Racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi
Ziemskie dobro
starczanie informacji o występowaniu złóż
KRZYSZTOF SZAMAA
EK
kopalin mogących być przedmiotem eksploa-
Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski
tacji, przetwarzania i w końcu wykorzystywa-
Komitet Gospodarki Surowcami Mineralnymi
nia do produkcji niezbędnych dóbr. Powstaje
(2000 2005), Polska Akademia Nauk
oczywiste pytanie, nurtujące zarówno na-
[e-mail]
ukowców, jak i polityków, na jak długo wy-
Dr hab. Krzysztof Szamałek interesuje się
starczy zasobów kopalin, czy istnieją szanse
geologią złóż i zarządzaniem środowiskiem
na znalezienie nowych złóż lub określenie
nowych cech użytkowych minerałów dotych-
czas niewykorzystywanych.
Nie można wyobrazić sobie
współczesnej cywilizacji
Czy zasoby kopalin są ograniczone?
bez stałego dostępu do złóż
Wyczerpywalność i zniszczalność zaso-
surowców energetycznych,
bów naturalnych jest jednym z fundamentów
chemicznych, metalicznych,
teoretycznych geologii gospodarczej i statycz-
nej teorii zasobów naturalnych. Możliwe jest
skalnych czy balneologicznych
także przyjęcie (zapewne warunkowo) zało-
Geologia jest nauką ogarniającą całość żeń dynamicznej teorii zasobów naturalnych
zagadnień związanych z procesami powsta- i tezy o stałym uzupełnianiu oferty podaży
wania Ziemi, identyfikacji skał i minerałów surowców mineralnych. Poprzez przyjęcie
tworzących naszą planetę, dynamiką zmian drugiego wariantu ludzkość mogłaby mówić
wnętrza Ziemi i jej powierzchni, ewolucji ga- w zasadzie o niedoborze surowców mineral-
tunków określanej na podstawie kopalnych nych wyłącznie w skali lokalnej i określonym
szczątków. Spełnia również podstawową czasie (przejściowo), zasoby surowców uzu-
funkcję zapewnienia ludzkości materialnych pełniane byłyby bowiem w skali globalnej
podstaw trwania i przetrwania poprzez do- przez stały wzrost wiedzy i techniki umoż-
Kopalnia diabazu
z przeznaczeniem
głównie na kruszywo
łamane na górze
Przykrzec w miejscowości
Nowa Ruda-Słupiec
w Sudetach
16
Panorama Geologia złożowa ACADEMIA
Maciej Bojanowski
Nr 2 (22) 2010
liwiającej wykorzystanie zasobów ubogich.
Zastosować można głębszą przeróbkę i odzy-
skiwanie pierwiastków, wykorzystanie odpa-
dów pogórniczych oraz sięgnięcie po nowe,
dotychczas niewykorzystywane zasoby, takie
jak gazohydraty lub gaz z łupków.
Potencjał i perspektywy
Niezależnie od akceptowanej podstawy te-
oretycznej (statyczna, dynamiczna) niezbęd-
ne staje się uzyskanie dobrostanu w zakresie
geologii, oznaczającego pełne rozeznanie bu-
dowy geologicznej, określenie wielkości zaso-
bów kopalin (aktualnie wykorzystywanych,
będących w rezerwie, zasobów potencjal-
nych i perspektywicznych), brak lub mini-
malizacja konfliktów społecznych w zakresie
zagospodarowania złóż kopalin. W tym ostat-
nim przypadku występuje cały szereg coraz
ostrzej przebiegających napięć. Dotyczą one
Kwarc  kryształ górski;
z jednej strony braku dostępu do złóż udoku-
lokalizacja  brak danych;
mentowanych (zabudowa powierzchni, inne
coll. Muzeum Geologiczne
przeznaczenie w planach przestrzennego za-
im. S.J. Thugutta,
gospodarowania), z drugiej zaś rosnących
Wydział Geologii UW
sprzeciwów wobec inwestycji górniczych ze
strony organizacji ekologicznych, ruchów spo- w gospodarce (rys. 1), wytworzone z su-
łecznych bądz
spontanicznie organizowanych rowców produkty mogą podlegać procesowi
wystąpień społeczności lokalnej. Osiągnięcie odzyskiwania i recyklingu, choć zjawisko
ogólnego dobrostanu w geologii wymaga to dotyczy głównie surowców metalicznych.
omówienia aktualnego stanu rzeczywistego Inne surowce muszą być poddane bardziej
w najważniejszych segmentach związanych skomplikowanym procesom przerabiania,
z geologią i górnictwem. lub, tak jak surowce energetyczne, bezpo-
wrotnie tracą swoje pierwotne właściwości
Dobre rozpoznanie (uwalniają nagromadzoną w nich energię).
Kopaliny oraz surowce mineralne (nie są O stanie wiedzy o zasobach złóż natural-
to pojęcia tożsame) podlegają cyklowi obiegu nych decydują wyniki prowadzonych badań
przetwarzanie
Wyroby
Surowce sensu largo Produkty
głęboka przeróbka
recykling
Surowce pierwotne
surowce wtórne
przeróbka
Odpady
Kopaliny Złoże antropogeniczne
wydobycie
wietrzenie, filtracja
Ziemia
złoża naturalne
Rys. 1. Schemat obiegu
surowców i produktów
17
ACADEMIA Panorama Geologia złożowa
Nr 2 (22) 2010
Mariusz Niechwedowicz
Krzysztof Szamałek
Racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi
1000 m głębokości). Postęp techniczny, moż-
liwości wstępnego przerabiania kopalin in
situ w złożu oraz wyczerpywanie dotychcza-
Obraz ze skaningowego
sowych zasobów w dotychczasowych zagłę-
mikroskopu elektronowego
biach górniczych powodują, że zaczyna się
przedstawiający siarczki
rozpoznawać złoża do głębokości 3000 m
z czarnego komina
(nowe zalecenia Unii Europejskiej).
z ryftu Galapagos.
Widoczne są kryształy
Ważne dokumentacje
pirytu z wtórnymi
Stan polskich rozpoznanych zasobów ko-
nagromadzeniami
palin oraz dokonujące się w nich zmiany
amorficznej
(ubytek w wyniku eksploatacji lub przyrost
krzemionki (kuleczki)
poprzez odkrycia lub zmianę kategorii roz-
geologicznych. Polska ma bardzo dobrze roz- poznania) prezentowane są corocznie w spe-
poznaną wgłębną budowę geologiczną, co jest cjalnej publikacji przygotowywanej przez
następstwem realizacji kilkudziesięcioletnie- ministra środowiska, relacje zaś dotyczące
go intensywnego programu badań prowa- polskiego rynku surowców mineralnych na
dzonych głównie przez Państwowy Instytut tle rynku międzynarodowego przygotowuje
Geologiczny (powstały w 1919 roku) oraz in- Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi
formacji geologicznych uzyskiwanych w trak- i Energią Polskiej Akademii Nauk. Bez wąt-
cie surowcowych prac poszukiwawczych pienia o dobrostanie zasobów geologicznych
(głównie przez Polskie Górnictwo Naftowe decydować będzie także stan wiedzy o moż-
i Gazownictwo). W zakresie głębokości do liwych do udokumentowania, a następnie do
1000 m dane odnośnie do możliwości wystę- wydobycia złóż kopalin  jest to przedmio-
powania lub stwierdzenia obecności złóż ko- tem publikacji Zasoby perspektywiczne kopalin
palin są w zasadzie kompletne. Rozpoznanie Polski. Dobrostan oraz bezpieczeństwo surow-
na większych głębokościach jest mniej do- cowe kraju zależy między innymi od tego, jaki
kładne, a to głównie z powodu dotychcza- jest udział złóż zagospodarowanych w stosun-
sowych barier technicznej i ekonomicznej ku do złóż udokumentowanych (tab. 1).
głębokości eksploatacji (w Polsce pojedyn- Jak wynika z tab. 1, istotne zagrożenia bez-
cze przypadki eksploatacji przekraczającej pieczeństwa surowcowego wynikają z bar-
Stopień zagospodarowania złóż  W
Wyjątkowo Bardzo wysoki Wysoki Przeciętny Mały Bardzo mały Znikomo mały
Brak
wysoki >90% 80 90% 60 80% 40 60% 20 40% 10 20% <10%
Ropa naftowa Gaz ziemny Azotowy gaz Dolomity Węgiel Metan Siarka Rudy niklu,
ziemny kamienny pokładów węgla cyny, As-Au,
Hel Kwarc żyłowy Gips i anhydryt Skała
(rudy V-Ti-Fe,
Rudy miedzi Rudy Zn-Pb Węgiel brunatny diatomitowa
A
upki (fylitowe, Kamienie
Sn, uranu*)
łyszczykowe, budowlane Kruszywo Sól kamienna Ziemia
Baryt i fluoryt
kwarcytowe) i drogowe naturalne krzemionkowa
Sole K-Mg
Fosforyty**
Kwarcyty Magnezyty Kopaliny ilaste
Bentonity
ogniotrwałe do kruszywa Farby mineralne
Piaski
Gliny ceramicz-
lekkiego
Kopaliny formierskie Kalcyt
ne (białowy-
do prac
Piaski do cegły palające się Krzemienie
inżynieryjnych
wapienno- i kamionkowe)
Żwirki
Torfy -piaskowej
Gliny filtracyjne***
Piaski ogniotrwałe
podsadzkowe
Kreda
Kopaliny
Piaski
kaolinowe
do betonów
Kopaliny komórkowych
szklarskie
Kopaliny
Wapienie ilaste ceramiki
i margle budowlanej
wapiennicze
Kopaliny ilaste
i cementowe
Tab. 1. Stopień do cementu
zagospodarowania Kopaliny
skaleniowe
polskich złóż kopalin
18
Krzysztof Szamałek
Panorama Geologia złożowa ACADEMIA
Marek Nieć, Stanisław Przeniosło (2004)
Nr 2 (22) 2010
Turkus, kwarc; Mineral
Park, Arizona, USA; coll.
Muzeum Geologiczne
im. S.J. Thugutta,
Wydział Geologii UW
dzo wysokiego stopnia zagospodarowania wystarczającego i wyprzedzającego uświada-
surowców energetycznych. Tak istotna jest miania mieszkańców rejonów potencjalnego
zatem poprawa dobrostanu zasobów poprzez wydobycia o skali przedsięwzięcia, działa-
szukanie alternatywnych złóż kopalin (gaz niach ochronnych i zabezpieczających. Należy
związany, gaz łupkowy, gazyfikacja podziem- uznać, że Państwowy Instytut Geologiczny,
na węgla) i zrozumienie powodów, dla któ- działający jako służba publiczna w zakre-
rych problem możliwości występowania gazu sie geologii, powinien być wykorzystywany
w łupkach stał się w ostatnich tygodniach tak w większym stopniu do prezentacji i oceny
społecznie i medialnie głośny. stanu zagrożeń. Niezbędne jest poprowadze-
nie edukacji ekologicznej i geologicznej dla
Lokalne protesty społeczności lokalnych oraz organizacji spo-
Bez wątpienia niezadowalający jest stan łecznych co do rzeczywistej skali zagrożenia.
relacji: przemysł wydobywczy  społeczno- W konsekwencji, gdy nie udaje się uniknąć
ści lokalne. Dotyczy to zwłaszcza wydarzeń konfliktu środowiskowego, należy stworzyć
ostatnich lat. Kurcząca się baza zasobów szeroki i akceptowany społecznie program
kopalin zmusza inwestorów górniczych do rekompensat. Możliwości takiego działania
sięgania po złoża satelickie (PAK Konin, wymagają także uzupełnień i zmian w syste-
ZGH Bolesław) lub szukania sposobu zmiany mie kształcenia geologów w Polsce. W progra-
dotychczasowego profilu wydobycia (KGHM mie studiów należy uwzględnić socjologiczne
Polska Miedz
). Przedstawiciele społeczności aspekty zagospodarowania kopalin i umie-
lokalnych łatwiej wierzą w wątpliwej jako- jętności prowadzenia dialogu społecznego.
ści argumenty  specjalistów o niezwykłych Bez wątpienia od edukacji zależy bowiem
zagrożeniach dla nich czy środowiska natu- przyszły stan polskiej geologii, a byłoby do-
ralnego, niż akceptują ekspertyzy obrazujące brze, gdyby to był dobrostan, taki jaki sobie
rzeczywiste prognozowane oddziaływanie teoretycznie wyobrażamy. %
eksploatacji. Stan emocji w tym sporze tak się
podnosi, iż może to w konsekwencji doprowa- Chcesz wiedzieć więcej?
dzić do niezamierzonego przez protestujących
Bąk B., Przeniosło S. (Red.). (1993). Zasoby perspek-
skutku. Wielkie spółki górnicze, które nie za-
tywiczne kopalin Polski wg stanu na 31.XII.1990.
gospodarują nowych złóż, zmuszone będą do Warszawa: PIG.
Szamałek K. (2010). Bezpieczeństwo surowcowe pań-
zaprzestania wydobycia i zwolnienia tysięcy
stwa. [W:] Zasoby perspektywiczne kopalin Polski
pracowników zatrudnionych bezpośrednio
(w druku). PIG.
i pośrednio w związanej produkcji. Moim
Nieć M., Przeniosło S. (2004). Wykorzystanie złóż kopalin
zdaniem istotne błędy popełniane są w tym
w Polsce. Gosp. Sur. Min. T. 20. Kraków: IGSMiE
zakresie głównie przez kopalnie. Nie ma PAN.
19
ACADEMIA Panorama Geologia złożowa
Nr 2 (22) 2010
Mariusz Niechwedowicz