Różnorodny sens cierpienia w życiu człowieka, na podstawie poznanych w szkole
utworów literackich.

Problem cierpienia i zła
wymykający się racjonalnym kategoriom, niezbadany,
trudny. Towarzyszy on człowiekowi od zarania dziejów, budząc lęk, wątpliwości,
powodując tragedie, ale również wywołując postawę pokory, zawierzenia Bogu.
Tragiczny wymiar ludzkiej egzystencji, jakim jest cierpienie, zwłaszcza
to niezawinione, rodził i będzie rodzić nadal pytania o jego sens, znaczenie.
Człowiek od zawsze próbował zrozumieć, dlaczego tak wiele jest w życiu zła,
rozpaczy, bólu. Zagadnienie to na gruncie naszej kultury judeochrześcijańskiej
często rozpatrywane było kontekście głoszonej przez religię chrześcijańską
wszechmocy i nieskończonej dobroci Boga dla człowieka.

Jednym z pierwszych w historii utworów literackich, w którym spotykamy się z
tym problemem, jest biblijna Księga Hioba. Jej główny bohater, żyjący uczciwie
i bogobojnie Hiob, jest doświadczony ogromnym cierpieniem fizycznym i duchowym.
Jest to swoista próba zaufania sprawiedliwego Hioba względem obdarzającego go
do tej pory dobrobytem i szczęściem rodzinnym Boga. Sens niezasłużonego
cierpienia, które spotyka Hioba, polega na próbie wiary. Utwór ten zarazem
pokazuje, że ludzkie myślenie o cierpieniu jest zawodne i schematyczne.
Rozmawiający z cierpiącym Hiobem przyjaciele próbują za wszelką cenę
zracjonalizować cierpienie; jeden twierdzi, że Hiob musiał zgrzeszyć, drugi zaś
uważa,
że cierpienie jest wynikiem przypadku ze względu na rządzący światem chaos.
Hiob jednak nie przyjmuje ich poglądów, wie, że nie zgrzeszył, i nie wierzy w
przypadkowość swojego położenia. Nie chce się wyrzec Boga, mimo że nie rozumie,
dlaczego znalazł się w takiej sytuacji, heroicznie trwa w postawie wiary.
Kończące Księgę mowy Boga alegorycznie pokazują, że Bóg panuje nad siłami zła

symbolizowanymi tutaj przez olbrzymie dzikie zwierzęta i że jego zamiary, plany
względem ludzkości mają ukryty sens, który jednak zawsze będzie niepojęty dla
człowieka. Pokorna postawa Hioba jest zatem właściwa.

Kolejnym dziełem literackim, w którym ukazane jest znaczenie cierpienia w życiu
człowieka, jest średniowieczna Legenda o św. Aleksym. Tytułowy Aleksy w noc
poślubną opuszcza swoją żonę, by oddać się praktykom pokutnym, polegającym na
umartwianiu ciała; chce w ten sposób zasłużyć na życie wieczne. Dobrowolna
zgoda na cierpienie była w zdominowanym przez teologię średniowieczu formą
ekspiacji. Asceza polegająca na przezwyciężeniu materii, od której pochodzi
wszelkie zło, miała gwarantować zbawienie. Sława świętego, którą został
otoczony, ze względu na występujące po jego śmierci nadprzyrodzone zjawiska,
jest potwierdzeniem tego, że obrana przez Aleksego droga była słuszna.

Swoistą kontemplacją cierpienia był występujący w literaturze i sztuce
średniowiecza motyw Stabat Mater Dolorosa, którego polską wersją jest Lament
świętokrzyski. Cierpienie stojącej pod krzyżem Chrystusa Marii było łatwiejsze
do wyobrażenia, identyfikacji dla człowieka niż bardziej metafizyczna męka
Chrystusa. Wymowa tego motywu jest podobna do przesłania Księgi Hioba

cierpienie Matki Bożej jest konieczne do realizacji planu zbawienia ludzkości.
Maria jest wzorem postawy bezgranicznej ofiary, poświęcenia i pokory w stosunku
do Boga.

Inaczej wyglądały próby rozwiązania problemu cierpienia w renesansie.
Humanistyczne fascynacje stoicyzmem i epikureizmem spowodowały wytworzenie
innej od średniowiecznego teocentryzmu wizji świata i człowieka. Przywiązywano
dużo większą wagę do życia doczesnego i autonomii człowieka. Odpowiedzialnością
za ludzkie niedole obarczano nie Boga, lecz obojętną na wszystko, zimną
fortunę; Bóg pozostawał jedynie wielkim architektem i budowniczym pięknego
świata. Przed jakże często okrutną "fortuną" miała bronić niewzruszona postawa
stoicka. Jak więc zatem tłumaczono sens cierpienia? Myślę, że warto w tym
miejscu odwołać się do Trenów Jana Kochanowskiego, których genezą jest
tragiczne wydarzenie, śmierć ukochanej córeczki poety. Cykl Trenów ukazuje
ewolucję postawy autora, od kryzysu dotychczas wyznawanego renesansowego
światopoglądu, po odbudowę humanistycznego poglądu na życie. Kochanowski
pozostaje humanistą, gdyż ratunek odnajduje nie w Bogu, lecz polega na siłach
człowieka, który ma nosić ludzkie przygody
czyli z godnością znosić ludzki
los pełen kaprysów fortuny. Nie jest to jednak powrót do poglądów zawartych we
wcześniejszym utworze Kochanowskiego
Pieśniach, humanizm Trenów jest inny, pozbawiany złudzeń co do ideałów,
filozofii, które miały rzekomo obronić człowieka przed cierpieniem. Cierpienie
dla Kochanowskiego nie ma ukrytego znaczenia, mimo wstrząsającego przeżycia,
jakim jest śmierć jego dziecka, pozostaje on wierny laickim postawom. W Trenach
mówi, że cierpienie należy znosić po ludzku, bez odwoływania się do
transcendencji.

Z bardzo szczególnym sposobem pojmowania sensu cierpienia spotykamy się w
Dziadach Adama Mickiewicza. Cierpienie narodu polskiego
niewola pod zaborami

zostało uzasadnione przez koncepcję mesjanizmu narodowego. Polska i Polacy
mieli do spełnienia szczególną misję powierzoną im przez Boga, polegającą na
wyzwoleniu narodów Europy spod ucisku tyranów. W III części Dziadów w scenie
widzenia księdza Piotra Polska występuje jako Chrystus narodów ukrzyżowany na
krzyżu trzech zaborców. Upadek państwa potwierdzał jego szczególne
posłannictwo, a cierpienia symbolizowane przez opisywany proces Filomatów i
spotykające
ich represje były koniecznym elementem wypełnienia się misji dziejowej Polski i
jej przyszłego odrodzenia.

Myślę, że przy okazji rozważań na temat różnych znaczeń nadawanych przez
literaturę cierpieniu warto zwrócić uwagę na Zbrodnię i karę Fiodora
Dostojewskiego. Cierpienie odgrywa bardzo ważną rolę w tej powieści. Główny
bohater Rodion Raskolnikow po popełnieniu ciężkiej zbrodni, targany wyrzutami
sumienia, przeżywa dezintegrację osobowości
dramatyczny konflikt wewnętrzny
dotyczący przyznania się do winy. W takim stanie "spotyka się" z miastem
ludzkiego cierpienia, Petersburgiem, w którym panuje nędza moralna i
materialna. Przykład postawy Soni, pokornie znoszącej cierpienia, realizującej
przesłanie chrześcijańskiej miłości bliźniego, jest jednym z głównych powodów
przemiany wewnętrznej bohatera, który decyduje przyznać się do winy.
Doświadczenie cierpienia innych oraz własne cierpienie duchowe, dramatyczny
konflikt rozum
wartości wypływające z wiary powodują przemianę bohatera.

Wiele ludzkich poglądów na cierpienie ukazuje Dżuma Alberta Camusa. Doktor
Rieux w rozmowie z jezuitą Panelouxem mówi: inaczej rozumiem miłość i nigdy nie
będę kochał tego świata, gdzie dzieci są torturowane. Doktor nie nadaje
cierpieniu metafizycznego znaczenia, nie wierzy w Boga, cierpienie traktuje
jako bezwzględne zło, będące stałym elementem ludzkiego losu, któremu trzeba
się mężnie przeciwstawiać, polegając wyłącznie na własnych siłach, nie licząc
na Boga, jego łaski i miłosierdzie. Ksiądz reprezentuje pogląd głoszący, że
dżuma jest karą Bożą za ludzką pychę. W rozmowie z doktorem jest mu trudno
pogodzić wszechmoc Boga z jego dobrocią. Próbuje przekonać doktora Rieux do
swoich
racji, mówiąc, że należy nauczyć się kochać to, czego nie rozumiemy. Znamienną
jest postać dziennikarza Ramberta, u którego doświadczenie dżumy owocuje
przemianą wewnętrzną, faktycznym przewartościowaniem dotychczasowej filozofii
życia. Podobnie dzieje się z urzędnikiem Grandem. U Camusa wszystkie różniące
się postawy i poglądy reprezentowane przez poszczególnych bohaterów realizują
się w bezinteresownej, ofiarnej walce z dżumą
złem, solidarności i
współczuciu cierpiącym, przemianie pojmowania świata i człowieka.

Cierpienie zawsze rodziło i będzie rodzić dramatyczne pytania, wątpliwości,
tragedie. Współczesna kultura masowa, starając się przede wszystkim dostarczyć
rozrywki, jakby zapomniała o tym "bolącym" problemie. Literatura na przestrzeni
epok prezentuje przykłady różnych postaw, nie dając uniwersalnego klucza do
rozwiązania tego wymykającego się racjonalnym kategoriom zagadnienia. Fryderyk
Nietsche powiedział: nie wiem, czy cierpienie czyni nas lepszymi, ale na pewno
czyni nas głębszymi.