarby na Mazurach, świetną ofertę
Made in Germany czy Made in Japan . Marka teatralną, filmową i muzyczną. Jeśli dodać do
danego samochodu jest wzbogacana o skojarze- tego prawie 40 milionów mieszkańców, można
nia związane z tymi krajami (Japonia: nowoczesne zbudować świetną, rezonującą kampanię. Two-
technologie, design, bezpieczeństwo; Niemcy: in- rząc podstawy strategii promocyjnej dla Polski,
żynieria, niezawodność, dobra jakość). doszliśmy kilka lat temu do idei creative tension
(pl. twórcze napięcie ).
Na takiej samej zasadzie kochamy francuskie
perfumy czy włoską modę. A świetna polska fir- Nad tym projektem pracuje Pan od ośmiu
ma kosmetyczna Irena Eris skarży się, że kobiety lat, czyli od momentu, kiedy rozpoczął Pan
z zagranicy nie kupują jej produktów. Bo Polska, współpracę z Krajową Izbą Gospodarczą
niestety, jeszcze nie kojarzy się z luksusem czy i Instytutem Marki Polskiej. Na czym polega
dobrą jakością. Nie jesteście jedynym krajem, polskie twórcze napięcie według Wally ego
który ma ten problem. O produktach z Chin Olinsa?
To nie hasło reklamowe, ale myśl przewodnia.
Siłą napędową Polski są przeciwności
Siłą napędową Polski są przeciwności jest czę-
jest częścią Zachodu, ale i Wscho-
ścią Zachodu, ale i Wschodu, który doskonale ro-
du, który doskonale rozumie.
zumie. Polacy są więc uczuciowymi idealistami,
ale jak pokazuje przykład polskich emigrantów
można powiedzieć wszystko, tylko nie wyso-
potrafią być pragmatyczni i zaradni, urodzeni
kogatunkowe .
przedsiębiorcy. Często potraficie osiągać rzeczy
Zajmował się Pan między innymi rebrandin- niemożliwe.
giem Niemiec. Jak więc wytłumaczy Pan taki
Dzisiejsza Polska bardzo szybko się zmienia, a to
paradoks: niemiecka ekonomia świetnie pro-
rodzi pewne napięcie. Na tej właśnie kreatywnej
speruje, niemieckie produkty kojarzą się z ja-
sile warto oprzeć spójne działania wizerunkowe,
kością, ale same Niemcy raczej nie są uzna-
także z zakresu polityki, gospodarki, kultury czy
wane za miejsce cool?
stosunków społecznych. Na szczęście klimat po-
Ale czy Niemcy muszą być cool? Bo jeśli nie są, lityczny tym razem nam sprzyja.
nie powinny udawać. Najważniejsza w brandin-
Jeśli na zmianę wizerunku pracuje się około
gu jest bowiem szczerość. Być może więc nie-
dziesięciu lat, powinniśmy się chyba spie-
miecki projektant mody niekoniecznie powinien
szyć?
opierać swoją markę na narodowych skojarze-
niach, tak jak zrobiłby to Francuz, Włoch czy Ja- Zdecydowanie tak! Teraz jest czas na Polskę.
pończyk, bo te kraje kojarzą się z modą. Może
odwołać się do innych asocjacji. Nie chodzi prze-
Rozmowa ukazała się na stronie 12 listopada 2011 r.
cież o to, żeby udawać kogoś innego, ale promo-
http://www.instytutobywatelski.pl/3448/komenta-
wać to, o czym reszta może nie wiedzieć.
rze/teraz-jest-czas-na-polske
A z czym kojarzy się Panu hasło Made in Po-
land ?
WALLY OLINS światowej sławy brytyjski specjalista od brandingu, właściciel agencji reklamo-
wej Saffron Brand Consultants i autor wielu książek, między innymi O marce, Podręcznik brandin-
gu. Doradzał światowym organizacjom i krajom w zakresie ich tożsamości, marek i komunikacji.
Zajmował się między innymi promocją Hiszpanii, Portugalii i Nowego Jorku, a także rebrandin-
giem Niemiec i Wielkiej Brytanii. Wykłada gościnnie w Said Business School na Oxford University,
na Lancaster University i w Copenhagen Business School.
19
DUMNI Z POLSKI
Jos� Filipe Torres
Polska Power!
W każdym kraju drzemie jakiś poten- o osiągnięciach, przytaczać konkretne historie
czy przykłady. Dobry pomysł w połączeniu z ta-
cjał. W promocji zarówno tych boga-
lentem to prosta droga do sukcesu.
tych, jak i biednych, można natrafić na
Co chciałby Pan, by myślano o Polsce po
wprowadzeniu strategii Polska Power! ?
podobne problemy.
Buduję strategię marki w obszarze gospodarki.
W tym przypadku grupą docelową są zagranicz-
ni inwestorzy, przedsiębiorcy oraz ludzie bizne-
Weronika Przecherska: Jakie ma Pan skoja-
su. Chciałbym, by kojarzono wasz kraj z talentem
rzenia z Polską?
czy potencjałem. By przedsiębiorcy, decydując
Jos� Filipe Torres: Teraz jestem stronniczy. Le- się na inwestowanie w polskie firmy, mieli pew-
piej zapytać o moje skojarzenia z Polską przed ność, że znajdą tu ciężko pracujących, oddanych
i po researchu, jaki przeprowadziłem. Wcześniej swojej firmie pracowników. I że inwestycje za-
Polska kojarzyła mi się z przemysłem. Teraz naj- kończą się sukcesem.
ważniejsze skojarzenie to potencjał oraz talent
Moim celem jest zbudowanie takiej świadomo-
Polaków. Stąd strategia Polska Power! .
ści wśród tych, którzy jeszcze Polski nie znają. To
Trzeba jednak pamiętać, że branding państwa właśnie dla nich tworzy się strategię. Oczywiście
to nie jest pomysł na cały kraj. Taka strategia nie znaczną rolę odegrają nowe media, marketing
może służyć zbyt wielu celom. Trzeba ją tworzyć szeptany czy informacje, które pojawiają się na
w trzech obszarach: talent, eksport i turystyka. łamach prasy. Resztę zrobią ludzie.
Jeśli zapytasz mnie, z czym kojarzy mi się Polska,
Jakie mogą być przeszkody w tym kreowaniu
odpowiem w tych trzech kategoriach. Turysty-
wizerunku Polski?
ka to natura, lasy, czystość. Zagraniczne inwe-
stycje, handel, eksport tu skojarzenie z prze- Paradoksalnie największym wyzwaniem dla
mysłem. Talent dobrze przygotowani i ciężko brandingu państw nie są przeszkody zewnętrz-
pracujący Polacy. ne, lecz kraj sam w sobie. Dlaczego? Różnorod-
ność opinii, instytucji, interesów. Gdy zbyt wiele
Tworzy się trzy różne marki?
grup chce pracować nad budową marki, obraz
Tak. Tworzymy trzy różne komunikaty kierowa- może stać się niewyrazny. To duże zagrożenie.
ne do trzech różnych grup. Turystów nie zwabi Trzeba uważać, by tak się nie stało.
pracowitość Polaków. Ciężka praca to ostatnia
Jak dziś efektywnie promować kraj?
rzecz, o jakiej chcą słyszeć na urlopie. Kusząca
może się natomiast okazać perspektywa relak- Wizerunek kraju równie łatwo jest zburzyć, jak
su na łonie polskiej natury. Ważne jest też stwo- go zbudować. Problem polega na tym, że to
rzenie pewnej architektury strategii, wzięcie sztuka, której kraje dopiero się uczą. Powoli
odpowiedzialności przez konkretne osoby. Za- rodzi się świadomość, że spoty i duże publika-
interesowane instytucje muszą mówić jednym cje reklamowe nie zmienią reputacji kraju i nie
głosem. Tworząc koncepcję, trzeba opowiadać zwrócą się w inwestycjach. Kluczem do promo-
20
DUMNI Z POLSKI
wania krajów są dziś nowe media, prasa czy te- Który kraj byłby dla Pana dużym wyzwa-
lewizja. Liczy się jednak content (pl. zawartość ), niem?
a nie reklama.
Oczywiście kraj, w którym nie panuje ustrój de-
Czy i jak można ocenić wartość reputacji pań- mokratyczny. W przypadku takich krajów naj-
stwa? trudniej jest wprowadzać strategię. Podobnie
w krajach, w których naruszane są prawa czło-
Jeśli mówimy o biznesie, to oczywiście takim
wieka czy istnieją duże różnice klasowe.
wyznacznikiem są pieniądze. Wyniki gospodar-
cze, produkt krajowy brutto są kryterium sukce- Często wspomina Pan o roli filmów w budo-
su. PKB ma jednak pewne tendencje. Prognozuje waniu marki danego kraju. Władca Pier-
się, na jakim poziomie się utrzyma. Można więc ścieni był wielką szansą dla Nowej Zelandii,
stwierdzić, jaki wpływ będzie miała dana strate- Borat zaś zepsuł wizerunek Kazachstanu.
gia na wyniki gospodarcze. Czy rola filmów jest aż tak duża?
Wizerunek państwa jest wyrazisty, jeśli jego Ujmę to w ten sposób. Gdybym był prezyden-
gospodarka jest obecna za granicą. Jakie tem, zainwestowałbym wszystkie możliwe środ-
kraje łatwiej jest promować? Te bogatsze czy ki w nakręcenie filmu o danym kraju. To ideal-
mniejsze, biedniejsze? ny sposób na lokowanie produktu. Świetnym
przykładem jest Nowy Jork. Dlaczego są nim
Oczywiście łatwiej jest promować kraje bogat-
zachwyceni nawet ci, którzy nigdy tam nie byli?
sze. Wyobrazmy sobie, że jestem inwestorem.
Właśnie dzięki filmom. Rozrywka to świetny to-
Muszę zdecydować, gdzie ulokować pieniądze
war eksportowy Stanów Zjednoczonych. Nieste-
do wyboru mam Stany Zjednoczone i Mada-
ty, nie widziałem żadnego filmu, który promo-
gaskar. Teoretycznie odpowiedz jest prosta.
wałby w ten sposób Polskę.
Wybieram Stany Zjednoczone. Jednak to Mada-
gaskar jest jednym z najszybciej rozwijających Ale to miecz obosieczny. Przy pomocy filmu
się krajów na świecie. Krajem, którym interesuje można też zniszczyć wizerunek kraju, tak jak to
się coraz więcej inwestorów. A na dodatek jest było w przypadku filmu Borat i Kazachstanu.
położony blisko Afryki kontynentu bogatego Po to są jednak specjaliści, by taki wizerunek
w surowce, których nie znajdzie się gdzie in- naprawić. Z pewnością rozwiązaniem dla Ka-
dziej. Wszystko zależy więc od tego, jak zostanie zachstanu jest w tym momencie skupienie się
przedstawione dane państwo. W każdym kraju na sprawach gospodarczych, przeprowadzenie
drzemie jakiś potencjał. W promocji zarówno udanych inwestycji.
tych bogatych, jak i biednych można natrafić na
podobne problemy.
Rozmowa ukazała się na stronie 13 listopada 2011 r.
http://www.instytutobywatelski.pl/3453/komen-
tarze/polska-power
JOS� FILIPE TORRES ekspert ds. brandingu państw, prezes Bloom Consulting (jednej z firm
odpowiedzialnych za tworzenie strategii brandingu państwa Polska Power! dla polskiego Mi-
nisterstwa Gospodarki).
21
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
JiY� Pehe
Patriotyzm Szwejka
Patriotyzmu nie da się tak po prostu
ona bardziej defensywny charakter. Czesi mają
tendencję do nieufania temu, co obce i co po-
nauczyć. Trzeba sprawić, by ludzie byli
chodzi z zewnątrz. Sądzę, że polski patriotyzm
jest bardziej otwarty. Nie obawia się tak bardzo
dumni z własnego kraju.
Europy i sąsiadów.
Nie do końca zdefiniowany patriotyzm Czechów
trudno jest wykorzystać do celów politycznych.
W badaniach opinii publicznej wyraznie widać,
Patriotyzm to delikatna kwestia. W dzisiejszych
że żadna z partii nie podkreśla zbytnio patrio-
czasach jest nie tylko obroną interesu własnego
tycznego nastawienia. W czeskiej polityce epa-
kraju, ale także myśleniem o roli państwa w glo-
towanie patriotyzmem przynosi efekt odwrotny
balnym kontekście, od którego przecież wszyst-
od zamierzonego.
kie nowoczesne kraje są zależne.
Oczywiście niektórzy politycy próbują wyko-
W przypadku Czechów jest to jeszcze bardziej
rzystać patriotyzm lub nacjonalizm do celów
skomplikowane. Z powodu zagmatwanej historii
politycznych. Prezydent V�clav Klaus stara się
nasza tożsamość narodowa nie jest całkowicie
budować świadomość kwestii patriotycznych
zdefiniowana. Podobnie patriotyzm. Doskonale
oraz używa nacjonalistycznej retoryki przeciwko
obrazuje to jeden przykład. Niedawno obcho-
Unii Europejskiej. Nie odnosi jednak na tym polu
dziliśmy 93. rocznicę powstania Czechosłowacji.
wielkich sukcesów.
Czesi są patriotami do pewnego stop- Próby zdefiniowania czeskiego patriotyzmu
w bardziej pozytywny sposób pokazują, że nie-
nia. właściwie od xvii wieku nie mu-
wiele jest takich kwestii, z którymi Czesi silnie się
sieli, tak jak polacy, bronić swojego te-
identyfikują obszarów (które jak w przypadku
rytorium lub narodu.
Polski wyznacza Kościół rzymskokatolicki) mo-
gących być podstawą patriotycznych uczuć.
Jak powiedział prezydent V�clav Klaus, to nasze
największe i najważniejsze święto. Jednak cele- Trudno stwierdzić, czy będąc członkiem zjedno-
browaliśmy rocznicę powstania państwa, które czonej Europy, Czesi są bardziej europejscy, czy
już nie istnieje. Czesi zbudowali przecież Cze- jednak skupieni na narodowym interesie. Od-
chosłowację wraz ze Słowakami. Po podziale powiedz leży gdzieś pośrodku. Widać tu poko-
mamy tylko Republikę Czeską. Nic dziwnego, że leniową przepaść. Młodzi Czesi są z pewnością
wywołuje to problemy z tożsamością. nastawieni bardziej proeuropejsko niż starsze
pokolenia. W większym stopniu identyfikują
Czesi są patriotami do pewnego stopnia. Właści-
się z Europą. Korzystają z możliwości, jakie daje
wie od XVII wieku nie musieli, tak jak Polacy, bro-
bycie członkiem wspólnoty: podróżowania, stu-
nić swojego terytorium lub narodu. Patriotyzm
diowania czy pracy.
Czechów nie jest też tak bardzo określany przez
religię, historię czy narodowe traumy. Niepew- Czesi jednak, w przeciwieństwie do Polaków, nie
ność narodowej tożsamości sprawia zaś, że ma są idealistami. Są narodem bardziej pragmatycz-
22
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
nym i realistycznym. Nastawienie przeciętnego jest dużo bardziej skomplikowanym procesem
Czecha do Unii Europejskiej jest zależne od tego, i obywatele nie lubią być w ten sposób mani-
jak w danym momencie Unia Europejska sobie ra- pulowani.
dzi. Prezydent Klaus twierdzi, że nie powinniśmy
Nastroje patriotyczne mogą być silniejsze
tak bardzo polegać na Brukseli i Unii Europejskiej,
w obliczu globalnego kryzysu czy kryzysu eu-
ponieważ nie przynosi nam to korzyści. Taki prag-
ropejskiej wspólnoty. W takich sytuacjach Czesi
matyzm oczywiście ma wpływ na Czechów.
mają skłonność do wycofywania się i zamykania
W dzisiejszych czasach pielęgnowanie patrio- we własnych granicach, co nie jest oczywiście
tycznych uczuć jest trudne. Jeśli naprawdę przykładem produktywnego patriotyzmu. Ten
chcemy być patriotami, musimy mieć pewność, rodzaj defensywnego patriotyzmu czy nacjona-
że nasz kraj dobrze sobie radzi, jest konkuren- lizmu zawsze będzie tu obecny. Jeśli za dziesięć,
cyjny na arenie międzynarodowej. Patriotyzmu dwadzieścia lat Republika Czeska będzie sobie
nie da się tak po prostu nauczyć. Trzeba sprawić, dobrze radzić, także na arenie międzynarodo-
by ludzie byli dumni z własnego kraju. Dlatego wej, obywatele z pewnością będą mieli powody
ostatnia propozycja czeskiego ministra edukacji do dumy. Jeśli tak się nie stanie, żywa będzie
Josefa Dobesza, by nauczać patriotyzmu w szko- wśród Czechów tendencja do uciekania w ton
łach, spotkała się z surową krytyką. drwiny i ironii z własnego narodu.
Republika Czeska jest na 53. miejscu (na 178 Kiedy patriotyzm jest politycznym sloganem,
krajów) w publikowanym co roku przez Transpa- społeczeństwo automatycznie nastawia się ne-
rency International Indeksie Percepcji Korupcji. gatywnie. Ludzie od razu dzielą się na większość
Kadra urzędnicza i politycy są oceniani nega- reagującą ironią i sarkazmem oraz mniej-
tywnie, między innymi przez Światowe Forum szość, której skłonności nacjonalistyczne biorą
Ekonomiczne. Nie jest to powód do dumy. Na się z pobudek politycznych.
nic zdadzą się lekcje patriotyzmu, przedstawia-
Niektórzy Czesi z pewnością są dumni ze swo-
nie sylwetek czeskich bohaterów, sportowców
jego kraju, ale jeśli spojrzeć na sondaże, więk-
czy naukowców, jeśli ludzie będą widzieć, że ich
szość takiej dumy nie deklaruje. Zdają sobie
kraj cierpi z powodu korupcji czy niekompeten-
sprawę z występowania negatywnych zjawisk.
cji polityków. Patriotyczne odczucia można roz-
Szczególnie młodzi są wyczuleni na społeczne
budzić tylko pracą i działaniami, które sprawią,
patologie, takie jak korupcja. Ta świadomość ne-
że obywatele będą mieli powody do dumy.
gatywnie wpływa na ich stosunek do państwa,
Czesi są też bardzo sarkastyczni to różnica mię- wobec którego są krytyczni. Znacznie bardziej
dzy nami a Polakami. Generalizując, Polacy to ro- krytyczni niż starsze pokolenie, na którym swe
mantyczny naród. Patos czy okazywanie uczuć piętno odcisnął komunizm.
nie są dla nich problemem. Czesi zaś są narodem
Sądzę, że Czesi dziś nie są dumni z własnego
racjonalistów. Nie lubią silnych emocji. Są odpor-
państwa. Raczej zachowują wobec niego scepty-
ni na autorytety, które mówią im, co mają czuć.
cyzm. To nastawienie dotyczy także przyszłości
Wystarczy poczytać Przygody dobrego wojaka
i kierunku, w którym zmierza Republika Czeska.
Szwejka, by zrozumieć stosunek Czechów do ta-
kich praktyk. Trudno jest też uczyć patriotyzmu
w dobie internetu, kiedy każda potrzebna nam Tekst ukazał się na stronie 10 listopada 2011 r.
informacja znajduje się na wyciągnięcie ręki. http://www.instytutobywatelski.pl/3409/lupa-in-
Mówienie o narodowych bohaterach i wygra- stytutu/patriotyzm-szwejka
nych wojnach nie wystarczy. Nauka patriotyzmu
JIXI PEHE dyrektor filii New York University w Pradze.
23
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
Leonie Huddy
Dobry Amerykanin
głosuje i protestuje
centralne w świadomym byciu Amerykaninem.
Duma z własnego narodu jest zródłem
Inne, symboliczne aspekty patriotyzmu, na przy-
poczucia własnej wartości. Innymi sło- kład miłość do flagi, są dużo bardziej niejasne.
Z reguły też bardziej ceni je prawa strona sceny
wy, utożsamiamy się z osiągnięciami
politycznej.
własnego kraju, a jego sukcesy mają
Bycie dobrym amerykańskim patriotą cóż
to dzisiaj znaczy? Pieczenie indyka na Święto
wpływ na naszą miłość własną.
Dziękczynienia, utrzymywanie czystości na uli-
cach i wokół własnych domów, pomaganie po-
trzebującym? Na poziomie państwowym jedną
z najważniejszych cech dobrego Amerykanina
Naukowe badania nad patriotyzmem od lat wciąż jest wykorzystanie naczelnego demokra-
zakłóca zagmatwany i niejasny system defini- tycznego przywileju, czyli udział w wyborach.
cji i oczekiwanych społecznych konsekwencji, Niektórzy uważają też, że ważne jest, by urodzić
w ramach których patriotyzm jest definiowany. się w Stanach Zjednoczonych, mówić po angiel-
Chodzi więc o narodową lojalność, uwielbienie sku i być chrześcijaninem. Ale z tym etniczno-
narodowych symboli, wspólne wartości czy -narodowym podejściem nie wszyscy się utożsa-
wiarę w wyższość swojego państwa. Tożsamość
narodowa jest również ważnym składnikiem
Najczęściej przywiązanie do własne-
w budowaniu obywatelskiego przywiązania do
go kraju wiąże się z uczuciem dumy
dojrzałego narodu.
i pewnym wewnętrznym faworyzo-
Oczywiście pojęcie tożsamości narodowej różni
waniem
się w zależności od kraju. Najczęściej przywią-
zanie do własnego kraju wiąże się z uczuciem
miają. Większość myśli po prostu, że wystarczy
dumy i pewnym wewnętrznym faworyzowa-
głosować i czuć się Amerykaninem.
niem ( my jesteśmy lepsi niż oni ). Ale znacze-
nie i natężenie tej identyfikacji zmienia się i to Mimo że żyjemy w coraz bardziej zglobalizo-
zarówno, gdy spojrzymy na różne narody, jak wanym świecie, świadomość przynależności
i w obrębie danego kraju. narodowej pozostaje bardzo ważna dla obywa-
teli Stanów Zjednoczonych. Amerykanie odczu-
Historia Stanów Zjednoczonych doprowadzi-
wają silną dumę z osiągnięć swojego państwa
ła do odpowiedniego poszanowania wartości
i pomimo kryzysu finansowego wierzą, że
politycznych oraz działań na rzecz wolności,
jest i pozostanie ono mocarstwem.
swobód, równości i postaw obywatelskich,
między innymi głosowania w wyborach po- Teoria tożsamości społecznej mówi, że duma
wszechnych. Dla wielu to właśnie te wartości są z własnego narodu jest zródłem poczucia wła-
24
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
snej wartości. Innymi słowy, utożsamiamy się wiązanie do własnego kraju, charakteryzujące
z osiągnięciami własnego kraju, a jego sukcesy się krytyczną lojalnością . Jest napędzany pra-
mają wpływ na naszą miłość własną. Nie chodzi gnieniem obywateli do uzyskania pozytywnej
jednak o to, że w parze z patriotyzmem musi iść zmiany, zgodnie z zasadą: Nie akceptuję decyzji
niechęć do innych państw. polityków w tej sprawie, ponieważ zależy mi na
moim kraju .
W jednym z badań nad amerykańskim patrioty-
zmem wskazywaliśmy na subiektywny aspekt Patriotyzm konstruktywny opiera się na egze-
członkostwa w grupie narodowościowej. Tak na- kwowaniu obywatelskiego prawa do wolności
prawdę przynależność zależy od tego, jak moc- słowa i protestu. Dlatego okupujący amerykań-
skie miasta i instytucje finansowe z pewnością
Z czego zatem dumni są Amerykanie? uważają się za dobrych patriotów.
Najogólniej z systemu politycznego,
Z czego zatem dumni są Amerykanie? Najogól-
niej z systemu politycznego, w którym przy-
w którym przyszło im funkcjonować.
szło im funkcjonować. Dla wielu z nich świato-
no dany obywatel odczuwa i w jakich katego- wy kryzys gospodarczy to sygnał, że recesja nie
riach definiuje swój udział w danym państwie. ogranicza się tylko do USA. Dlatego wciąż wie-
rzą, że to ich kraj jest miejscem realizacji życio-
Tożsamość współczesnego Amerykanina jest
wych szans i wolności.
z reguły mocno określona, ale nowi imigranci
oraz członkowie mniejszości rasowych i etnicz- Oczywiście nie da się nie zauważyć, że ostatnie
nych w dużo mniejszym stopniu czują się czę- protesty w ramach Occupy Wall Street pokazują
ścią Ameryki niż reszta. pęknięcia w zaufaniu do systemu. Ale, co cieka-
we, protestujący to w gruncie rzeczy idealiści
W szerszym ujęciu nie wolno zapominać także
i patrioci, którzy wierzą w swój kraj. Uważają, że
o ideologii politycznej. Amerykańscy konser-
ich działania zmienią i ulepszą istniejący system
watyści patrzą na patriotyzm przez pryzmat et-
polityczno-gospodarczy. Mogą być rozczarowa-
niczno-narodowościowy. Polityczni liberałowie
ni czynami swoich przywódców politycznych,
natomiast w dużo większym stopniu skłonni
zwłaszcza tych reprezentujących ich w Kongre-
są wiązać amerykańską tożsamość z uczestnic-
sie, ale wciąż pokładają ufność w amerykańskim
twem w życiu obywatelskim i systemie norm.
systemie jako całości. Nie ma tu więc mowy
Psychologowie z University of Massachusetts o anarchii.
Robert Schatz i Ervin Staub oraz politolog Ho-
ward Lavine w swoim badaniu z 1999 roku po-
Tekst ukazał się na stronie 10 listopada 2011 r.
równują różne odcienie narodowego przywiąza-
http://www.instytutobywatelski.pl/3412/lupa-in-
nia, umieszczając je na linii między tak zwanym
stytutu/dobry-amerykanin-glosuje-i-protestuje
patriotyzmem ślepym a konstruktywnym .
Ten drugi, ciekawy i wciąż bardzo aktualny, jest
formą patriotyzmu dużo bardziej akceptowal-
ną przez liberałów. Definiuje się go jako przy-
LEONIE HUDDY profesor nauk politycznych Stony Brook University w Nowym Jorku, dyrek-
torka uniwersyteckiego Center for Survey Research, współautorka książki Oxford Handbook of
Political Psychology.
25
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
Jamie Stokes
Naród tak, państwo nie
Myślę, że minie jeszcze trochę czasu, zanim Pola-
Polacy mają nieubłaganie lekceważący
cy zaczną traktować rządy nawet te, które sami
stosunek do swojej klasy politycznej. To
wybrali jako coś innego niż odległy od ludzi
i abstrakcyjny koncept.
nie jest niezwykłe samo w sobie jest
Jak już kiedyś pisałem, ten stan rzeczy (i umysłu)
wręcz oznaką zdrowej demokracji.
dobrze odzwierciedla polski stosunek do wody
pitnej. Polacy nie piją wody z kranu, mimo mi-
liardów wydanych na modernizację infrastruktu-
ry oraz raportów międzynarodowych organów
Mieszkam w Polsce od kilku lat. Co mnie wciąż kontroli, które głoszą, że woda w Polsce jest cał-
zaskakuje? Chyba to, że wciąż pierwszą rzeczą, kowicie bezpieczna. Zamiast tego wolą wydawać
o którą Polacy pytają obcokrajowca, jest: Dla- ciężko zarobione pieniądze na wodę butelkowa-
czego zamieszkałeś w Polsce? . ną i zauważcie, że zawsze jest to polska woda
mineralna, z mitycznych miejsc położonych wy-
Zazwyczaj pytanie to jest zadawane pełnym
soko w górach.
niedowierzania tonem. Większość Polaków za-
kłada być może, że przybysze zostali wysłani tu Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ woda z kranu
za karę albo nie mogą wrócić do swoich krajów, pochodzi od państwa. Siłą rzeczy jest więc nie-
ponieważ ktoś z pistoletem przetrzymuje ich pewna. A woda butelkowana pochodzi z polskiej
paszport. Będę wiedział, że Polska naprawdę się gleby, z wnętrza Ziemi, a więc nie tylko jest godna
zmieniła, kiedy ludzie przestaną zadawać mi to zaufania, ale i w magiczny sposób życiodajna!
pytanie.
Polacy mają nieubłaganie lekceważący stosunek
Główną różnicą między polskim i angielskim sto- do swojej klasy politycznej. To nie jest niezwykłe
sunkiem do patriotyzmu jest fakt, że Polacy bar- samo w sobie, jest wręcz oznaką zdrowej de-
dziej się o niego martwią. Z mojego doświadcze- mokracji. Ale polska niechęć do polityków różni
nia wynika też, że polski patriotyzm koncentruje się subtelnie od tej angielskiej. Anglicy uważają
się na ludziach, a nie na państwie. Wy, Polacy, polityków za obłudnych i, prawdopodobnie, sko-
uważacie siebie za najlepszych ludzi na świecie rumpowanych. Polacy myślą podobnie, ale w tym
(i nic w tym dziwnego), ale zdajecie się głęboko samym czasie są także bardzo wrażliwi na to, jaki
zawstydzeni kondycją własnego państwa (co poziom wyrafinowania ci sami politycy prezentu-
w sumie jest niesłychane, zwłaszcza w Europie). ją. Uważnie studiują zdjęcia swojego prezydenta
Z kolei Anglicy uważają swój naród za najlepszy czy premiera pokazywane na arenie międzyna-
na świecie (znów, nie dziwota), ale są też dumni rodowej i przechodzi ich dreszcz. Wszak żaden
ze swojego państwa i jego instytucji. z obecnych polityków nie zdaje się pasować do
wytwornego świata Carli Bruni-Sarkozy.
Korzenie tego podziału polskiej świadomości
narodowej nie są jednak trudne do znalezie- Polacy są niezwykle świadomi swojego wizerun-
nia. Przez prawie 200 lat, aż do 1989 roku, rządy ku za granicą. Niemal pierwszą rzeczą, którą pre-
i instytucje były ludności polskiej narzucane i nie zydent Komorowski powiedział o udanym awa-
odzwierciedlały w pełni jej życzeń ani charakteru. ryjnym lądowaniu Boeinga 767 LOT-u w zeszłym
26
SPOJRZENI E Z ZAGRANI CY
tygodniu, było stwierdzenie, że Polska pokazała nasze głupie państwo, które dzwigamy na ple-
światu, jaka jest profesjonalna i dobrze przygoto- cach! . Czasem trudno to zrozumieć&
wana. Może to i prawda. Ale przypadkowo zdra-
Jak patrzę na polskie święta narodowe? Wydaje
dza również polskie podejrzenie, że być może
mi się, że Polacy mają pewną, dosyć dziwną skłon-
reszta świata uważa, że jesteście zle przygotowani
ność do rozpamiętywania tragedii. Trudno zrozu-
i nieprofesjonalni.
mieć na przykład, dlaczego tragedię Powstania
Inna, ciekawa dla mnie, obserwacja. Polska puch- Warszawskiego przypomina się co roku syrenami
nie z patriotycznej dumy, gdy jakiś Polak dokona wyjącymi w całym kraju, a cud nad Wisłą zasłu-
czegoś, co zostanie zauważone w świecie. I jest guje nawet na czerwony kolor w kalendarzu.
okrutnie zraniona, kiedy jakiś Polak przynosi im
Podejrzewam, że wiele z tych niespójności jest
na arenie międzynarodowej wstyd. To był w pew-
związanych z czasami okupacji. Podczas zaborów
nym sensie geniusz Jana Pawła II. W towarzystwie
niemożliwe lub niebezpieczne było upamiętnia-
innych światowych przywódców papież zawsze
nie tych, którzy brali udział w powstaniach. Za
był idealnie pewny siebie, spokojny i mądry, ale
rządów komunistów podobnie nie wolno było
nigdy nie stracił też tej racjonalnej polskości, która
czcić ofiar zbrodni katyńskiej ani tych, którzy zgi-
łączyła go z ludzmi w jego ojczyznie.
nęli w Powstaniu Warszawskim. Nic więc dziwne-
Jan Paweł II stał się archetypem polskiego boha- go, że pierwszą rzeczą, którą Polska uczyniła, gdy
tera patriotycznego: uznawany na całym świecie wreszcie przejęła swój los we własne ręce, było
i nieskażony związkiem z państwem. Adam Małysz pełne i oficjalne upamiętnienie tych ofiar.
nie miał tego wyrafinowania, ale charakteryzowa-
Po części dlatego najważniejsze publiczne uro-
ła go pewność, międzynarodowy szacunek i urok
czystości są związane z definicji z momentami
jednego z nas . Wszystko to sprawiło, że stał się
polskich tragedii i porażek. Gdyby nie były trage-
drugim po papieżu nowoczesnym bohaterem na-
diami, okupanci nie byliby w stanie zatrzeć i stłu-
rodowym.
mić pamięci o nich . Może to stwarzać wrażenie,
Polacy są często oskarżani o nadmierną wrażli- że Polska jest zainteresowana upamiętnianiem
wość na krytykę ich kraju zwłaszcza jeśli wezmie wyłącznie katastrof, ale myślę, że to chwilowy
się pod uwagę, że sami spędzają dużą część czasu stan rzeczy. Im dłużej wasz kraj jest panem swo-
na podobnej czynności! Myślę, że to wynik braku jego losu, tym więcej będzie miał szczęśliwych
rozróżnienia, o którym wspominałem wcześniej, wydarzeń do zapamiętania.
między narodem rozumianym jako ogół osób,
Z drugiej strony prawdą jest też to, że romantycz-
dzielących wspólną kulturę, a państwem. To, nie-
ne podejście do Polski jako męczennika Europy
stety, konwersacyjna pułapka, w którą wpada wie-
wciąż silnie oddziałuje na polską wyobraznię spo-
lu obcokrajowców.
łeczną. Na przykład Mickiewicz i inni romantycy
Jak to działa? Otóż Polak skarży się gorzko i bardzo odgrywają nieproporcjonalnie dużą rolę w pol-
szczegółowo na stan polskich dróg lub linii kolejo- skim systemie edukacji. Można więc argumento-
wych. Na co jego przyjaciel z zagranicy komentuje wać, że ostateczną ironią polskiego romantyczne-
grzecznie: No tak, Polska jest nieco słabo rozwi- go snu o narodowości jest to, że spełnił się wtedy,
nięta . Eksplozja patriotycznego oburzenia, która kiedy sama koncepcja narodu stała się pass�.
z reguły następuje, wygląda niewytłumaczalnie,
jeśli nie zrozumie się, że podtekst wcześniejszej Tekst ukazał się na stronie 10 listopada 2011 r.
krytyki był inny. Mianowicie: To nie my! My jeste- http://www.instytutobywatelski.pl/3426/lupa-in-
śmy wyrafinowanymi, cywilizowanymi ludzmi. To stytutu/narod-tak-panstwo-nie-2
JAMIE STOKES angielski pisarz i felietonista, redaktor prowadzący angielskojęzycznego mie-
sięcznika Krakow Post . Mieszka w Polsce od kilku lat, prowadzi popularny blog na portalu Wir-
tualna Polska: http://wiadomosci.wp.pl/kat,119594,publicysta,Jamie-Stokes,komentarze.html.
27
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
Gesine Schwan
Europejskie mosty
porozumienia
wiązaniach. Nie budujmy jednak europejskiej so-
Europa nie budzi dziś w Europejczykach
lidarności i patriotyzmu w oparciu o wspólnych
pozytywnych emocji. Przypomina raczej
wrogów.
wielki bazar, na którym politycy próbują
Europa nie budzi dziś w Europejczykach pozy-
tywnych emocji. Nie kojarzy się ze wspólnym
ze sobą negocjować i wypracowywać poli-
projektem, który trzeba tworzyć i pielęgnować.
tyczne zyski dla siebie lub swojego kraju
Przypomina raczej wielki bazar, na którym polity-
cy próbują ze sobą negocjować i wypracowywać
polityczne zyski dla siebie lub swojego kraju. Po
powrocie z Brukseli chwalą się zaś osiągniętymi
Urodziłam się w Niemczech, w Berlinie. Dorasta- rezultatami. Nic dziwnego, że coraz mniej tę Euro-
łam we francuskiej szkole. Wiele lat współpraco- pę lubimy i coraz rzadziej się z nią identyfikujemy.
wałam z Polakami. Chętnie bywam w słonecznych
Włoszech. Czuję się w pewien sposób związana
Kształtuje nas także pamięć i historia.
z każdym z tych krajów i za przyszłość każdego
Oczywiście wiele jest w niej wstydli-
z nich odpowiedzialna. Dlatego nie lubię mówić
wych kart, o których chcielibyśmy za-
o europejskiej tożsamości. Słowo tożsamość su-
geruje, że możemy się identyfikować tylko z jed- pomnieć.
nym miejscem. A przecież tak nie jest.
Nie obwiniałabym za to jednak kryzysu finanso-
Wolę termin europejska przynależność . Właśnie
wego. Te procesy zaczęły się znacznie wcześniej.
przynależność i odpowiedzialność są dla mnie
Przecież już od przełomu lat osiemdziesiątych
równoznaczne ze słowem patriotyzm. Niestety,
i dziewięćdziesiątych coraz częściej patrzyliśmy
dziś nadal definiujemy go w opozycji do innych:
na kraje przez pryzmat inwestycji kapitałowych.
Stanów Zjednoczonych, Chin czy Rosji. Z psycho-
Ten wyścig oddzielał nas od siebie, zamiast zbli-
logicznego punktu widzenia to zupełnie zrozu-
żać. Pogłębiał dzielące nas różnice i uwypuklał
miałe. Aatwiej jest budować polityczną czy du-
przeciwieństwa.
chową jedność, mając wspólnego przeciwnika.
Takie były też przecież podwaliny europejskiego Nie jest jednak tak, że jesteśmy bez winy. Wręcz
projektu. Wtedy przeciwstawialiśmy go Związko- przeciwnie. Wystarczy spojrzeć na działania Ber-
wi Radzieckiemu i dawnym Niemcom. Dziś mo- lina. Niestety, przez ostatnie lata zdają się kon-
torem naszych działań staje się konkurowanie centrować na obronie niemieckiego przemysłu
z chińską gospodarką. i forsowaniu partykularnych korzyści.
Zamiast wspierać chińskie ruchy społeczne, sta- Niemcy, ze względu na swoją pozycję gospodar-
wiamy na rywalizację. To droga donikąd. Oczy- czą, odgrywają szczególną rolę w Europie. Dzięki
wiście starajmy się być bardziej innowacyjni, temu przez wiele lat forsowano ich punkt widze-
prześcigać się w pomysłach i nowatorskich roz- nia. Rząd zamiast inwestować w przyszłościowe
28
projekty i wspierać walczące z bezrobociem kraje zabawny spór z Adamem Michnikiem. Z uporem
Południa, udzielał wysoko oprocentowanych po- twierdził, że Niemcy i Polacy nigdy nie będą tak
życzek. W Europie brak było dla tego niemieckie- samo wspominać kanclerza Otto von Bismarcka.
go głosu przeciwwagi. We Włoszech premierem Z pełnym przekonaniem odpowiedziałam mu
był traktowany z przymrużeniem oka Silvio Ber- wtedy: Mylisz się, Adamie, katolicki socjaldemo-
lusconi. Francuski prezydent Nicolas Sarkozy nie krata wspomina Bismarcka tak samo jak Polak. Bi-
sprzeciwiał się decyzjom kanclerz Angeli Merkel. smarck zwalczał przecież zarówno katolików, jak
Dziś ta europejska układanka się zmienia. Premier i socjaldemokratów .
Mario Monti i szef Europejskiego Banku Central-
We współczesnej, pogrążonej w kryzysie Europie
nego Mario Draghi to zupełnie inne osobowości
ważne jest budowanie politycznego zbliżenia
i tym samym inny polityczny potencjał.
i konsensusu. Dlatego z taką aprobatą przyglą-
Coraz więcej wątpliwości budzi też medialna in- dam się próbom zmian na tej europejskiej arenie.
terpretacja kryzysu. Niemiecka opinia publiczna Obecnie pracuje się nad propozycjami wzmoc-
przedstawiała go zawsze w czarno-białych bar- nienia Parlamentu Europejskiego. Koncepcja za-
wach. My Niemcy zrobiliśmy wszystko najle- kłada organizowanie wspólnych posiedzeń wraz
piej. Ci, którzy popełniali błędy, powinni się od z parlamentarzystami reprezentującymi izby
nas uczyć i naśladować nasze poczynania. Gdy narodowe. Takie spotkania mogłyby być okazją
dziś słucham Niemców, którzy tak krytycznie mó- do bliższego poznania się nawzajem, jak i zrozu-
wią o krajach europejskiego Południa, wstydzę się mienia swoich problemów. Fińscy, hiszpańscy czy
za nich. Wstyd to jednak także pewna forma przy- włoscy politycy mogliby wymienić się doświad-
należności. czeniami, omówić, co jest dla nich ważne i ustalić
plan działania. Nie tylko wykonywać instrukcje
Zamiast dzielić, skupmy się więc na tym, jak łą-
płynące z Brukseli.
czyć. Wspierajmy wspólne europejskie projekty
kulturalne, sportowe czy wymiany młodzieży. To Chciałabym budować europejskie mosty poro-
one kształtują poczucie wspólnoty, respekt wo- zumienia mówiłam, gdy zostałam rektorem
bec drugiego człowieka. Pamiętam, jak jeszcze Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frank-
w szkole śpiewałam w chórze. Występowałam furcie nad Odrą. Dziś nadal tak postrzegam swoją
w różnych krajach, poznawałam nowe kultury. To rolę. Tacy europejscy budowniczowie powinni
jedno z doświadczeń, które ukształtowało moje stale odwoływać się do myśli Immanuela Kanta
spojrzenie na świat. Nauczyło tolerancji i zrozu- i stawiać się w sytuacji innych. Skupić się na ko-
mienia. rygowaniu błędów oraz wypracowywaniu kon-
sensusu.
Kształtuje nas jednak także pamięć i historia.
Oczywiście wiele jest w niej wstydliwych kart, Oczywiście nie bądzmy w swojej solidarności
o których chcielibyśmy zapomnieć. Wbrew ocze- bezkrytyczni. Jednak zanim zaczniemy oceniać,
kiwaniom badania (projekt prof. Roberta Traby zastanówmy się, z jakimi wyzwaniami muszą się
i prof. Hansa Henninga Hahna Erinnerungsorte dziś zmierzyć Grecy, Włosi czy Hiszpanie. Rzeczy-
poświęcony wspólnym polsko-niemieckim miej- wistość odbiega do ideału i Kantowskiej wizji.
scom pamięci przyp. red.) pokazują jednak, że Mimo wszystko z optymizmem patrzę w euro-
wspomnienia narodów nie są spójne czy uwięzio- pejską przyszłość.
ne w narodowych schematach. Przeciwnie zale-
tł. Weronika Przecherska
żą od naszej sytuacji życiowej, zamieszkiwanego
regionu czy płci.
Tekst ukazał się na stronie 08 listopada 2012 r.
Paradoksalnie, te różnice pomagają w budowa-
http://www.instytutobywatelski.pl/11284/lupa-
niu wspólnej europejskiej przynależności. Kwestia
instytutu/europejskie-mosty-porozumienia
pamięci zawsze przywodzi mi też na myśl mój
prof. dr GESINE SCHWAN politolog, rektor HUMBOLDT-VIADRINA School of Governance.
29
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
Dominika Kasprowicz
Manifestując polskość?
Symbole narodowe temat choć kon- używać każdy (a więc każda osoba fizyczna
i każda osoba prawna, jednostka organizacyjna
trowersyjny, przez polskiego ustawo-
nieposiadająca osobowości prawnej, instytucja
i organizacja społeczna) i w każdych okolicz-
dawcę jest traktowany wyjątkowo li-
nościach, pod warunkiem że otacza symbole
beralnie.
narodowe należytą czcią i szacunkiem. Dozwo-
lone jest również ich wykorzystywanie przy
produkcji materiałów będących przedmiotem
obrotu handlowego, pod warunkiem że zosta-
Tysiące przyodzianych w biało-czerwone flagi ną umieszczone w formie stylizowanej lub arty-
fanów Adama Małysza czy tłumy z wymalo- stycznie przetworzonej.
wanymi na twarzach barwami narodowymi
Jakie przesłanki towarzyszyły osiem lat temu au-
wraz z pluszowym orłem-maskotką kibicujące
torom zmian ustawy? Zdaniem posłów PO ich
polskim siatkarzom to obrazy, do których przy-
wprowadzenie było szczególnie ważne, znoszo-
wykliśmy i które wywołują w nas głównie pozy-
no bowiem regulacje władz Polskiej Rzeczypo-
tywne skojarzenia. Z drugiej strony mamy grupy
spolitej Ludowej, które karały za użycie godła,
pseudokibiców, którzy flagi Polski używają jako
planszy do prezentacji obrazliwych haseł, godło
Godła, barw czy hymnu od momen-
narodowe umieszczone jako element ozdobny
tu wejścia w życie nowelizacji może
na wódczanych kieliszkach wypełniających kra-
używać każdy i w każdych okolicz-
my z pamiątkami z Polski . Symbole narodowe
temat choć kontrowersyjny, przez polskiego
nościach, pod warunkiem że otacza
ustawodawcę jest traktowany wyjątkowo libe-
symbole narodowe należytą czcią
ralnie.
i szacunkiem.
Nowelizacja ustawy z 2004 roku o godle, bar-
wach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej znaczą- barw czy hymnu w czasie wystąpień robotni-
co rozluzniła rygory związane z ich wykorzysty- czych, a zapisów ustawy z roku 1980 używały
waniem. Poprzedzona dyskusją w mediach oraz do tłumienia wystąpień, demonstracji i prote-
akcjami organizacji pozarządowych, znalazła stów opozycji. Dla posłów LPR zgłoszony pro-
swój finał w Sejmie z inicjatywy dwóch klubów jekt miał mieć charakter wychowawczy, dawał
opozycyjnych. Przypomnijmy, że w 2003 roku możliwość właściwego manifestowania więzi
pod obrady komisji trafiły równolegle dwa pro- z narodem i państwem przynależną Polakom
jekty autorstwa Platformy Obywatelskiej i Ligi i cudzoziemcom mieszkającym na terenie RP .
Polskich Rodzin. Powszechny i dobrowolny dostęp do symboli
narodowych po 15 latach nabierał, nomen omen,
Do tego czasu, zgodnie z zapisami z 1980 roku,
symbolicznego wymiaru.
używanie emblematów było możliwe tylko
w czasie świąt państwowych i w określonych Najwięcej kontrowersji w Sejmie wywołał po-
przepisami sytuacjach. Godła, barw czy hymnu mysł ustanowienia dnia 2 maja Dniem Flagi Rze-
od momentu wejścia w życie nowelizacji może czypospolitej Polskiej. W zamyśle projektodaw-
30
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
cy dzień ten miał być obchodzony bez patosu w 2004 roku) wynika z pozytywnych przesłanek
w duchu patriotycznym w przededniu święta i wspólnotę tę utrwala. Dokonując przeglądu
3 maja . Pomysł wzorowano na rozwiązaniach ostatnich dobrowolnych, oddolnych manife-
stacji polskości, którym towarzyszyły symbole
narodowe, trudno jednak mówić o ich jedno-
Dobrowolne użycie przez obywateli
znacznie integracyjnej funkcji. Flagi i godła uży-
symboli narodowych, choćby w Dniu
te do podkreślenia poczucia odrębności i margi-
Flagi, ma być wyrazem ich identyfika-
nalizacji grupy tak zwanych obrońców krzyża ,
cji ze wspólnotą, a nieobecne po drugiej stronie , w grupie pikie-
tujących; kadry z filmu Marka Koterskiego, gdzie
takich państw, jak Szwecja, Stany Zjednoczone flaga narodowa zostaje rozdarta przez polskich
Ameryki czy Holandia, i uzasadniano koniecz- patriotów okazują się symboliczne. Czy można
nością poszerzenia wiedzy obywateli na temat więc mówić o sukcesie Dnia Flagi i akcji edu-
historii i znaczenia symboli narodowych . Dla kacyjnej, o ile takowa została podjęta? Czy po
części posłów pomysł Dnia Flagi nie dawał od- ośmiu latach przybyło radosnych powodów, dla
powiedzi na te wyzwania, dyskusja, która w tym których przy użyciu narodowych symboli mani-
czasie przetoczyła się przez ławy sejmowe, z po- festowalibyśmy swoją polskość?
wodzeniem mogłaby być przeprowadzona rów-
nież dziś.
Tekst ukazał się na stronie 01 maja 2011 r.
Dobrowolne użycie przez obywateli symboli http://www.instytutobywatelski.pl/6523/komen-
narodowych, choćby w Dniu Flagi, ma być wy- tarze/manifestujac-polskosc
razem ich identyfikacji ze wspólnotą, identyfika-
cji, która (przynajmniej w zamyśle ustawodawcy
DOMINIKA KASPROWICZ pracuje w Instytucie Politologii Uniwersytetu Pedagogicz-
nego w Krakowie.
31
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
Helena A. Jędrzejczak
2 maja wywieszę flagę
woną flagę na pół, z białej czyniąc onucę, stają mi
Flaga jest potrzebna. Tak po prostu. Jako
łzy w oczach. Kiedy słucham słów hymnu też.
Wiem, jak wielu przeszło cierpienia, prześlado-
symbol obywateli dużego, wolnego kra-
wania albo poniosło śmierć za te barwy i słowa.
ju, dumnego ze swej historii i cieszącego
I darzę je właściwym narodowym symbolom sza-
cunkiem.
się współczesnością.
Ale dzisiaj biało-czerwona flaga jest albo zaklę-
tą świętością, albo narzędziem walki politycznej.
Przedmiotem magicznym, służącym do odpra-
Jadę rowerem przez Szwecję. Przed każdym do- wiania obrzędów mających na celu odpędzenie
mem stoi maszt z flagą. Przechodzę mazurską albo przezwyciężenie obcych. Symbolem nie łą-
polną drogą obok letniego domku Norwegów. czącym, ale wykluczającym ze wspólnoty tych,
Granatowo-czerwona flaga dumnie łopoce na którzy mają też inne świętości, którzy po prostu
wietrze. Płynę na bałtycki rejs. Polska bandera jest chcą tutaj, czyli w Polsce, żyć i płacić podatki. My,
najlepszą ozdobą jachtu. Idę uliczką willowego zwykli, porządni obywatele, musimy flagę odzy-
osiedla. Albo alejką dowolnej podwarszawskiej skać. Musimy móc się nią cieszyć nie tylko wtedy,
czy podkrakowskiej miejscowości i wiem, że gdy wygrywa Justyna Kowalczyk albo Adam Ma-
moje oczy nie zobaczą żadnej flagi, i to nie dlate- łysz zwłaszcza że ten ostatni już nie startuje.
go, że zle jej wypatruję.
Flaga jest potrzebna. Tak po prostu. Jako symbol
Trudno krytykować kogokolwiek za powszech- obywateli dużego, wolnego kraju, dumnego ze
ną i nieszkodliwą praktykę, a właściwie brak swej historii i cieszącego się współczesnością.
praktyki. Skandynawska tradycja czy też obyczaj Jako wyraz pamięci o tych, którzy za jej barwy
wywieszania albo stawiania flagi przed domem, oddali życie, i jako znak uznania naszej wartości.
w oknie albo na maszcie, w Polsce w tej chwili jest Nie wyższej od tych, których flaga jest żółto-nie-
po prostu nieobecna. Popularne w Norwegii czy bieska, biało-granatowo-czerwona albo czarno-
Finlandii najróżniejsze przedmioty z narodową -żółto-czerwona. Wartości po prostu, a nie szu-
flagą, w Polsce są niemal zastrzeżone dla spor- kającej porównania z innymi. Tylko ten, kto czuje
towych (dobrze, że nie tylko piłkarskich!) kibiców się dobrze sam ze sobą, może dobrze i skutecznie
albo zagranicznych turystów. Człowiek z minia- współpracować z innymi.
turową flagą wpiętą w klapę marynarki z dużym
Potrzebujemy symbolu, który będzie nas, pol-
prawdopodobieństwem okaże się wyznawcą po-
skich obywateli, jednoczył. Który będzie zapra-
glądów endeckich a z tym też mi bardzo nie po
szał innych i symbolizował to, co w naszej historii
drodze.
najlepsze. Mamy taki symbol. Musimy go tylko
Za polską flagę ginęli bohaterowie. Polską flagę odczarować. Nie traktować jako dobra dostępne-
zatykano na szczytach pierwszy raz zdobytych go tylko dla tych, którzy zdadzą egzamin z pol-
gór i z radością wywieszano po odzyskaniu nie- skości, albo jako symbolu polskiej reprezentacji
podległości. Kiedy oglądam scenę z Katynia olimpijskiej. Uczynić go dostępnym (mentalnie!)
Wajdy, w której ruski sołdat rozrywa biało-czer- dla wszystkich tych, którzy będą pamiętać po-
32
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
ległych na polu chwały i będą umieli się cieszyć, człowieka nadmiernie zapatrzonego w przeszłość
że dziś sami nie muszą ginąć. Tak po prostu, na co niepotrzebne skreślić. Ten dzień przypada 2 maja.
dzień, po skandynawsku traktując wywieszenie Ja wtedy wywieszę flagę. A Ty?
flagi jako normalny gest mniej lub bardziej zado-
wolonego obywatela. Zanim tak się stanie, minie
Tekst był opublikowany na stronie 01 maja 2011 r.
dużo czasu. Na razie flaga ma swoje święto. Dzień,
http://www.instytutobywatelski.pl/6517/komen-
w którym ja, Ty i każdy zwykły obywatel może się
tarze/drugiego-maja-wywiesze-flage
nią cieszyć, bez obawy uznania za kibola/endeka/
HELENA A. JDRZEJCZAK pracuje w Centrum Nauki Kopernik.
33
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
Aleksandra Kaniewska
Oddajcie nam Powstanie
jako symbol, idea, wydarzenie zostaje stopnio-
Powstanie jako symbol, idea, wyda-
wo zawłaszczone przez politykę. I polityków. Dla
rzenie zostaje stopniowo zawłaszczo- jednych jest i zawsze będzie na świeczniku. Dla
innych stało się polityczną tarczą, w którą należy
ne przez politykę. I polityków. Dla jed-
celować im więcej budzących grozę i obrzy-
dzenie epitetów, im ostrzejsze wnioski (dotyczą-
nych jest i zawsze będzie na świeczniku.
ce szans i możliwości, tak łatwe do sformułowa-
Dla innych stało się polityczną tarczą,
nia z pozycji wygodnego fotela i podłączonego
do internetu komputera), tym lepiej. Powstanie
w którą należy celować.
Warszawskie jest jak całun turyński albo weń
wierzysz, albo nie.
Tymczasem dla wielu młodych (ale być może
Było sobie miasto& Kiedyś dumne i piękne, też starszych) osób Powstanie nie jest tak jed-
nazywane nawet (trochę na wyrost i raczej lo- noznaczne. Na pytanie: było warto czy nie było
kalnie) Paryżem Północy . Pózniej krwawiące, warto? , odpowiedzieliby pewnie: Nie wiem .
dymiące, na którego ulicach ginęły setki tysię- O Powstaniu i bohaterskiej 63-dniowej walce
cy Polaków młodych, starych, dzieci. Dzisiaj warszawian uczyli się w szkole, weryfikując swo-
na zgliszczach dawnej Warszawy powoli rodzi ją wiedzę z pózniejszą lekturą książek, opowie-
się nowe miasto kosmopolityczne, tętniące ściami rodzinnymi i wspomnieniami żyjących
życiem, z coraz lepszą ofertą kulturalną, coraz jeszcze powstańców-staruszków.
równiejszymi chodnikami, bardziej niezawodną
Tradycja może być apolityczna i uniwersalna.
infrastrukturą, wieczornym gwarem i knajpka-
Przypominam sobie własne zdziwienie, kiedy
mi al fresco. Miasto, z którego jesteśmy dumni.
podczas pierwszej jesieni na Wyspach Brytyj-
Od 1 sierpnia 1944 roku wiele się zmieniło. Tak,
skich zobaczyłam noszone z dumą przez Brytyj-
jakby Warszawa upadła, żeby narodzić się na
czyków maki papierowe kotyliony pamięci, po
nowo.
angielsku poppies. Wpinane w klapy marynarek,
Powstanie Warszawskie to bezsprzecznie jedno doklejane do kapeluszy, noszone przy płasz-
z najważniejszych i najbardziej brzemiennych czach, sukienkach, ale też jako element biżuterii.
w skutki wydarzeń w najnowszej historii Polski. Są symbolicznym hołdem, jaki mieszkańcy Wiel-
Jak wiele innych już od momentu upadku było kiej Brytanii oddają wszystkim ofiarom wojen.
poddawane historycznej i militarnej ocenie i wi-
Nosi się je od końca pazdziernika do 11 listo-
wisekcji. Tragedia narodowa, która obchodzona
pada, czyli do tak zwanego Remembrance
jest jak święto? Czy święto patriotyzmu, które
Day (Dnia Pamięci) oficjalnego końca I wojny
tak naprawdę było zwykłą tragedią setek tysię-
światowej. Sztuczne maki są sprzedawane na
cy cywilów?
Wyspach przez Royal British Legion organi-
Z roku na rok o ambicjonalnym zrywie młodych zację pomagającą kombatantom a ich głów-
powstańców pisze się coraz więcej. Coraz więcej nym mottem jest hasło: Remember the dead,
i coraz ostrzej. Mam też wrażenie, że Powstanie don t forget the living (Pamiętajmy o zmarłych,
34
RÓŻNE OBLI CZA PATRI OTYZMU
nie zapominajmy o żywych). Noszą je wszyscy Jedno jest pewne: większość warszawiaków
od weteranów wojennych, przez celebrytów chce pamiętać. Pokazuje to chociażby amatorski
i dziennikarzy. BBC co roku ustanawia dzień, od film Wojtka Jeżowskiego There is a city , który
którego prezenterzy wpinają w klapy czerwone właśnie podbija internetową przestrzeń. Jest
kwiaty. Noszą je także przedstawiciele rodziny takie miasto, które co roku zastyga na minutę.
królewskiej. Sprawdz, dlaczego to robimy mówią angiel-
skie podpisy, bo inicjatywa ma na celu pokaza-
Trzy lata temu część Brytyjczyków mocno się
nie kawałka polskiej historii także widzowi z za-
oburzyła, kiedy FIFA zakazała angielskim piłka-
granicy.
rzom przypinania maków do sportowych koszu-
A Warszawa rzeczywiście staje. Mieszkańcy, nie-
Politycy i krytycy historyczni, nie za-
przymuszeni żadną dyrektywą czy ustawą, stają
bierajcie nam Powstania tak, jak pró- na chodnikach, zsiadają z rowerów, odrywają się
na 60 sekund od sałatek i mrożonej latte. Słucha-
bujecie zawłaszczyć sobie polską fla-
ją wycia syren i zatrzymują się na chwilę cho-
gę. Nie budujcie mu pomników i nie
ciażby po to, żeby docenić to, co mają tu i teraz.
zrzucajcie go z piedestału.
Warszawska rzeczywistość, choć wciąż daleka
od tej z zachodnich stolic, daje im przecież tyle
lek podczas meczu z Hiszpanią. Interweniował
możliwości a na pewno szansę na dobre, nor-
premier David Cameron, a także książę William,
malne życie. Życie, które dla powstańców było
który w liście do władz FIFA napisał, że maki nie
walutą tak cenną, jak złoto i amunicja.
są symbolem politycznym, ale mają upamiętniać
tych, którzy zginęli . Politycy i krytycy historyczni, nie zabierajcie
nam Powstania tak, jak próbujecie zawłaszczyć
Wojny, powstania, przewroty i rewolucje orga-
sobie polską flagę. Nie budujcie mu pomników
nizowane przez garstki ludzi zawsze wpływają
i nie zrzucajcie go z piedestału. Dajcie nam moż-
na życie mas. Ich rolę oceniają historycy, poli-
liwość przeżywania tej rocznicy tak, jak chcemy
tolodzy, ale także my wszyscy obserwatorzy
przy 60-sekundowej zadumie na jednej z ulic
życia publicznego. Dla każdego warszawiaka
Warszawy, przy krótkim filmie na YouTube czy
i nie-warszawiaka Powstanie Warszawskie ma
przy debacie na temat tego, czy warto było wal-
inne znaczenie. Jedni stracili w nim członków
czyć, czy nie warto.
rodzin. Innych, jak profesora Normana Daviesa,
może wzruszać poświęcenie młodych poetów, Pamięć nie ocenia, lecz pamięta.
na przykład Krzysztofa Kamila Baczyńskiego,
a jeszcze inni pragną bardziej krytycznej oceny
Tekst ukazał się na stronie 1 sierpnia 2012 r.
przywódców Powstania: Antoniego Chruściela,
w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.
Leopolda Okulickiego czy Tadeusza Bora Ko-
http://www.instytutobywatelski.pl/8741/komen-
morowskiego.
tarze/oddajcie-nam-powstanie
ALEKSANDRA KANIEWSKA analityk polityczny ds. Wielkiej Brytanii w Instytucie Oby-
watelskim, publicystka.
35
Instytut Obywatelski to think tank polityczny. Stanowi eksperckie
zaplecze partii Platforma Obywatelska RP. Instytut jest ośrodkiem badaw-
czo-analitycznym. Prowadzi działalność ekspercką, wydawniczą i eduka-
cyjną. Działa od marca 2010 roku. Motto działalności IO brzmi: Myślimy, by
działać. Działamy, by zmieniać.
Naszym celem jest:
" promowanie i upowszechnianie idei społeczeństwa obywatelskiego
" rozpoznawanie czynników negatywnych dla jakości życia społecznego
" podnoszenie poziomu jakości debaty publicznej
" tworzenie mechanizmów rozwijających współpracę pomiędzy polity-
kami różnych szczebli, przedstawicielami mediów i obywatelami
Instytut Obywatelski realizuje swoje cele poprzez:
" inicjowanie debat społecznych
" przygotowywanie raportów i analiz
" organizowanie konferencji, szkoleń, odczytów, warsztatów
" nawiązywanie współpracy z polskimi oraz zagranicznymi
organizacjami, fundacjami i stowarzyszeniami
ul. Wiejska 12 lok. 9
00-490 Warszawa
www.instytutobywatelski.pl
biuro@instytutobywatelski.pl
36

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Czym jest patriotyzm Odpowiedz w oparciu o literaturę ja~B0D
Odpowiedzialnosc miedzynarodowa panstw 10 2011
! Dwudziestolecie międzywojenne odpowiedzialnosc moralna
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NARUSZENIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Czym jest patriotyzm Odpowiedz w oparciu o literaturę ja~BFD
59 Języki świata bez odpowiedzi

więcej podobnych podstron