INDIE
Satjam ewa dżajate!  prawda zawsze zwycięża
GEOGRAFIA INDII
Lokalizacja: Azja Południowo-Wschodnia
Powierzchnia: ok. 3 mln km2 (dla porównania: Europa  10,5 mln km2, Polska  0,3 mln km2)
Ukształtowanie: Himalaje, Dolina Gangesu, pustynie, Wyżyna Dekan
Rzeki: Ganges, Jamuna, Brahmaputra
Klimat: monsunowy; sześć pór roku (wasanta  wiosna, griszma  lato, warsza  pora deszczowa,
śarad  jesień, hemanta  wczesna zima, śiśira  póz
na zima)
ADMINISTRACJA INDII
Nazwa: Republika Indii, Bharat
Typ rządu: republika federacyjna
Stolica: New Delhi
Podział administracyjny: 28 stanów, 7 terytoriów zjednoczonych
Ludność: 1,18 mld (dla porównania: Europa  700 mln, Polska  38 mln); druga populacja świata,
17,31% ludzkości
J
ZYKI
Hindi, bengalski, tamilski, malajalam, gudżarati
RODZINY J
ZYKOWE
Ogółem 1625 języków, które można podzilić na cztery główne rodziny:
1. Rodzina indoeuropejska  największa z rodzin językowych; dwie podgrupy: języki
indoaryjskie i dardyjskie; indoaryjskie:
v� Staroindoaryjskie (język wedyjski, sanskryt)
v� Średnioindoaryjskie (wśród nich różnorodne prakryty)
v� Nowoindoaryjskie (m.in. hindi, bengalski, pendżabski etc.)
2. Rodzina drawidyjska
v� Grupa południowa (tamilski, kannada, malajalam, toda)
v� Południowo-zachodnia (tulu)
v� Południowo-wschodnia (telugu), centralną (kolami)
v� Gondwańska (gondi)
v� Północno-wschodnia (kurukh, oraon)
v� Północno-zachodnia (brahui)
3. Rodzina australo-azjatycka
v� Grupa języków mundajskich (munda)
v� Mon-khmer (część języków z tej rodziny nie posiada własnego pisma)
4. Rodzina tybeto-birmańska
v� Gałąz
tybetańsko-himalajską (m.in. balti, tadakhi, newari, język tybetański)
v� Północno-assamską
v� Assamsko-birmańską (m.in. bodo, garo, manipuri, mizo); głównie stany północno-
zachodnie i północno-wschodnie: Sikkim, Bhutanu, Nepalu
Języki izolowane  relikty języków popularnych niegdyś na subkontynencie indyjskim, np. język
nahali (używany przez nieliczne grupy w centralnych Indiach), języki andamańskie oraz język
kusunda.
Najpopularniejsze współczesne
języki Indii:
Hindi  41% (490 mln)
Bengalski  8,1% (215 mln)
Telugu  7,2 % (75 mln)
Marathi  7% (71 mln)
Tamilski  5,9% (77 mln)
Urdu  5% (104 mln)
Gudżarati  4,5% (46 mln)
Kannada  3,7%
Malajalam  3,2%
Orija  3,2%
Pandżabski  2,8% (88 mln)
Assamski  1,3%
Maitilski  1,2%
Inne  5,9%
Grupy językowe:
Indoaryjskie  72%
Drawidyjskie  25%
Mongoloidalne i pozostałe  3%
Języki urzędowe
2 główne  hindi i angielski oraz 21 pozostałych
RELIGIE
Hinduizm  80,5% (lub 60% jeśli wyłączyć niedotykalnych i ludność plemienną)
Islam  13,4%
Chrześcijaństwo  2,3%
Sikhizm  2%
Buddyzm  0,75%
Dżinizm  0,5%
Inne religie (żydzi, parsowie, bahaici itd.)  0,5%
OM  mistyczna zgłoska  chrześcijańskie amen = zaiste, niechaj tak będzie! Arabskie amin
RECEPCJA FILOZOFII WSCHODU:
Hegel:  Tak więc Hindusi potrafią patrzeć przez dziesięć lat na czubek własnego nosa, żywieni przez
otaczających ich gapiów, pozbawieni wszelkiej innej duchowej treści. Indie należy wykluczyć z
historii
Reale:  filozofia jest specyficznym tworem Greków
Edward Said: Orientalizm  zabarwione niechęcią i poczuciem wyższości nastawienie ludzi Zachodu
do obcej kultury; wiedza o innym daje moc rządzenia nim! Orientalizm to produkt uboczny dominacji
kolonialnej i intelektualnego imperializmu.
Ronald Inden:  Zachodzni badacze powinni uwolnić Indie z hegemonii zachodniego dyskursu i
przywrócić im epistemologiczną i aksjologiczną niezależność:
Wilhelm Halbfass:  myślenie europocentryczne:  udzielanie suwerenności i przywracanie Hindusom
ich pierwotnej swoistości świadczą o chęci utrzymania Zachodu w roli PODMIOTU świata
Gilbert Ryle:  Nic co pochodzi ze Wschodu nie jest godne uwagi filozofa, z wyjątkiem słońca
nothing worth a philosopher's notice out of the East expect the sun
Peter Strawson: mówi, że jest  uzależniony od Indii
y
RÓDA
A EUROPOCENTRYZMU
Brak podstawowej zalety, którą posiada filozofia zachodnia  myśl Wschodu nie wyrasta z rodzimej
tradycji intelektualnej, budzi poczucie obcości
Złudzenie jedności zachodu  skłonność do podkreślania jedności tradycji zachodniej (mimo
oczywistych różnic pomiędzy poszczególnymi nurtami, okresami, itd.), jedność filozofii Zachodu
wydaje się bezsporna, podczas gdy multikulturowy dialog filozoficzny wciąż budzi obawy
Złudzenie jedności Orientu  nieznajomość różnic między filozofią Indii i Chin; skłonność do
uproszczeń i generalizacji, brak JEDNEGO reprezentatywnego stanowiska  filozofii wschodu ani
filozofii indyjskiej czy chińskiej (ani nawet szkoły wedanty czy taoizmu)
Kryzys filozofii orientalnej  w XX w. myśliciele indyjscy chcąc zahmować się filozofią przejęli
zachodnie narzędzia, porzucając rodzime tradycje; ostatnie 30 lat  powrót do filozoficznych tradycji
Azji
Filozofię wschodu, a Indii szczególnie, cechuje wielość, różnorodność, rywalizacja między
poszczególnymi koncepcjami  debata
FILOZOFIA PORÓWNAWCZA
Cross-cultural phenomenon
Interkulturowość filozofii pozwala uświadomić sobie w jak wielu różnych środowiskach kulturowych
rodzi się filozoficzny namysł i jak różne konteksty kulturowe odciskają się na strukturze ludzkiego
myślenia i tworzonych arblitralnie kategoriach pojęciowych
Ksenologia  swoista  ogólnoludzka konwersacja czyli wysławianie ludzkich doświadczeń 
zarówno tych jednostkowych, podobnych, powtarzalnych, jak i tych niecodziennych, całkiem
odmiennych  w przróżnych kulturowych językach czy poetykach
v� Świadomość metakulturowa i kulturowy poliglotyzm
v� Auto-dez-identyfikacja, czyli zdemaskowanie i przekroczenie własnej fałszywej tożsamości, a
także zdiagnozowanie mitów pojęciowych własnej kultury (np. mit nauki)
v� Krytyczna autoidentyfikacja czyli pozyskanie i dopełnieni własnej tożsamości przez poznanie
siebie w relacji ja z INNYM, oraz przez skontrastowanie własnej tożsamości z inną
v� Akt identyfikacji wymaga odniesienia się do wspólnoty ogólnoludzkiej  różnica nieuchronnie
implikuje tożsamość
v� Za pośrednictwem i pomocą obcego  rozszerzenia pojęcia tożsamości, a także dostrzeżenie
relacyjnego, dynamicznego i wielofazowego charakteru formułowania tożsamości i
samowiedzy
OBCOŚĆ FILOZOFII WSCHODU JAKO WYZWANIE POZNAWCZE
Teza: poznając innego zbliżam się do poznania samego siebie, lepiej uzmysławiam sobie  kim (nie)
jestem?
v� Jednakże to co wydaje się być inne (obce) okazuje się ostatecznie w dużej mierze projekcją
naszej własnej wyobraz
ni wyobrażamy sobie coś czego nikt z nas nie mógł sobie
wyobrazić Inny staje się zaprzeczeniem mnie
v� To co wydawało się obce okazuje się tylko naszym własnym wyobrażeniem, czym obce być
powinno (jako zaprzeczenie tego co znane  swojskie)
v� Stopniowe oswajanie obcego przez konfrontację z kulturowymi stereotypami rodzaju: Wschód
 spirytualizm, zagłębianie się we własnej duszy, procesach życia psychicznego, irracjonalizm
itp.; Zachód  materializm, efekt wnikliwej obserwacji natury, racjonalizm
PODSTAWOWE POJ
CIA I PODZIAA
Y FILOZOFII INDYJSKIEJ
DARŚANA  widzenie, postrzeganie oraz pojęciowe ujmowanie rzeczywistości (driś  patrzeć,
widzieć)
OGL
D-WGL
D-POGL
D
1. Ogląd, bezpośrednie postrzeganie zmysłowe
2. Intuicyjny wgląd, np. osiągnięty dzięki medytacyjnemu skupieniu
3. Pogląd, poznanie pojęciowe, dociekanie prawdy w oparciu o racjonalne wnioskowanie
ANWIKSZIKI  logika, metodyczna refleksja, wgląd, rozumowanie, metafizyka
MATA  myśl, idea, opinia, przekonanie, doktryna,
SIDDHANTA  ugruntowana doktryna, opinia, mniemanie
WADA  dyskurs, debata, polemika (wadzić się)
WEDA  wiedza, nauka (np. liturgia ofiarna, ale też gramatyka, astronomia)
DHARMA  nauka, doktryna filozoficzno-religijna (dhri  dzierżyć)
PRAWO-PRAWDA-PRAWOŚĆ
1. Porządek rzeczywistości, prawo kosmiczne i naturalne
2. Doktryna opisująca ład kosmiczny
3. Zasada przyczynowego wyjaśniania zdarzeń
4. Porządek społeczny i moralny zgodny z tradycją i odzwierciedlający prawo natury
5. Powinność, zasługa, cnota  wskaz
nik postawy etycznej
DHARMA a RELIGIA
Wspólne wszystkim dharmom jest:
v� Dążenie do wyzwolenia (Moksza, kaiwalja, nirwana) oraz:
v� Przekonanie o konieczności ponownego wcielania się (sansara)
W odróżnieniu od religii (w zachodnim rozumieniu) indyjska dharma jest:
v� Inkluzywna  tzn. nie wymaga od wyznawcy wyłączności; akceptacja jednej dharmy nie musi
pociągać negacji i odrzucenia pozostałych
v� Nie jest konkluzywna  nie definiuje się jako ostateczna, jedyna i słuszna ścieżka duchowego
rozwoju, nie uzurpuje sobie wyłączności
v� Nie jest ekskluzywna  stanowi wystarczający choć niekonieczny warunek wyzwolenia się
PERIODYZACJA FILOZOFII INDYJSKIEJ
Pierwszy okres od XV w, p.n.e. do X w. n.e.
1. Wczesna epoka wedyjska (XV w. p.n.e. do IX w. p.n.e.)
2. Póz
na epoka wedyjska  powstanie upaniszad (IX-VI w. p.n.e.)
3. Epoka sutr  powstanie systemów filozoficznych (III w. p.n.e.  V w. n.e.)
4. Epoka komentarzy filozoficznych, krytyka tradycji (ok. V w.  X w.)
Drugi okres od V w. do dnia dzisiejszego  dominacja systemów śiwaickich i winszuickich (nurt
tantary i bhakti)
Filozofia współczesna od czasów Renesansu indyjskiego (od XIX w.)  wpływ myśli zachodniej
FAZY KSZTAA
TOWANIA SI
KULTURY INDII
1. Kultura doliny Indusu 3000  1500 p.n.e.
2. Warstwa indo-bramińska 1500  600 p.n.e.
3. Warstwa indo-śramiczna 600 p.n.e.  300 n.e.
(śrama  wysiłek, asceza)
4. Warstwa indyjska (hindusko-buddyjsko- 300  1200
dżinijska)
5. Warstwa indo-islamska 1200  1757
6. Warstwa indo-angielska 1757  1947 lub nawet współczesność
Kultura Indii niczym drzewo banjan
v� Wieloz
ródłowość
v� Wielość nurtów współtworząca jedność
v� Asymilacja zewnętrznych wpływów i stopniowa adaptacja  obcych względem głównego
nurtu kultury
v� Kontynuacja mimo zakłóceń ciągłości
v� Reinterpretacja tradycyjnych pojęć i koncepcji w coraz to nowym kontekście
KAŻDA INNOŚĆ DA SI
ZASYMILOWAĆ
NAJSTARSZE CYWILIZACJE ŚWIATA
wśród nich: dolina Indusu i Chiny
Miejska kultura dorzecza Indusu:
v� Harappa
v� Mohenjodaro
Liczebność tych ośrodków miejskich wynosiła ok. 40.000 mieszkańców, były od siebie oddalone o
600 km
Kryteria jedności kulturowej:
v� Jednorodna architektura miejska
v� Standaryzacja materiału budowlanego
v� Unifikacja rozplanowania miast
v� Jednolity system miar i wag
v� Jednolity styl ceramiki
v� Jedno pismo
v� Centralizacja władzy i dobrze rozwinięta hierarchiczna administracja państwowa
RELIGIA  hipotezy
v� Oparta na kulcie władcy; kulty solarne i rozwinięte rytuały świątynne (m.in. ablucje w
wielkim basenie)
v� Kult wielkiej matki  rytuał płodności
v� Praktyki ascetyczno-mistyczne (joga)
Życie społeczne
v� Bogate życie rodzinne (kultura miejska a wieś)
v� Centralna regulacja i standaryzacja handlu
v� Wysoki poziom cywilizacyjny (kanalizacja, oczyszczanie miasta itd.)
v� Stabilizacja polityczna
Hipotezy dotyczące upadku kultury Harappy:
v� Zmiany klimatyczne  długotrwałe susze, obniżenie poziomu wód gruntowych, załamanie się
gospodarki wodnej, i epidemie dziesiątkujące mieszkańców miast
v� Klęski nieurodzaju i upadek wsi  zaplecza kultury miejskiej, stopniowe wyludnienie miast
(migracja z biegiem Gangesu)
v� Inwazja Arjów ( szlachetnych, honorowych wojowników)  nomadycznych ludów
indoeuropejskich; kolejne najazdy między 1700  1500 r. p.n.e.
KULTURA WEDYJSKA
Warstwa indo-bramińska ok. 1500  600 p.n.e.
Kluczowe terminy: Wedy, warna, jadżńa, sanskryt, dharma
Struktura społeczna  system warn (varna  kolor)
v� BRAMINI  warstwa kapłańska
v� KSZTATRIJOWIE  warstwa wojowników
v� WAIŚJOWIE  warstwa kupców, rzemieślników
v� ŚRUDOWIE  warstwa robotników rolnych, sług
PISMO:
Sanskryt   doskonale ułożony
Dewanagari   pismo z boskiego miasta
Wedyjski rytualizm (jadżńa)
WIEDZA OBJAWIONA (śruti  zasłyszana)
Wedy (1500  600 p.n.e.) Kolejne warstwy czterech wed
RIGWEDA  wiedza
SANHITY BRAHMANY ARANJAKI UPANISZADY
hymnów (1028),
inwokacje do 33 bogów
Hymny, Komentarze do Rozważania Rozważania
modlitwy, hymnów, analiza leśne wokół filozoficzne,
SAMAWEDA  wiedza
mantry, rytuału, ofiary oraz refleksje nad
świętych pieśni
rozważania rozważania nad wewnętrznego istotą bytu i
towarzyszących
kosmogoniczne znaczeniem ofiray ćwiczenia, do losem
składaniu ofiary m.in. z
samodzielnej człowieka, idea
somy, masła, mleka
recytacji interioryzacji
ofiary
JADŻURWEDA 
wiedza formuł ofiarnych,
liturgicznych
ATHARWAWEDA 
wiedza Atharwów
(półboskich kapłanów),
formuły magiczne
zapewniające pomyślność
(uzupełnienie rytuałów
ofiranych
BOGOWIE WEDYJSCY (dewa, dewi) 33bóstwa Rigwedy
v� Bogowie nieba: Djaus, Waruna (Pan rit), Mitra, Uszas, Aświnowie, Surja, Winszu, Puszan&
v� Bogowie powietrza: Indra, Rudra (Śiwa), Waju&
v� Bogowie ziemi: Agni, Soma, Saraswati&
KAPA
ANI WEDYJSCY:
v� Hotar  przyzywa boga, recytuje hymny Rigwedy
v� Udgotar  śpiewa pieśni Samawedy
v� Adhwarju  wypowiada mantry Jadżurwedy
v� Bramini towarzyszący  wypowiadają formuły Atharwawedy
RIGWEDA  wątki kosmologiczne
v� Stworzenie bytu i niebytu z jedni (Nasadujasukta X. 129)
v� Naturalne rodzicielstwo: stworzenie przez zapłodnienie prawód (Rigweda II.38, VII.47, X.9,
X.33, X.121)
v� Stwórca  niebiański rzemieślnik (Wiśwakarman X.81)
v� Stworzenie przez poćwiartowanie praczłowieka (Puruszasukta X.90)
v� Stworzenie z boskiego dz
więku, mowy  Wacz I Wać (X.125) mistyczne zgłoski, słowa 
mahawakja
ISTITA MYŚLI WCZESNOWEDYJSKIEJ:
v� Rytualizm  centralna rola praktyki ofiarnej (jadżńa, rita)
v� Ahistoryczność  jedyna realność = rytuał; przekaz ustny, czas cykliczny
v� Korzenie mistycznio-naturalistyczne  człowiek elementem Natury, łączy go z nią pragnienie
(kama) i niewiedza (awidja)
v� (anty)uniwersalizm  brak ostrych granic doktryny, podatność na asymilację obcych wpływów
v� Henoteizm  zmienia się cel rytuału, ale celowość (artha) pozostaje; celem ostatecznym
rytuału jest niepoznawalny absolut = brahman, stanowisko pośrednie między monoteizmem a
politeizmem; jednoteizm (Max Muller, 1899): synkretyzm, politeizm = nominalna wielość
bóstw, ale ofiara składana jednemu bóstwu isztadewata, które traktowane jest w trakcie
rytuału jako bóstwo centralne
OKRES ŚRAMICZNY  popularyzacja ruchów ascetycznych (Budda Śakjamuni, VI w.p.n.e. 
twórca drogi środkowej /kwiat lotosu/, Dżina Mahawira, VI w. p.n.e.  twórca dżinizmu)
UPANISZADY (VIII-VI w. p.n.e.)
13 klasycznych: Iśa, Katha, Kena, Praśna, Mundaka, Mandukja, Taittirija, Czandogja, Brihadaranjaka,
Śwetaśwatara, Kauszitaki, Aitareja, Maitri
Mundaka 1.1.3:  Dzięki jednej wiedzy, o Panie, wszystko poznajemy?
Czym jest wiedza? Czym jest dla nas poznanie?
Najważniejsze przesłanie upaniszad:
v� Istnieje ostateczna rzeczywistość (brahman)
v� Poznający ma naturę z nią tożsamą
ATMAN = BRAHMAN
ATMAN (sans. an  oddychać, poruszać się; gr. Atmos  para, powietrze; łac. Animus)
v� Pierwotnie nieśmiertelna zasada ożywiająca ciało
v� Ja, jaz
ń, duch (dusza?), tchnienie życiowe, się
v� Rzeczywistość ostatecznie ujęta od strony subiektywnej, podmiotowej, jednostkowej
BRAHMAN (sans. Brih  pęcznieć, rosnąć)
v� Pierwotnie moc magiczna tkwiąca w ofierze, dzięki której świat wzrasta, istnieje
v� Immanentna światu energia ożywiająca wszystko, odwieczna, bezpostaciowa moc kosmiczna,
twórcza zasada świata obejmująca wszystko i będąca istotą wszystkiego
v� Rzeczywistość ostateczna ujęta od strony obiektywnej, holistycznej
MOKSZA (sans. muć  uwalniać się, wyzwalać)
v� Uświadomienie sobie, rozpoznanie własnej nieuwarunkowanej i uniwersalnej (absolutnej)
natury
v� Utożsamienie się atmana z brahmanem
MAHAWAKJA (sans. maha  wielkie + vakya  słowa, sentencje)
v�  świadomość jest brahmanem (Aitareja 3.3 z Rigwedy)
v�  ty jesteś tym (tat tvam asi  Czhandogja 6.8.7 z Samawedy)
v�  ja jestem brahmanem (Brihadaranjaka 1.4.10 z Jadżurwedy)
v�  ten atman jest brahmanem (Mandukja 1.2 z Atharwawedy)
PRZEMIANY W MYŚLI PÓy
NOINDYJSKIEJ
w okresie upaniszad
v� Asymilacja idei niearyjskich (medytacja  dhjana, praktyka rozwoju duchowego  joga)
v� Internalizacja ofiary  ofiara wewnętrzna, niematerialna, odprawiana w duchu, a nie
publicznie  reakcja na tradycje ascetyczne tj. śramaniczne
v� Rozwinięcie koncepcji dharmy (porządku kosmicznego), sansary (kołowrotu wcieleń) i
karmana (prawa moralnej odpłaty, ekwiwalencji uczynków i doznań)
v� Koncepcja tożsamości atmana i brahmana
KLASYFIKACJA SYSTEMÓW INDYJSKICH  draśan
ASTIKA  draśny respektujące autorytet Wed, czyli  wierzące w istnienie objawienia wedyjskiego
v� Sankhja i joga
v� Njaja i waiśeszika
v� Mimansa i wedanta
NASTIKA
Darśany odrzucające autorytet Wed, nie pokładające wiary w ich objawiony charakter, m.in.
v� Buddyzm,
v� Dżinizm,
v� Szkoła czarwaków  materialiści
v� Szkoła adżiwików  fataliści
v� Szkoła adżńanika  agnostycy
KRIJAWADIN
Darśany uznające prawo karmana głoszące, iż jakość moralna uczynków znajduje odzwierciedlenie w
doznaniu (przyjemność/przykrość/obojętność) będącycm nieodzwoną  odpłatą za działanie podjęte w
obecnym bądz
minionym wcieleniu:
v� Sześć ortodoksyjnych szkół darśan (astika)
v� Niektóre szkoły nieortodoksyjne (nastka)  buddyzm, dżinizm
AKRIJAWADIN
Darśany odrzucające prawo karmana:
v� Niektóre szkoły nieortodoksyjne
(nastika): czarwakowie
v� Szkoła adżiwików
v� Implicite szkoła adżńaników
FILOZOFIA INDYJSKA  GA
ÓWNE
STANOWISKA METAFIZYCZNE
PSEUDONIHILIZM  nic nie istnieje  nihilizm przypisywanie (niesłusznie) buddyzmowi przez
zwalczającą go szkołę njaji (Njajasutry IV 1.37-57) z racji przyjmowania przez buddyzm doktryny nie
substancjonalności (anatman) i nietrwałości (anitjata)
MOMENTALIZM  istnieją tylko byty monetalne (dharmy) przejawiające się na mocy prawa
współzależnego powstawania (pratitja samutpada)  szkoły wczesnego buddyzmy
v� Sarwastiwada: dharma = byt wieczny, istniejący potencjalnie (jako przeszły i przyszły) lub
aktualnie (teraz
niejszy, istniejący przez 1 kszanę)
v� Sautrantika: dharma = byt wyłącznie teraz
niejszy, bezczasowy fenomen, bezwymiarowy
punkt w czasie
NIEDUALIZM (quasi-monizm)  istnieje tylko jeden byt, którym jest czysta bezprzedmiotowa
świadomość (czit), nie odnosząca się do żadnego konkretnego podmiotu, a wszelka wielość jest
złudzeniem *niedualistyczna szkoła wedanty  adwaita wedanta, Śankara VIII w.)
MONIZM  istnieje tylko jeden rodzaj bytu:
v� Materia; szkoła czarwaków, lokajatów (cztery żywioły  mahabhuta)
v� Świadomość, czysty umysł; idealistyczna szkoła buddyjsko jogaczarna (świadomość zbiorcza
 alaja widżńana)
DUALIZM
v� Istnieje jedna substancja niezależna (tj. bóg = saguna, brahman), oprócz nie istnieją inne,
zależne i atrybutywne formy bytu, takie jak dusze indywidualne i materialne przedmioty
(wiśisztadwaita wedanta  Ramanudża XI w.)
v� Istnieją dwa rodzaje bytu  indywidualne samoistne i niestwarzające jaz
nie  purusza, oraz
samoistna ewoluująca i twórcza materia, przyroda  prakriti (szkoły sankhja i joga)
PLURALIZM
v� Szkoły waiśeszika i njaja: istnieje 7 rodzajów przedmiotów poznania (padartha)
1. Substancja (9)
2. Właściwości (24)
3. Działanie (5)
4. Powszechnik (2)
5. Inherentna relacja
6. Szczegółowość (")
7. Nieistnienie (4)
v� Szkoły mimansy: 8 kategorii rzeczywistości
1. 4 pozytywne (substancja, cecha, czyn, powszechnik)
2. 4 negatywne
v� Szkoła wedanty Madhwy: nieszkończona wielość
1. Brahman
2. " atamanów
3. " bytów materialnych
NIESUBSTANCJALIZM  prawidłowa odpowiedz
wyłania się z ciszy (arja tusznibhawa  szlachetne
milczenie) następującej po odrzuceniu wszystkich metafizycznych poglądów (sceptycyzm?), brak
samobytu (nirswabhava) = pustka natury bytu (śunjata): nie istnieje trwała substancjalna podstawa
zjawisk rzeczywistości; buddyjska szkoła madhjamaki, Nagardżuna II w.
RELATYWIZM  odpowiedz
zależy od przyjętego punktu widzenia; pogląd zależy od przyjęcia
stanowiska afirmatywnego, negatywnego, agnostycznego lub złożonego w odniesieniu do danej
fundamentalnej kwestii metafizycznej jako stanowiska poprawnego w ramach wcześniej założonej
struktury pojęciowej (dżinijski nonkategorializm)
SCEPTYCYZM AGNOSTYCYZM - rozumowanie na temat tego, co kryje się za aktualną
percepcją jest naznaczone istotnym nieusuwalnym brakiem powinniśmy zaprzestać badania
rzeczywistości i podążać za wskazaniami beztroskiego zdrowego rozsądku; wszystko dziełem
przypadku  szkoła czarwaków i adżńaników
SZKOA
A CZARWAKÓW
(lokajatów)
Carvaka  cari (słodka, atrakcyjna) + vak, vac (mowa)
Lokayata (loka  ludzie, świat, zmysły + ayata  rozszerzony, rozpowszechniony)  dosł. Pogląd
rozpowszechniony na świecie, wśród ludzi albo: opinia oparta na doświadczeniu zdobytym przez
zmysły
HISTORIA SZKOA
Y
Poglądy tej szkoły znane są z innych hinduskich i buddyjskich autorów (oryginalne z
ródła zaginęły)
Przypuszczalnie pierwszym dziełem tej szkoły była Brihaspatisutra (ok. V w. p.n.e.)
Wygaśnięcie szkoły datowane na ok. XV w.
Czarwakowie byli w opozycji wobec całej tradycji wedyjskiej, a najwyżej cenili sobie dążenie do
prawdy, spójność, zwięzłość i nieskrępowaną wolność myśli
SYSTEM CZARWAKÓW W RELACJI MADHAWY (XV w.)
Madhawa  filozof wedanty z płd. Indii, autor słynnego traktatu pt. Podsumowanie wszystkich
doktryn, stanowczo odrzucał poglądy czarwaków
 piewcy ateizm;
Póki życie jest Twoje, ciesz się nim, Póki zżyjesz, żyj szczęśliwie
Nikogo nie pominie bystre oko śmierci, Bierz pożyczki i pij ghi,
Gdy raz spalą to ciało, uważane za nasze, Gdy ciało w proch się zmieni
Jakże kiedykolwiek może ono powrócić? Skąd mogłby wówczas powrócić?
Celem zycia jest pomyślność i samospełnienie, dostatnie, szczęśliwe i aktywne życie na tym świecie.
Według braminów krytycznych wobec czarwaków szkoła ta realizuje wyłącznie dwa cele życiowe:
v� Artha  dostatek materialny
v� Kama  rozkosz zmysłowa
Stąd też czarwakom zarzucano egocentryczny hedonizm.
MATERIALIZM
Podstawową substancją rzeczywistości są cztery żywioły (z tradycji indyjskiej koncepcji 5
żywiołów czarwakowie akceptują tylko cztery)
1. Ziemia  stałość (prithwi)
2. Woda  płynność (dżal)
3. Ogień - jasność (agni)
4. Wiatr  ruchliwość (waju)
Odrzucają natomiast przestrzeń  pustkę (akaśa)
Z żywiołów powstaje wszystko, także świadomość.
ODRZUCENIE WIARY W ZAŚWIATY I ANTYRYTUALIZM
v� Jeśli zwierzę zabite w rytuale dżjotisztoma samo pójdzie do nieba, czemu ofiarnik nie składa
w ofierze własnego ojca?
ANTYASCETYZM I ANTYBRAMINIZM
v� Życie religijne i składanie ofiar  sposoby zycia dobre dla tych, którym brak męskości lub
zdrowego rozsądku
v� Czarwakowie odrzucali system warn i kast, uznając go za nienaturalny, nieprzystający do
rzeczywistości:  Jakiż sens ma poniżanie ludzi ze względu na przynależeność do danej kasty
czy rozróżnienie wyższych i niższych kast, skoro każde ludzkie ciało ma takie same organy 
usta, oczy, uszy itd.
v� Czarwakowie zarzucają braminom interesowne szerzenie zabobonów  bramini zdobywają w
ten sposób wysoki status społeczny i materialny.
Dżajaraśi Bhatta VIII/IX w.
v� Rozpuszczenie wszystkich zasad  błyskotliwe dzieło nt epistemologii, w którym autor stara
się podważyć teorie innych rywalizujących szkół  zarówno ortodoksyjnych jak i
heterodoksyjnych
v� Głosi sceptycyzm i agnostycyzm  podobnie jak adwaita wedanta i Nagardżuna uznaje
wszystkie z
ródła wiedzy jako zawodne
v� Nie sposób zyskać prawdziwe wiedzy ponieważ najpierw powinniśmy zdefiniować kryteria
poprawności procedur poznawczych, co nie jest możliwe bez uprzedniego poznania
rzeczywistości, do której owe procedury poznawcze miałyby się stosować. Wszelkie kryteria
poznawcze są wadliwe i muszą być poddane weryfikacji, a ta opiera się na innych kryteriach,
które też domagają się weryfikacji itd.
v� Nie sposób sformułować adekwatnej definicji poznania prawdziwego ani uchwycić natury
rzeczywistości przy pomocy narzędzi pojęciowych, jakimi dysponujemy
v� Wszelkie filozoficzne tezy zakorzenione są w konkretnym systemie przyjętych arbitralnie
przekonań (wierzeń) tzn. określonych kryteriów, definicji, kategorii
v�  w praktyce głupiec i mędrzec nie różnią się od siebie wiele, gdyż obaj muszą działać jedynie
w oparciu o doświadczenie i wadliwą, niepewną wiedzę o świecie
SZKOA
A SANKHJI
Tradycja dualistyczna
FAZY ROZWOJU TRADYCJI SANKHJI-JOGI
CZAS TRWANIA PRZEDSTAWICIELE DZIEA
A
1. Protosankhja Kapila ?
VII w. p.n.e.  I w. n.e. Asuri
2. Faza przedklasyczna Pańczaśikha Szasztitantra 
I  V w. dzieło niezachowane
(ok. II w.)
Warszaganja ?
Windhjawasin ?
Madhawa ?
3. Faza klasyczna Iśwarakriszna Sankhjakarika
III  IX w. Gaudapada
Wyodrębnienie się z Mathara
tradycji osobnych Patańdżali Jogasutry
systemów (darśana)  Wjasa
sankhji oraz jogi Waczaspati Miśra
klasycznej
4. Faza poklasyczna Pseudokapila Sankhjasutry
(nurty wedantyczne) Aniruddha
XIV w. - dziś Widżńana
Bhikszu
Współcześnie: Hariharananda Aranja Samkhyatattvaloka
(1869-1947)  odnowieciel tradycji, Bhasvati
założyciel Kapila Math
 PRAKRITI
PURUSZA
PRADHANA
MULAPRAKRITI
BUDDHI
MATHA
AHANKARA
MANAS BUDDHNDRIJA TANMATRY MAHABHUTA
KARMANDRIJA
v�Ucho v�Boski dz
więk v�Przestrzeo
v�Mowa
v�Skóra v�Czucie v�Wiatr
v�Reką
v�Oko v�Barwa v�Ogieo
v�Noga
v�Język v�Smak v�Woda
v�N. rozmn.
v�Nos v�Zapach v�Ziemia
v�N. wydalania
SCHEMAT 25  TAKOŚCI RZECZYWISTOŚCI (tattva)
WJAKTA
AWJAKTA
PRADHANA
BUDDHI
AHANKARA
WAIKRITA BHUTADI
TAIDŻASA
MANAS BUDDHNDRIJA TANMATRY
KARMANDRIJA
v�Ucho v�Boski dz
więk
v�Mowa
v�Skóra v�Czucie
v�Reką
v�Oko v�Barwa
v�Noga
v�Język v�Smak
v�N. rozmn.
v�Nos v�Zapach
v�N. wydalania
MAHABHUTA
v�Przestrzeo
v�Wiatr
v�Ogieo
v�Woda
v�Ziemia
JOGA I PRAKTYKI ASCETYCZNE
1. Początki w epoce indo-śramicznej (600 r. p.n.e.  300 r. n.e.)
2. Rozwój w czasach indo-buddyjsko-dżinijskich (300  1200 r.)
3. Przykłady współczesne
ASCEZA W INDIACH
Asceza (tapas, sannjasa)
v� potwierdzenie siły duchowej i autonomii jednostki
v� cel praktyki ascetycznej: wygaszenie wszelkich pragnień (nie tylko cielesnych) a w
konsekwencji wyciszenie zjawisk świadomościowych zakłócających wgląd w naturę
rzeczywistości
Cztery rodzaje starożytnych praktyk ascetycznych:
1. ścieżka umartwiania się  nurt skrajnej ascezy, praktyki umartwiania się m.in. surowe posty,
całkowita izolacja, życie poza strukturą społeczną (np. w niedostępnych górach)
2. ścieżka wglądu  wspólnoty jogiczne skupiające się na poszukiwaniu wiedzy o naturze jaz
ni
(zazwyczaj ogolone głowy na znak pokory), życie na marginesie społeczeństwa
3. ścieżka leśnych pustelników (ofiarników)  długowłosi asceci, którzy oddają się forsownym
praktykom, ale jednocześnie regularnie odprawiają ofiarę agnihotry
4. ścieżka ascetów wędrownych  wyrzeczeńcy, starzy ofiarnicy leśni, podtrzymują jedynie
wewnętrzny mentalny ogień ofiarny, czyli żar ascezy (tapas), interioryzacja ofiary
JOGA
Sanskrycki termin yoga od yuj
v� ujarzmić, nakładać jarzmo
v� łączyć, wiązać
WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU JOGA
1. nauka, teoria rozwoju duchowego, wskazująca właściwą ścieżkę wiodącą do wyzwolenia
(Moksza, nirwana, kaiwalja)
v� autonomiczny system filozoficzny, jedna z sześciu klasycznych darśan (radżjoga tł.
Joga królewska  Jogasutry Patańdżalego, ok. III w.; definicja jogi wg Patańdżalego:
joga powściąganiem zjawisk świadomościowych (czitta writti nirodha);
Najważniejsze komentarze do Jogasutr:
Wjasa, Jogabhaszja, VII w.
Śankara, Wiwarana, VII w.
Waczaspati Miśra, Tattwawaiśaradi, IX w.
Bhodża Radża, Radżamartanda, X w.
Widżńana Bhikszu, Jogawarttika, XVI/XVII w.
v� element systemu filozoficznego lub religijnego (ortodoksyjnego lub
heterodoksyjnego), np. joga buddyjska
2. metoda praktyczna ułatwiająca rozwój duchowy, np. hathajoga
3. zdolność zapanowania nad biegiem zjawisk świadomościowych rozwijaną w trakcie praktyki:
Zjawiska świadomościowe:
v� uciążliwe  zrodzone z niewiedzy i zasilające złoże karmiczne): błąd poznawczy,
fantazjowanie (wikalpa), sen głęboki bez marzeń, przypominanie
v� nieuciążliwe (nie rodzące złoża karmicznego): poznanie prawdziwe
4. stan skupienia świadomości na danym poziomie
5. ujarzmienie (nirodha) wszelkich zjawisk świadomościowych, docelowy stan niezbędny do
wyzwolenia z kręgu wcieleń (sansara)
STRUKTURA PODMIOTU EMPIRYCZNEGO (w ujęciu Jogasutr)
CZITTA
Świadomość empiryczna
v� buddhi  świadomość intuicyjna, intelekt
v� ahankara  świadomość ja, ja działające
v� manas  umysł, zmysł wewnętrzny, synteza danych zmysłowych
WEWN
TRZNA DYNAMIKA PROCESÓW ŚWIADOMOŚCIOWYCH (patańdżalego
koncepcja świadomości)
SANSKARA
ślad utrwalony w
PRATJAJA
bieżącej pamięci
aktualne zjawisko
lub podświadomej
świadomościowe
sferze
dyspozycyjnej
WASANA
liczne sanskary
tego samego
rodzaju tworzą
wasany - nawyki,
skłonności, trwałe
dyspozycje
CZETAS (sfera dyspozycyjna świadomości, podświadomość) = sanskary + wasany
TRZY RODZAJE POZNANIA PRAWDZIWEGO:
1. NAOCZNOŚĆ, WGL
D POZNAWCZY (prartjaksza, pramana); warunek wstępny: śraddha
 wiara, ufność w istnienie wiedzy wyzwalającej, która domaga się weryfikacji i
potwierdzenia w bezpośrednim doświadczeniu
2. WNIOSKOWANIE PRZEZ ANALOGI
, ROZUMOWANIE (anumana); poznanie pośrednie
3. PRZYJ
CIE POZNANIA OD NAUCZYCIELA LUB Z AUTORATYWNEGO y
RÓDA
A
(agama); poznanie pośrednie
DWA FILARY METODY JOGICZNEJ
v� Ćwiczenie (abhjasa)  dążenie do osiągnięcia stałego stanu powściągania świadomości
v� Bezpragnieniowość (wairagja)  zapanowanie świadomości nad lgnięciem do przedmiotu
poznania
PRAKTYKA WSTEPNA
Krijajoga  asceza, medytacje, skupienie się na Iśwarze; osłabianie uciążliwości, wyrobienie
właściwych nawyków  sanskara
OŚMIOCZA
ONOWA ŚCIEŻKA JOGI
1. JAMY  zasady moralne (ahinsa):
v� Niekrzywdzenie
v� Prawdomówność
v� Niekradzenie
v� Wstrzemięz
liwość
v� Ubóstwo
2. NJAMY - praktyki ascetyczno-mistyczne (oczyszczenie):
v� Oczyszczenie
v� Zadowolenie
v� Medytacja (studiowanie nauk)
v� Skupianie się na Iśwarze
3. ASANY  pozycje ciała: nieruchoma i wygodna
4. PRANAJAMY  kontrola energii witalnej (prana); praca z oddechem, wznoszenie energii,
kontrola i zatrzymanie biegu prany
5. PRATJAHRA  wycofanie uwagi ze zmysłów
6. DHARANA  przykucie uwagi, związanie świadomości z miejscem (ekagrata)
7. DHJANA  kontemplacja, jednostajność strumienia świadomości
8. SAMADHI  skupienie, stopniowy wgląd poznawczy
KAIWALJA
jedność, synonim mokszy
AWIDJA  pięć uciążliwości
Pięć sposobów manifestowania się niewiedzy:
1. Niewiedza podstawowa (awidja)  widzenie w nietrwałym trwałego, w nieczystym czystego,
w niewygodzie pomyślności, w bezjaz
niowym Jaz
ni
2. Stan  jestem (asmita)
3. Pragnienie (raga)
4. Awersja (dwesza)
5. Przywiązanie (abhinweśa)
POZNANIE WYZWALAJ
CE  przezwyciężenie złudnej tożsamoścu podmiotowej, rozróżnienie
(wiweka)
PURUSZA
CZITTA
podmiot absolutny
podmiot empiryczny
Bierny widz, widzostwo,
Ucieleśnione ja, organizm
niedająca się
psychofizyczny, wytwór
uprzedmiotowić jaz
o, duch
przyrody (prakriti)
transcendentny wobec
przyrody
STRUKTURA BYTU LUDZKIEGO (Jogasutra)
JAy
N
(purusza)
Intelekt (buddhi
Poczucie ja
(ahankara)
Sfera
umysł
Ucieleśnione
podmiotowa
ja jako
wytwór
przyrody
(prakriti)
Sfera
przedmiotowa
ciało
SZCZEBLE MEDYTACJI
stopniowalność stanu skupienia świadomości (samadhi)
1. SAWITARKA  popadnięcie w stan z myśleniem
2. NIRWITARKA  popadnięcie w stan bez myślenia
3. SAWICZARA  popadnięcie w stan z przenikaniem
4. NIRWICZARA  popadnięcie w stan bez przenikania
5. ANANDA  błogość
6. ASMITA  świadomość jestem (apercepcja)
7. SAMPRADŻATA, SAMADHI  skupienie z uświadomieniem; WIWEKA  rozróżnienie;
PRADŻC
A  poznanie prawdy
8. ASAMPRADŻC
ATA SAMADHI  skupienie bez uświadomienia
KAIWALJA  wyzwolenie
MOCE JOGICZNE  skutki uboczne praktyki medytacyjnej
EKAGRATA  skupienie umysłu na jednym punkcie przez dowolnie długi czas
PRAKTYKI DLA ŚREDNIOZAAWANSOWANYCH: skupienie (sanjama = dharana + dhjana +
samadhi) na:
v� Sanskarach  poznanie poprzednich wcieleń
v� Ciele  niewidzialność
v� Karmanie  poznanie omenów śmierci
v� Życzliwości  spotęgowanie tego uczyucia
v� Słońcu  poznanie Wszechświata
v� Księżycu  poznanie ładu gwiazd
v� Gwiez
dzie Polarnej  poznanie ruchu gwiazd
v� Pępku  poznanie ładu własnego ciała
v� Gardle  ustanie głodu i pragnienia
v� Sercu  wgląd w świadomość
PRAKTYKI DLA ZAAWANSOWANYCH:
v� Oderwanie umysłu od ciała  osłabienie uciążliwości i karmana
v� Rozluz
nienie więzów karmana i doświadczenie przejścia  zdolność wejścia w inne ciało
v� Opanowanie tchnień witalnych (prana), np. udany  nieprzyleganie do wody, błota, kolców,
wyjście z ciała w chwili śmierci, opanowanie samany  promienność ciała
v� Skupienie się na żywiołach, uchwycenie ich natury (także subtelnej, tj. niepoznawalnej
zmysłowo), uchwycenie natury gun i ich celowości  panowanie nad żywiołami
v� Doskonałość ciała  wdzięk, siła, diamentowa zwartość
v� Zdobycie OŚMIU WIELKICH MOCY JOGICZNYCH:
1. Atomizacja ciała  zmniejszenie nawet do wielkości atomu
2. Lewitacja  lekkość
3. Magnifikacja  powiększenie
4. Dotykanie rzeczy odległych
5. Wola bez przeszkód  np. zanurzanie się w ziemi jak w wodzie
6. Panowanie nad żywiołami i ich przejawami
7. Moc stwórcza
8. Zdolność do tworzenia innych kategorii rzeczywistości zgodnie z życzeniem
(zaawansowany jogin nie korzysta z tej mocy)
CZTERY RODZAJE JOGINÓW
1. POCZ
TKUJ
CY  mający pierwsze osiągnięcia, stosuje ćwiczenia jogiczne
2. MAJ
CY MIODOWE STOPNIE  zdolny do poznania niosącego prawdę, ma oczyszczony
umysł i często przeżywa słodycz, ekstazę (rodzą się pokusy i pycha)
3. MAJ
CY ŚWIATA
O POZNANIA
PRAWDY  zwyciężywszy żywioły i
narządy psychiczne, kontempluje 
gwarancja powodzenia dalszej praktyki
4. MAJ
CY PRZEKROCZYĆ
KULTYWOWANIE JOGI - zdolny do
siedmiorakiego poznania prawdy, które
prowadzi do ostatecznego wyzwolenia
HATHAJOGA (od X w.)  wyzwolenie przez ciało;
system 7 czakramów  ośrodków energii witalnej
(prana); dalszy rozwój praktyki jogi w duchu
tantary (wyzwolenie przez ciało)
PRANAJAMA  kanały (nadfi) przepływu energii
witalnej (prana)
PI
Ć ASPEKTÓW PRANY:
v� Prana
v� Samana
v� Apana
v� Udana
v� Wjana
WEDANTA
Dosłownie: zakończenie wed
ADWAITA WEDANTA
v� Gaudapada, VII w.  mistrz Gowindy, nauczał Śankarę
v� Śankara, VII w.  nirguna brahman
v� Mandana Miśra, VIII w.
v� Ramanudża, IX w.  wiśiszta adwaita  saguna brahman
v� Wallabha, XV/XVI w.  śuddha adwaita  czysty nie dualizm, bez ograniczeń maji
DWAITA WEDANTA
v� Madhwa, XIII w.  dwaita  ruch bhakti
Założyciel szkoły  Badarajana, ok. I w.
Bhartrihari, Wakjapadija, V w.  gramatyk, komentator WS, filozofia języka jako darśana
v� Świat podlega gramatycznej strukturze sakralnego języka Wed (samskrita  doskonały)
v� Poznanie poza językiem niemożliwe (niepoznawalność wyrażalna w języku; wiedza H" język
v� Uchwycenie znaczenia  tylko przez całość/zdanie, jednostkowe fonemy i słowa 
konwencjonalne i relatywne
v� Język (mowa  Wacz) jest niepodzielny i odnosi się do śabda brahmana; brahman jest
denotacją wszystkich słów; 2/3 języka transcendentuje ludzką mowę
v� Przedmiot  manifestacja nazwy (nominalizm)
DWA POZIOMY PRAWDY:
v� Poziom rzeczywistości empirycznej
v� Poziom rzeczywistości absolutnej
KONCEPCJA MAJI
Z punktu widzenia ontologii:
v� odwieczna, względna i skończona wewnętrzna moc (śakti) brahmana, która:
1. nie jest z nią tożsama ani samoistna (nie ma niezależnego istnienia)
2. nie jest odeń różna ani nierealna (jest jego rzeczywistą mocą)
3. ERGO: nie jest zarazem tożsama i różna od brahmana
v� nieświadoma, aktywna, wieloraka
v� złożona (dwoistość natury: jest czym innym z punktu widzenia rzeczywistości względnej oraz
absolutnej); Maja do brahmana ma się tak jak pusta przestrzeń w garnku do przestrzeni jako
takiej
Z punktu widzenia epistemologii
v� jej z
ródłem jest błędne poznanie (mylnie branie jednej rzeczy za drugą)
v� jest usuwana przez wiedzę, poznanie prawdziwe
Z punktu widzenia aksjologii:
v� jest pozytywna: jako wikszepa śakti tworzy (projektuje) świat wielości (nama rupa)
v� jest negatywna: jako awarana śakti zakrywa prawdziwą rzeczywistość  brahmana (doskonałą
wiedzę, błogość)
CZTERY STADIA SMOREALIZACJI
1. tylko brahman jest realny a świat jest nierealny
2. jest tylko brahman i nic ponad to (nie traćmy czasu na zaprzeczanie istnieniu świata)
3. Jaz
ń jest brahmanem  ja jestem brahmanem (zatarcie dystynkcji podmiot  przedmiot)
4. Cały wszechświat jest brahmanem (przezwyciężenie egocentryzmu, iindywidualnego
utożsamienia się z Jaz
nią kosmiczną; atman=brahman)
MINASA
Od man  mniemać, myśleć, namysł
Potocznie od mamsa  mięso  ofiara zwierzęca
Przedstawiciele:
v� Dżajmini, Mimansasutry, ok. V w. p.n.e. (2745 sutr)
v� Śabara, ok. V w.
v� Kumarila Bhatta, VII/VIII w., Ślokawarttika
v� Prabhakara Guru, VIII w., Wiwarana
Miansa  założenia, cele:
v� Analiza z
ródeł poznania i ważności Wed
v� Badania nad językiem  inspiracje starożytną gramatyką
v� Analiza liturgii ofiarnej  rytualna ontologia
v� Wiara w eiczność Wed wyklucza ich boskie autorstwo  ateizm (ale po XII w. dominują
teistyczne nurty mimansy)
v� Dowodzenie nieomylności wed
1. Słowa, ich znaczenia oraz powiązania słowa ze znaczeniem są bez wyjątku wieczne,
sens zdania jest pochodną słów składowych, dlatego też pojęcie (słowo) jest tożsame
ze znaczeniem; idolatria (bałwochwalstwo) dz
więków i języka (mantry)
v� Dwie metody interpretacji słów: etymologiczna i poprzez faktyczne użycie
NIEOMYLNOŚĆ WED  dwa nurty interpretacji
Całkowite posłuszeństwo wobec wed podyktowane jest przez:
v� Kumarila: wedy nakazują człowiekowi spełnienie danego uczynku ponieważ jest dla niego
dobry
v� Prabhakara: dany czyn jest dobry dla człowieka ponieważ nakazany jest przez wedy
ETYKA MIMANSY
v� DHARMA  obowiązek, powinność nakazana przez Wedy
v� KARMAN  czyn, który przybliża do wiedzy ŻYĆ = DZIAA
AĆ
CZYNY, dwa rodzaje:
1. Codzienne  modlitwy, ablucje, obowiązki rodzinne, społeczne  rytuały
obrzędowe wykonywane bez szczególnych pragnień i pożądań
2. Wykonywane w celu powodzenia, szczęścia  nieobowiązkowe, ich motorem jest
pragnienie, żądza  zaniechani ich nie jest nieetyczne
v� DHARMA i ADHARMA  dobro i zło w świecie
Ostateczne wyzwolenie  ustanie działania i doznawania przyjemności  dla tych, którzy
zmęczeni są działaniem i spełniają jedynie rytuały, nie dążąc do zwiększania przyjemności
BRAMIC
SKA KONCEPCJA CZTERECH STADIÓW ŻYCIA  CZTERY AŚRAMY (Manusmriti,
Dharmaśastra)
1. BRAHMACZARIN  uczeń
2. GRIHASTHA  pan domu
3. WANAPRASTHA  pustelnik
4. SANNJASIN  asceta
UPANAJANA  rytuał przejścia, powtórne narodziny
KONCEPCJA CZTERECH CELÓW/WARTOŚCI (purusza-artha):
1. DHARMA  spełnianie powinności religijnych i społecznych, gromadzenie zasług (brahma-
jadżnia, prit-jadżna, dewa-jadżna, bhuta-jadżna, purusza-jadżna)
2. ARTHA  gromadzenie bogactwa uczciwymi sposobami
3. KAMA  zabieganie o przyjemności
4. MOKSZA  wyzwolenie z sansary
WAIŚESZIKA
Od wiśesza  wyszczególnienie, szczegółowość
Przedstawiciele:
v� Uluka Kanada (dosł. Zjadacz atomów), Weiśeszikasutry
WAIŚESZIKA  założenia:
v� Atomistyczna i pluralistyczna wizja rzeczywistości
v� Atom (anu)  niepodzielny i bezwymiarowy, niezniszczalny, wieczny, bierny, niepoznawalny
(wyjątek: poznawalny dla jogina); najmniejszą poznawalną molekuła jest triada diad, diada
jest niepoznawalna
v� Poszczególne atomy są jakościowo różne
CECHY SZKOA
Y
v� Zainteresowanie filozfią przyrody i fizyką
v� Pluralizm metafizyczny  rzeczywistość ma złożoną i niejednorodną naturę
v� Realizm metafizyczny (nie jest to materializm)
v� Realizm poznawczy  wszystkie rzeczy, które istnieją mogą być poznane i nazwane
v� Teizm pogodzony z fizykalizmem
ONTOLOGIA  7 kategorii rzeczywistości (początkowo 6 kategorii bez niewystępowania, pierwotny
schemat ontologiczny ulega przekształceniu w schemat epistemologiczny)
Padartha (dosł. Sens słowa)  przedmiot, o którym można pomyśleć (artha) i nazwać go (pada);
inaczej  przedmiot doświadczenia
1. SUBSTANCJA  drawja (9 rodzjów)  podmiot cech, to co gwarantuje trwanie rzeczy w
świecie, to, co może wejść w relację, kontakt z innym przedmiotem lub podmiotem
v� Materialna (zbudowana z atomów)  ziemia, ogień, woda, powietrze
v� Niematerialna (wszechprzenikająca lub z pojedynczego atomu)  eter (akaśa), czas
(kala), przestrzeń (diś), jaz
ń (atman), umysł (manas)
2. CECHA  jakość, guna (24 rodzaje); to, co występuje trwale w substancji dzięki relacji
przenikania:
v� Kolor (forma), smak zapach, dotyk, dz
więk
v� Liczba, rozmiar,
v� Odrębność, połączenie, rozłączenie
v� Oddalenie, bliskość ciężar
v� Płynność, lepkość
v� Świadomość (buddhi)
v� Pragnienie, niechęć
v� Wysiłek, dyspozycja
v� Zasługa, przewina
3. DZIAA
ANIE  ruch  karman (5 rodzajów) własność przemijająca
v� spadanie
v� wznoszenie się
v� skupianie się (skurcz)
v� rozprzestrzenianie się (rozkurcz)
v� przemieszczanie się
4. OGÓLNOŚĆ  powszechnik  samanja (2 rodzaje)
v� Ogólność wyższa (rodzaj)
v� Ogólność niższa (gatunek)
5. SZCZEGÓLNOŚĆ  wiśesza (1 rodzaj)  manifestacja ogólności w konkretnej rzeczy 
nieskończenie wiele
6. PRZENIKANIE  inherencja, nieodłączne tkwienie  samawaja (1 rodzaj)
7. NIEWYST
POWANIE  abhawa (4 rodzaje)
v� Uprzednie
v� Po zniszczeniu
v� Całkowite
v� Wzajemne niewystępowanie
Kategoria 1  rodzje substancji
Kategoria 2, 3  sposoby przejawiania się substancji
Kategoria 4, 5, 6, 7  sposoby poznawania substancji
Kategoria 1, 2, 3  realne (satja), istniejące (satta)
Kategoria 4, 5, 6, 7  realne, nieistniejące (asatta)  twory pojęciowe
KONCEPCJA PODMIOTU
Wszystkie trzy elementy tworzą dżiwa = dusza = osoba
jaz
ń
PODMIOT:
v� doznawania przyjemności i przykrości
v� świadomości (buddhi)
umysł
ciało
JAy
N  ataman: najwyższa jaz
ń  bóg (parama-atman), jaz
ń jednostkowa, ucieleśniona dusza (dżiwa-
atman):
v� jest wieczna (nitja) i wszechprzenikliwa (wibhu)
v� pojedyncza i inna w każdym ciele
v� różna od ciała i zmysłów
v� jaz
ń jednostkowa w stanie naturalnym jest pozbawiona świadomości, zyskuję ją dopiero w
połaczeniu z umysłem (manas)
UMYSA

v� tworzy go pojedynczy atom
v� wieczny i nieskończenie liczny
v� pośredniczy pomiędzy jaxnią a zmysłami
v� nie jest wszechprzenikliwy jak atman (tyle manasów ile atmanów)
v� aktywny, ruchliwy (porusza się z nieskończoną prędkością)
v� akty poznania nie sa równoczesne
CIAA
O
v� zbudowane z atomów materialnych: ziemia, woda, ogień, powietrze
v� siedziba dla zmysłów poznania (buddhindrija) i działania (karmendrija)
v� oparcie dla umysłu i jaz
ni współtworzących duszę; wspólnie z nimi stanowi podmiot cech
KONCEPCJA PRZYCZYNOWOŚCI
Ogólna zasada: ASATKARJAWADA  przyczyna poprzedza skutek i zdolna jest do odrębnego
istnienia
Dwa aspekty związku przyczynowo-skutkowego:
1. KONTAKT (samjoga)  przyczyna poprzedza w czasie skutek  relacja między dwoma
przedmiotami; związek przypadkowu
2. PRZENIKANIE, inherencja (samawaja)  współistnienie przyczyny i skutku, tj. substancji i
jej cechy w obrebie konkretnego przedmiotu, związek konieczny
BÓG  Iśwara
v� Jedna z substancji niematerialnych
v� Wszechwiedzący podmiot wiecznego poznania
v� W przeciwieństwie do pozostałych jednostkowych jaz
ni (atman) świadomość boskiej jaz
ni
jest od niej nieoddzielna
v� Stwarza, podtrzymuje i niszczy świat zbudowany z atomów w trakcie kolejnych cykli
kosmicznych (kalpa)
v� Jest przyczyną sprawczą świata, zaś atomy przyczyną materialną  Bóg stwarza świat z
atomów, ale nie same atomy
DOWODY NA ISTNIENIE BOGA
Same atomy są niezdolne do wykreowania świata 0 odrzucenie hipotezy przypadkowego lub
samorzutnego stworzenia świata
v� Z PRZYCZYNY  świat = kombinacja niezliczonych atomów i wiecznych, nieskończonych
substancji; wszystkie rzeczy są złożone z części, a każde złożenie wymaga reguły złożenia,
prawa, inteligentnej przyczyny, która musi być wszechwiedząca, bo inaczej nie mogłaby
złożyć nieskończenie małych atomów w nieskończenie dużej przestrzeni i czasie BÓG
v� Z PRAWA KARMANA  świat jest tak stworzony, aby zbiory atomów mogły  gromadzić
zasługi lub  popełniać występki , co rzutuje na dalsze koleje losu (zgodnie z prawem
karmana); atomy nie znają własnych zasług i przewin potrzebny jest Bóg, który nadzoruje
ten proces
v� Z AUTORSTWA WED  wedy są absolutnie prawdziwe i autorytatywne; prawdę wywodzą
od swego autoa Boga, nikt inny nie zdoła pojąc natury i przejrzeć tego co niewidzialne
v� Z PRZESA
ANIA WED  skoro tak wiarygodne z
ródło jakim są wedy naucza o istnieniu Boga
Bóg istnieje
ZARZUTY:
v� Skoro Bóg jest wszechmocny i mógłby sam stworzyć świat, czemu atomy są wieczne?
v� Skoro świat jest doskonałym mechanizmem, który Bóg pozostawia swemu biegowi, czemu
służy jego obecność w świecie? (boska obojętność i nadmiarowość)
NJAJA
Od ni  iść, przechodzić, wieść, kierować, wywodzić
Znaczenia terminu niaja:
v� W szerszym znaczeniu termin używany już w czasach Paniniego (IV w. p.n.e.): niaja 
sposób, droga dojścia, wzorzec, pierwowzór, standard, procedura, metoda, wywód, argument,
wnioskowanie
v� W węższym znaczeniu jako klasyczna draśna:
1. Dociekanie natury poznania, jego z
ródeł, metod i sposób jego weryfikacji
2. Wypracowanie reguł argumentacji i prawomocnych metod prezentacji
uzyskanego poznania innym podmiotom
3. Porządkowanie pojęć, terminologii i metod związanych z teorią poznania
Najważniejsze teksty:
v� Gautama, Njajasutry, III w.; główne komentarze: Watsjajana, IV w., Najasutra Bhaszja;
Uddjotakara, VI w., Najasutra Wartika (obrona tez Watsjajany po krytyce Dignagi);
Waczaspati Miśra, IX w., Najasutra-wartika Tatparjatika; Udajana, X w.,
Najatatparjapariśuddhi (subkomentarze do Tatparjatika) Njaja Kusumandżali (odnowa njaji w
duchu teizmu), Dżajanta Bhatta, X w., Njajamańdżari;
v� Nowa njaja: Gangesa Upadhjaja, XIII w., Tattwaczintamani
NJAJA = EPISTEMOLOGIA + LOGIKA + RETORYKA
v� Racjonalna analiza poznania
v� Próba ujęcia rzeczywistości w kategoriach logicznych
v� Formułowanie poprawnych procedur rozumowania (tarka) i debaty (wada)
v� Retoryka i persfazja
Logika indyjska rozwijała się z gramatycznej egzegezy tekstów wedyskich. Jej związek z
językoznawstwem i etymologią jest ścisły i dla całego rozwoju wręcz decydujący. Jednocześnie
analiza lingwistyczna operuje kategoriami psychologicznymi: fundamentem historycznym logiki
staroindyjskiej nie jest nauka o przyrodzie ale nauka o człowieku.
CEL OSTATECZNY  wyzwolenie i szczęście
STAN OBECNY  niewola, niewiedza i cierpienie
REMEDIUM  poznanie i analiza pojęciowa = logika
Poznanie (dżńana) to złożony proces narażony na błędy
Czynniki poznania:
v� Przedmiot poznania
v� Instrument zewnętrzny, np. światło
v� Narząd zmysłu
v� Umysł (manas)  koordynator zmysłów i zmysł wewnętrzny
v� Jaz
ń
Zakłócenia poznania (defekty): manas zajęty innym przedmiotem, jaz
ń pod wpływem emocji, wada
organu, wpływ wspomnienia na obecną percepcję itp.
Poznanie jest niemożliwe gdy:
v� Przedmiot został już poznany
v� Przedmiot jest zupełnie nieznany
Poznanie jest możliwe gdy dociekający ma już jakieś wyobrażenie o przedmiocie (rola pamięci) ale w
pełni go sobie nie uświadamia  wówczas stosuje miary poznania (pramana)
Etapy dochodzenia do wiedzy:
1. Pierwsze wrażenie
2. Wątpliwość (niejasna wiedza)
3. Przeciwne poglądy (kontrargumenty)
4. Zastosowanie rozumowania (tarka)  sylogizm
5. Określenie przedmiotu
6. Sprawdzenie przez refleksję
7. Ostateczna pewność  określenie przedmiotu za pomocą poglądów przeciwnych, powstałych
pod wpływem pierwszego wrażenia
Cztery miary poznania prawdziwego:
1. POSTRZERZENIE  pojmowanie bezpośrednie
v� Percepcja zmysłowa
v� Percepcja nadzwyczajna:
i) przez kontakt z tym co ogólne
ii) przez skojarzenie
iii) przez wgląd jogiczny
2. WNIOSKOWANIE  pięciostopniowa reguła dowodzenia tzw. sylogizmu
v� HIPOTEZA  Ta góra płonie
v� PRZYCZYNA  Ponieważ się dymi
v� UOGÓLNIENIE I PRZYKA
AD  Gdziekolwiek jest dym, tam jest ogień, tak jak w
kuchni
v� ZASTOSOWANIE  Ta góra także się dymi, co świadczy o obecności ognia
v� WNIOSEK  Ta góra płonie
3. ANALOGIA  dowodzenie własności do udowodnienia na podstawie podobieństwa ze znaną
rzeczą
4. ŚWIADECTWO WERBALNE  wiedza przejęta z autorytetu
(slajd 198, 199)
LITERATURA EPOSU
Wątki etyczne: joga, dharma
LITERATURA TRADYCJI  smriti
Eposy (IV w. p.n.e.  IV w. n.e.):
v� Mahabharata (Ardżuna pouczany przez Krisznę wcielonego w woz
nice rydwanu),
v� Ramajana
Kodeksy praw i obyczajów (VI  III w.):
v� Dharmasutry
v� Dharmaśastry
Mity, genealogie, pouczenia prawno-etyczne, legendy
v� Purany (spisane III-XV w., powstały X-V w. p.n.e.)
BHAGAWADGITA  przezwyciężenie własnej dharmy, etyczna koncepcja bezinteresownego
działania (karmajoga)
PRZESA
ANIE GITY
Trzy ścieżki (trimarga) ku wyzwoleniu (moksza)
1. KARMAJOGA  joga czynu
v� Praktyka jogi czynu bezinteresownego
v� Działanie zgodne z własną powinnością (swadharma)
v� Emocje nieistotne w spełnianiu czynu, działanie wolne od pragnienia owoców
swojego działania
v� Działanie = ofiara składana Bogu z owoców własnych uczynków (dwojaki sens
czynu i bezczynu; czyn = ofiara/gromadzenie ładunku karmicznego, bezczyn =
przedłużenie sansary/działanie bezinteresowne)
v� Niegromadzenie złoża karmana, nie stwarzanie nowych więzów karmicznych
v� Działanie bezinteresowne przeciwieństwem czyny samowolnego
v� Utrwalanie właściwych nawyków prawdziwie etyczny rytuaclizm
2. DŻC
ANAJOGA  joga wiedzy
v� Dążenie do mądrości (pradżńa), gnoza
v� Przezwyciężenie niewiedzy (awidja)
v� Powściąganie wszelkich pragnień i emocji
v� Zdobywanie wiedzy poprzez medytacyjny wgląd
v� Wyzwalanie się dzięki bezpośrednimu poznaniu własnej natury (atman) tożsamej z
naturą świata (brahman)
v� Usuwanie niewiedzy (awidja) jak najszybsze wyzwolenie się z kręgu wcieleń
3. BHAKTIJOGA  joga oddania
v� Kultywowanie emocji religijnych, oddanie się bogu
v� Skupianie się na wiecznym, wszechobecnym bogu (Kriszna)  z
ródle i celu
wszelkiej dharmy
v� Cieszenie się miłością i miłosierdziem boga
v� Dążenie do wyzwolenia poprzez zjednoczenie z bogiem  teizm
DHARMA
v� HINDUIZM: każda jednostka przynależy do określonej grupy społecznej, endogenicznej
wspólnoty (warna, kasta) zgodnie z własnym karmanem  dla różnych kast istnieją różne
dharmy 0 każdy powinien realizować dharmę własnej kasty tj. swadharmę
v� BUDDYZM: pomimo różnic w jednostkowym karmanie, skutkującym odrodzenie się w danej
grupie społecznej o określonym statusie ekonomicznym oraz określonymi zdolnościami itd.
każdy powinien realizować tę samą uniwersalną dharmę  ta sama dharma dla każdego
BUDDYZM
Siddhartha Gautama (485  405 r. p.n.e.)
v� Rycerz (ksztarija)
v� Książę z rodu Śakjów
v� Asceta, wyrzeczeniec
Przełomowe wydarzenia z życia Buddy:
1. Poczęcie
2. Narodzenie
3. Cztery znaki
4. Wielkie odejście
5. Asceza
6. Oświecenie
7. Nauczanie
8. Wygaśnięcie
Ogólne założenia buddyzmu:
v� Odrzucenie autorytetu pism wedyjskich, uznawanych w hinduizmie za objawione
(m.in. potępienie krwawych ofiar)
v� Sansara  każde jednostkowe istnienie jest wycinkiem długiego ciągu wcieleń
v� Prawo karmana  każdy uczynek motalnie wartościowany przynosi skutek w postaci
doznania przyjemności, przykrości lub obojętności
v� Medytacja  poznanie natury rzeczy uzyskiwane jest dzięki wielostopniowej praktyce
medytacji
v� Nirwana  ukierunkowanie na przebudzenie, tj. wyzwolenie z kręgu wcieleń (sansara)
i osiągnięcie stanu buddy
v� Autosoteriologia  ostateczne wyzwolenie dokonuje się poprzez rozwój duchowy
jednostki
Trzy klejnoty:
1. Budda (Buddha)
2. Nauka (dharma)
3. Wspólnota (sangha)
Cztery szlachetne prawdy:
1. PRAWDA O CIERPIENIU (duhkha): wszystkie formy egzystencji podlegają
cierpieniu (narodziny, starość, choroba, śmierć), które przejawia się jako
przywiązanie, pragnienie bądz
niechęć. Pragnienie egzystencji naznaczonej
cierpieniem przejawia się we wszystkich pięciu zespołach psychofizycznych: w ciele,
odczuciach (przykrości, przyjemności, obojętności), percepcji, skłonnościach,
sposobie uświadamiania sobie rzeczywistości
2. PRAWDA O POWSTANIU CIERPIENIA  z
ródłem cierpienia jest nieustające i
niemożliwe do zaspokojenia pragnienie (triszna), które wypływa z niewiedzy (awidja)
na temat natury rzeczywistości. Pragnienie i niewiedza, podobnie jak wszystkie inne
elementy rzeczywistości, powstają na mocy prawa współzależności przyczyn i
skutków (pratitja samutpada); 12 OGNIW UWARUNKOWANYCH I
WARUNKUJ
CYCH (prawo współzależnego powstawania  pratitja samutpada)
Niewiedza predyspozycje świadomość nazwa i forma 6 organów
zmysłowych kontakt wrażenia pragnienie przwiązanie stawanie się
powtórzone narodziny starość i śmierć &
GA
UPOTA, ZA
OŚĆ, POŻ
DANIE
3. PRAWDA O WYGASZANIU CIERPIENIA  ustanie cierpienia i powstrzymanie
powtórnych narodzin jest możliwe. Wygaśnięcie (nirwana) osiągane jest dzięki
przezwyciężeniu pragnienia, które dokonuje się na drodze rozpoznania prawdziwej
natury rzeczywistości. PRAWDZIWA NATURA RZECZYWISTOŚCI:
v� Cierpienie (duhkha)  wszelka egzystencja naznaczona jest cierpieniem
v� Nietrwałość (anitjata)  wszystko podlega nieustannej przemianie
v� Nie substancjonalność  nie istnieje trwałe podłoże rzeczywistości,
bezjaz
niowość  ja nie posiada trwałego, substancjonalnego podłoża (anatman)
4. Prawda o drodze prowadzącej do wygaszenia cierpienia (ośmioczłonowa ścieżka)
v� Mądrość (pradżńa): 1) właściwy pogląd, 2) właściwa intencja
v� Moralność (śila): 3) właściwa mowa, 4) właściwy czyn (niekrzywdzenie), 5)
właściwy zywot (zawód)
v� Skupienie (samadhi): 6) właściwy wysiłek, 7) właściwa uważność, 8) właściwe
skupienie
PRAKTYKA RELIGIJNA BUDDYZMU
v� Mały wóz (hinajana)
v� Wielki wóz (mahajana)
v� Dyscyplina zakonna (winaja)
WSPÓLNOTA
v� W węższym znaczeniu  zakon mnichów/mniszek
v� W szerszym znaczeniu (4 zgromadzenia): zakon mnichów/mniszek, wspólnota
świeckich mężczyzn/kobiet
PODSTAWY ETYKI BUDDYJSKIEJ
v� Powstrzymanie się od krzywdzenia
v� Powstrzymanie się od brania tego co nie zostało dane
v� Powstrzymanie się od niewłaściwych kontaktów seksualnych
v� Powstrzymanie się od fałszywej mowy
v� Powstrzymanie się od intoksykacji
IDEAA
Y ETYCZNE BUDDYZMU:
v� Arhat  tradycja hinajamy; istota, która osiągnęła oświecenie, synonim buddy. To
czwarty stopień świętości, kolejny po: wkraczającym w strumień, raz powracający, nie
powracający
v� Bodhisattwa  tradycja mahajamy; istota, która przez systematyczne ćwiczenie
wyzwalających działań (paramita) dąży do stanu buddy, kierując się altruistyczną
motywacją przynoszenia pożytku innym, świadomie rezygnująca z pełnej nirwany
dopóki nie osiągną wyzwolenia wszystkie czujące istoty
EKSPANSJA BUDDYZMU:
Ateny, Antiocha, Aleksandria, Baktria, Chiny, Birma, Srilanka
(slajd 249, 264)
BUDDYZM I DŻINIZM  cechy wspólne
v� Zakwestionowanie autorytetu wed
v� Inne określenia niewierzących  nastika, śramana
v� Otwarcie na przedstawicieli niższych warn  antykastowość
v� Sformułowanie uniwersalnych zasad etycznych, tj. jednakowych dla wszystkich
warstw społecznych (odrzucenie koncepcji swadharmy, warnaśramadharmy)
v� Nacisk na ascezę, oderwane od świata życie duchowe
v� Powstanie nowej literatury filozoficzno-religijnej, spisywanej w językach
regionalnych, tzn. prakrytach: pali  buddyzm, ardha-magadhi  dżinizm, a nie w
sanskrycie
DŻINIZM
TIRTHANKARA  ideał mędrca
v�  zwycięzca , osoba, która osiągnęła absolutną wolność i zrozumienie natury rzeczy,
najwyższy autorytet religijny, nauczyciel ludzkości
v� Aczarja  nauczyciel, upadhjaja  instruktor, sadhu  wędrowny asceta i kaznodzieja
5 ślubów niższych  anuwrata
Śluby dla głowy rodziny, przygotowanie do przyszłego życia zakonnego
v� Powstrzymanie się od przemocy  ahinsa
v� Mówienie prawdy
v� Niekradzenie
v� Wstrzemięz
liwość płciowa
v� Wyrzeczenie się chciwości
4 śluby wyższe  mahawrata
Śluby dodatkowe dla mnicha i mniszki przyjmowane po inicjacji (diksza)
v� Wyrzeczenie się wszystkich dóbr ziemskich (np. dachu)
v� Poddawanie się 20 próbom doskonałości (np. głód, pragnienie, ukąszenia owadów,
bicie, żebranie)
v� Całkowite przestrzeganie ahinsy
v� Unikanie oceniania innych, samochwalstwa, mówienia o kobietach, królach,
złodziejach i jedzeniu
Odłamy dżinizmu:
v� Śwetambarowie  odziani w światło
v� Digambarowie  odziani w przestwór
AHINSA (nie zabijać, nie krzywdzić)
v� Niekrzywdzenie, powstrzymanie się od gwałtu, przemocy, zadawania cierpienia
v� Istotna koncepcja etyczna, kluczowa dla wielu indyjskich szkół, m.in. jogi klasycznej,
buddyzmu, dżinizmu
v� UZASADNIENIE: bycie podmiotem/posiadanie duszy (dżiwa) jest równoznaczne z
byciem zdolnym do odczuwania bólu i oznacza przynależność do sfery moralnej.
Każdej istocie, która jest zdolna do odczuwania cierpienia przysługują prawa moralne
(co nie oznacza, że przysługuje jej moralna odpowiedzialność, bowiem zwierzęta nie
są odpowiedzialne za swoje czyny gdyż nie popełniają ich intencjonalnie). Zwierzęta
są duchowe, czyli zdolne do odczuwania bólu  wskazuje na to ich zachowanie 
zatem przysługują im prawa moralne. Dżinizm nie daje bezpośredniej odpowiedzi co
jest dobre a co złe. Uważa jednak, że należy przyjąć za wiążące to co istoty duchowe
same uznają za dobre i złe: czynić xle to działać niekorzystnie dla samego siebie, zło
moralne  to czego samemu nie chce się doznawać, to czego pragnie się unikać.
Zwierzęta tak jak i ludzie starają się unikać cierpienia, zatem ból i cierpienie przez nie
odczuwane stanowią zło moralne. Zabijanie zwierząt dla pożywienia przez ludzi,
którzy zdolni są do działania intencjonalnego jest złem.
FILOZOFIA CHIC
SKA
PERIODYZACJA
1. OKRES STAROŻYTNY  VI w. p.n.e.  III w. n.e.
Złoty okres  epoka walczących królestw VI w. p.n.e.  III w. p.n.e.
Okres posumowania, epoka dynastii Han III w. p.n.e.  III w. n.e.
2. OKRES ŚREDNIOWIECZNY  III w.  XVII w.
Rozwój szkół buddyjskich (madhamaka, jogaczara) III w.  IX w.
Póz
niej rodzime szkoły buddyjskie (chan, tiantai, huayen)
Okres reakcji konfucjańskiej na buddyzm X.  XIII w.
3. OKRES NOWOŻYTNY  VII w.  1 połowa XX w.
4. OKRES WSPÓA
CZENY  2 połowa XX w.
Marksizm maoistowski, socjalizm naukowy
OKRES 100 SZKÓA
V W.  III W. P.N.E.
v� Szkoła kosmologiczna (yinyang)  refleksja na temat gry dwóch kosmologicznych
zasad: yin  ciemność, zimno, żeńskość, siły negatywne) yang (jasne, gorące, męskie,
siły pozytywne) oraz pięciu żywiołów: woda, ogień, metal, drewno, ziemia
v� Szkoła konfucjańska  szkoła literatów, klasyka jako wzorzec doskonałości
v� Szkoła maoistów  Mazi  krytyk konfucjanizmu, pacyfizm; refleksja nad naturą
ludzką (złą) i kulturą (dobrą), wiara w osobowego boga, empiryzm, 3 kryteria służące
do oceny prawdziwości twierdzeń:
1. Wiedza historyczna
2. Doświadczenie przeciętnej jednostki
3. Stosowalność w prawie i polityce
v� Szkoła nazw  logika, sofistyka, związki między nazwami a desygnatami, badanie
definicji i praw logiki
v� Szkoła legistów  refleksja na temat autonomiczności kodeksu prawnego, silne
związki z władzą cesarską
v� Szkoła taoistyczna  jedność z Naturą (Laozi, VI w. p.n.e., Zhuangzi, VI  III w.
p.n.e.)
WYRÓŻNIKI FILOZOFII CHIC
SKIEJ:
v� styl: lakoniczność, brak wyraz
nej struktury teoretycznej, sugestywność i
perswazyjność, metaforyczność i obrazowość
v� zainteresowanie życiem (natura = organizm)
v� zainteresowanie życiem społecznym (wyjątek: taoizm, yinyang)
v� zainteresowanie władzą (istotny element życia społecznego) i polityką
v� etyka zdobywania i sprawowania władzy
v� mędrzec  ideał etyczny (teoria + praktyka + wiedza + doświadczenie)
v� Filozofia tego świata  antytranscendentalizm
v� Brak opozycji natura-kultura
KONFUCJANIZM
Założyciel:
Kogfuzi (551  479 p.n.e.)
Chiny wschodnie, państwo Lu
Pisma:
v� Sześcioksiąg:
1. Księga przemian
2. Księga pieśni
3. Księga dokumentów
4. Księga obyczajów
5. Kronika wiosen i jesieni
6. Księga muzyki
v� Czteroksiąg:
1. Dialogi konfucjańskie
2. Wielka natura
3. Doktryna środka
4. Księga Mencjusza
ETAPY ROZWOJU KONFUCJANIZMU
1. OKRES KLASYCZNY: szkoła idealistyczna, Konfucjusz, Mencjusz
2. SZKOA
A REALISTYCZNA: natura ludzka jest zła, tylko kultura jest dobra, a tę
trzeba tworzyć z wysiłkiem (wbrew ludzkiej naturze); Xunzi (298-238 r.)
3. ODRODZENIE KONFUCJANIZMU: początki neokonfucjanizmu (VIII-IX w.)
4. NEOKONFUCJANIZM: dwie szkoły; prawa natury są czy nie są ustanawiane
przez umysł bądz
Umysł? (XI  XII w.)
IDEE KONFUCJUSZA:
v� Człowiek istotą społeczną
v� Społeczeństwo naturalnym środowiskiem człowieka, zdolność do życia społecznego
jest cechą swoiście ludzką
v� Społeczeństwo jest systemem relacji zależności (relacje są naturalne)
v� Wzorowy model relacji społecznych  rodzina, zwłaszcza relacja ojciec  syn
v� Zależności społeczne wyznaczają hierarchę społeczną
v� Każdy z woli niebios zajmuje określoną pozycję
v� Pozycja społeczna daje się nazwać
v� Nazwa wyznacza istotę spełnianych funkcji
v� Należy poprawić nazwy  dostosować rzeczy, działania do tego, co wynika z ich
nazwy
v� Z nazwy wynikają określone obowiązki i powinności
v� Obowiązki ujęte są w regułach zachowania, tj. w etykiecie
v� Etykieta odzwierciedla hierarchę społeczną (różnicuje ludzi)
v� We wspólnym działaniu jednoczy ludzi muzyka
v� Harmonijne współdziałanie etykiet i muzyki tworzy ład społeczny (dao)
v� Sprawność w wypełnianiu norm społecznych jest cnotą (de)
CNOTY WEDA
UG KONFUCJUSZA:
v� Humanitarność (ren)  ludzi sposób odnoszenia się do innych, sposób postępowania
naznaczony miłowaniem innych. Praktykuje się ją poprzez lojalność i altruizm.
v� Prawość  spełnianie powinności wynikających z pozycji społecznej, dla nich samych,
nie zaś dla korzyści
v� Nabożność (synowska)
v� Szczerość  wyrażanie zdania w kwestiach istotnych, napominanie, doradzanie,
myślenie i mówienie tego, co w danej sytuacji myśleć się powinno, a nie tego, co
akurat przychodzi do głowy
v� Altruizm  nie czyń innym tego, czego nie chciałbyś by czyniono wobec ciebie
v� Szacunek
v� Męstwo
v� Lojalność  czyń innym to, co chciałbyś by czyniono wobec ciebie
v� Wiedza  wynika z doświadczenia, które płynie z zastosowania i potwierdzenia
słuszności teorii. Wiedzę posiada mędrzec, który zdobył ją oczyściwszy serce i
wyzbywszy się emocji. Wiedza daje spokój  beznamiętne przyjmowanie woli nieba
(ming); uprawnia do piastowania władzy.
Cnót należy się uczyć. Nauka polega na naśladowaniu doskonałych wzorców z przeszłości.
Zasada pręta mierniczego
Ja sam jestem miarą postępowania wobec innych, tak w stosunku do niższego jak i w
stosunku do wyższego w hierarchii.
MENCJUSZ (371-289 r. p.n.e.)
v� Natura ludzka jest dobra, zawiera zaczątki kardynalnych cnót:
1. Współczucie  zaczątek humanitarności (ren)
2. Poczucie wstydu  zaczątek prawości (yi)
3. Poczucie godności i szacunku  etykiety (li)
4. Poczucie dobra i zła  zaczątek mądrości (zhi)
v� Poznając naturę poznajemy niebiosa, a poznając niebiosa doskonalimy wielkie morale
(właściwy stosunek człowieka do świata) i osiągamy jedność z Wszechświatem.
TAOIZM
DAO  ponad 50 znaczeń ideogramu, dowolna cześć mowy, np. pierwotne
znaczenie z inskrypcji wróżebnych (ok. 3 tys. p.n.e.)  droga łącząca niebo i
ziemię
W konfucjanizmie:
v� nauka, mądrość (Konfucjusz)
v� model zachowania, wzorzec moralny (Mencjusz  idealistyczny konfucjanizm)
v� miara wszystkich rzeczy (Xunzi  realistyczny Konfucjanizm)
W taoizmie:
v� niewysławialna zasada, podstawa wszechświata, słuszna droga, droga cnoty (de)
Rodzaje taoizmu:
v� taoizm filozoficzny  szkoła taoizmu (daojia)
v� taoizm religijny (daojiao)  od I w. n.e.
ETAPY ROZWOJU TAOIZMU
1. OKRES PRZEDKLASYCZNY: Yang Zhu (V-IV w. p.n.e.); życie pustelnicze,
odejście od społeczeństwa, powrót do natury
2. OKRES KLASYCZNY: V-III w. p.n.e.
Filozofowie i działa:
v� Laozi (Stary Mistrz = Lao Dan)  nauczyciel Konfucjusza (? VI w. p.n.e.) lub
póz
niej (V-IV w. p.n.e.) autor Daodejing (księga drogi i cnoty) zwana też
Laozi
v� Zhuangzi (ok. 369-286 r. p.n.e.) znany też jako Zhuang Zhou  autor Nan hua
chen jing (prawdziwa księga południowego kwiatu) zwana też Zhuangzi
3. NEOTAOIZM  III w. p.n.e.  IV w. n.e.  Xiang Xiu (ok. 221-300) i Guo Xiang (zm.
ok. 312
PODSTAWOWE IDEE LAOZI
v� Człowiek jako integralny element natury; nowa perspektywa poznawcza
v� Dao  droga, zasada ontologiczna, która ma dwie interpretacje:
1. interpretacja substancjalistyczna  dao jako niezawodne z
ródło, początek,
prapodstawa, dao jest istotą wszystkich rzeczy, jest jednością, jest niebytem (wu),
z którego wyłania się byt (you), a z bytu wyłania się mnogość rzeczy.
NIEBYT rozumiano jako:
�� substancjalne podłoże, z którego świat się wyłania, substancjalny
absolut stojący poza empiryczną wielością świata, porównywalny do
indyjskiego brahmana (złe porównanie)
�� świat w swej jedności sprzed podzielenia go nazwami, nieby to nie inny
świat lecz ten sam świat, w którym istniejemy obecnie lecz inaczej
ujmowany, nie przez podmiotowo-przedmiotowe odniesienie, ale w
sposób bezpośredni (świat i człowiek = jedność)
�� nieistnienie traktowane dosłownie, to z jednej strony zdolność rzeczy
do zaprzestania istnienia, a z drugiej to samorodność rzeczy, to fakt, że
rzeczy powstają same z siebie, tj. przez wewnętrzne przekształcanie
świata, a nie dzięki działaniu jakiegoś transcendentnego kreatora
2. interpretacja regulatywna  dao jako stała wieczna zasada, system niezmiennych
zasad regulujących sposób przekształcania się rzeczy, to porządek, który wyłonił
się z chaosu. Zasada dynamiki przemian mówi, że kiedy rzecz osiąga skrajność,
odwraca się od niej.
v� Stosunek do języka: język ma charakter konwencjonalny, dzieli rzeczywistość,
wprowadza przeciwieństwa, opiera się na relacji podmiotowo-przedmiotowej. Stawia
człowieka niejako poza światem, jako nieuwarunkowanego obserwatora. Wydobywa
przedmioty z jedności, waloryzuje je, z tym samym rozbudza pragnienia, rodzi zamęt.
Mędrzec powinien dążyć do powrotu do pierwotnego stanu sprzed językowego
doświadczenia świata. Dao jest nieociosanym blokiem.
v� Idea cnoty de: jak dao jest tym, dzięki czemu rzeczy się stają, tak de jest tym, dzięki
czemu są tym czym są, czym są w sposób naturalny. Każda rzecz posiada swoje de, tj.
istotę, tym samym każda rzecz posiada swoje ograniczenia i sobie właściwe sposoby
działania. Cnota de jest zatem działaniem we właściwy sobie sposób.
v� Zasada niedziałania: wuwei  działanie przez niedziałanie, czyli działanie oparte na
znajomości zasady dao; nie należy działać nadmiarowo, a tyle, ile jest konieczne do
osiągnięcia konkretnego celu. Wuwei jest to działanie naturalne, zgodne z istotą
rzeczy (de), działanie bezwysiłkowe i spontaniczne.
v� Ideał mędrca i władcy: władca powinien być mędrcem, powinien minimalizować
pragnienia, odwracać przyczyny zła. Właściwym sposobem rządzenia jest rządzenie
przez niedziałanie, czyli nieingerowanie  czyli pozwalać poddanym robić to co mogą
i powinni robić sami. Mędrzec powinien znać dao, tj. zasady działania świata.
Znajomość dao przynosi oświecenie, zaś oświecenie usuwa strach przed śmiercią i
daje spokój. Oświecenie osiąga się poprzez wyrównanie oddechu i minimalizowanie
pragnień. Mędrzec obojętnie traktuje sprawy ludzkiego świata, posłuszny jest tylko
dao.