zdaniem specjalistóW
Dostarczenie alternatywnego lub wspomagajÄ…cego
mowę sposobu komunikowania się może
w znaczący sposób podnieść jakość życia dzieci
i osób dorosłych z zaburzeniami mowy,
umożliwić im większy wpływ na swoje życie.
Bożena wilczewska
Porozumienie bez słów?
iele osób na całym świecie ma problemy z werbal- magania komunikacji mogą służyć gesty, język migowy, jak
nym komunikowaniem siÄ™ z innymi ludz
mi z powo- również tablice ze słowami bądz
symbolami, proste urzÄ…dze-
Wdu najróżniejszych dysfunkcji ośrodkowego układu
nia elektroniczne wykorzystujące światło i ruchome wskaz
ni-
nerwowego, upośledzenia umysłowego, chorób genetycznych,
ki, aż po pomoce wykorzystujące zaawansowaną technologię
autyzmu i innych. Ich mowa jest niezrozumiała lub trudna do
komputerową (Tetzchner, Martinsen, 2002). Rozpatrując, któ-
zrozumienia dla otoczenia, część z nich nie potrafi mówić wcale
ra z niewerbalnych metod komunikacji będzie najbardziej od-
lub nie jest w stanie odebrać i/lub pojąć werbalnego przekazu.
powiednia w przypadku konkretnego dziecka, należy wziąć
Osoby te nie mogą więc aktywnie zaspokajać swoich potrzeb,
pod uwagę wiele aspektów:
w sposób satysfakcjonujący uczestniczyć w życiu społecznym,
Istotny jest cel, któremu ma służyć komunikacja niewer-
decydować o własnym położeniu.
1balna: w przypadku dzieci na ogół dobrze rozumiejących
W przypadku małych dzieci brak możliwości komunikowania
język, ale z powodu poważnej niepełnosprawności artykula-
się z otoczeniem oznacza również pewne dodatkowe ograni-
torów (np. osoby z porażeniem mózgowym) niezdolnych do
czenie rozwoju poznawczego i społecznego, związane z nie-
artykułowania dz
więków lub wymawiających je w sposób
możnością wymiany myśli i zdobywania informacji. Przede
niezrozumiały dla otoczenia, komunikacja niewerbalna bę-
wszystkim zaś, jeśli dziecko niemówiące nie otrzyma protezy,
dzie środkiem ekspresji.
umożliwiającej mu porozumiewanie się z innymi (w postaci
Do tej grupy należą dzieci cechujące się zarówno prawidło-
dopasowanej do potrzeb metody komunikacji niewerbalnej)
wym rozwojem poznawczym, jak i te z niepełnosprawnością
 nie rozwinie właściwych kompetencji komunikacyjnych.
intelektualną lub zaburzeniami językowymi, u których wystę-
puje znaczna różnica pomiędzy stopniem rozumienia języka,
a możliwością ekspresji (Tetzchner, Martinsen 2002). Wybrana
...brak możliwości
metoda stanowi więc główny środek porozumiewania się i po-
komunikowania siÄ™ z otoczeniem
winna umożliwiać komunikowanie się z otoczeniem w jak naj-
oznacza również
pełniejszym zakresie, w różnych sytuacjach i przez całe życie
osoby niepełnosprawnej. Do użytecznych w tym przypadku
pewne dodatkowe ograniczenie
metod zaliczyć można proste i złożone wyobrażeniowe symbo-
rozwoju poznawczego i społecznego,
le graficzne (np. PECS, piktogramy, symbole Blissa, tradycyjna
związane z niemożnością
pisownia). U dzieci ze znacznie opóz
nionym rozwojem mowy
wymiany myśli i zdobywania informacji.
(dysfazja rozwojowa, upośledzenie umysłowe) wprowadzenie
komunikacji alternatywnej może służyć rozwojowi mowy  po-
budzać do rozumienia języka i ekspresji słownej. Komunikacja
Dostarczenie alternatywnego lub wspomagajÄ…cego mowÄ™ spo-
niewerbalna stanowi wtedy wsparcie komunikacji werbalnej.
sobu komunikowania się może w znaczący sposób podnieść
W przypadku osób, które rozumieją i używają mowy w stop-
jakość życia dzieci i osób dorosłych z zaburzeniami mowy,
niu małym lub nie potrafią używać jej wcale, niewerbalna me-
umożliwić im większy wpływ na swoje życie.
toda komunikacji będzie podstawową formą porozumiewania
Komunikacja wspomagająca to metody porozumiewania się, się ze światem zewnętrznym. To tej grupy zaliczyć można m.in.
które mogą być stosowane razem z mową, w celu podniesie- dzieci głębiej upośledzone umysłowo, mające autyzm oraz do-
nia efektywności porozumiewania się. Termin komunikacja tknięte agnozją słuchową. Zastosowane metody zależą od stop-
alternatywna (AAC) stosowany jest na określenie metod, któ- nia nasilenia zaburzeń i obejmować mogą zarówno gesty, jak
rych można użyć zamiast mowy (Grycman, 2004). Do wspo- i symbole dotykowe oraz symbole wyobrażeniowe.
40 blizejprzedszkola.pl
Bliżej przedszkola óð 2.101 luty 2010
Dobór metody komunikacji niewerbalnej musi uwzględ- Istotna jest motywacja, postawy i oczekiwania użytkow-
2niać sprawność ruchową dziecka, jak również to, który ka- 3nika AAC i jego otoczenia, a także dotychczas stosowany
nał komunikacyjny funkcjonuje najlepiej, jaka jest sprawność sposób porozumiewania się. Nauka alternatywnego sposobu
analizatorów, a także jaki jest poziom rozwoju intelektualnego. porozumiewania często jest z różnych względów czasochłon-
Aby wybór systemu komunikacji i związanych z nim pomo- na i trudna dla dziecka potrzebującego wsparcia w komuni-
cy był jak najbardziej trafny, niezbędne jest dokładne określe- kowaniu się z innymi.
nie, na ile sprawny ruchowo jest jego przyszły użytkownik. Bywa, że osoby te mają za sobą długie doświadczenia bycia
Charakter i nasilenie zaburzenia ruchowego ma bezpośredni niezrozumianym przez innych i frustracji związanej z nie-
wpływ na sposób porozumiewania się, którego dziecko może możnością zaspokojenia podstawowych potrzeb. W wielu
używać. Należy stwierdzić, czy dziecko ma na tyle sprawne przypadkach pojawia się wyuczona bierność i zależność od
ręce, że będzie w stanie wykonywać znaki manualne (język innych. Wzbudzanie motywacji do aktywnego porozumiewa-
migowy, alfabet palcowy), czy też większe zastosowanie bę- nia się z innymi oraz samodzielnego inicjowania komunikacji
dzie miała metoda polegająca na wskazywaniu znaków gra- jest bardzo istotne podczas wprowadzania konkretnej metody
ficznych czy uruchamianiu przełączników palcem, pięścią, i dokonywania wyboru odpowiednich pojęć czy słów.
a przy braku takiej możliwości  głową, przy użyciu wskaz
-
Ważne jest, by umożliwić osobie niemówiącej komunikowa-
nika lub też wybieraniu wzrokiem. Odległości pomiędzy po-
nie się o rzeczach, których jest ona świadoma, którymi się in-
szczególnymi symbolami, ich wielkość oraz rozmieszczenie
teresuje i na temat których chce się porozumiewać z innymi.
musi być dostosowane do możliwości ruchowych dziecka.
Niektóre metody komunikacji niewerbalnej prowadzą do
Bardzo ważne jest znalezienie odpowiedniej pozycji siedzącej,
większego niż w innych przypadkach zaangażowania użyt-
ułatwiającej korzystanie z pomocy komunikacyjnych. Należy
kownika i jego rozmówcy w interakcję.
też pamiętać o dostępności wybranej metody w jak najwięk-
I tak na przykład PECS (Picture Exchange Communication Sy-
szej ilości sytuacji, aby dziecko mogło z niej korzystać za każ-
stem), polegający na fizycznej wymianie obrazków lub sym-
dym razem, gdy tego potrzebuje.
boli w celu porozumiewania się, ma szczególne zastosowanie
Przed wyborem określonej metody komunikacji istotne jest w przypadku dzieci autystycznych oraz mających inne prob-
określenie, jak dobrze dziecko widzi i słyszy. Należy więc lemy związane z porozumiewaniem się, zwłaszcza w zakresie
zbadać ostrość wzroku dziecka i w miarę możliwości dokonać spontanicznego inicjowania komunikacji (Przebinda, 2004).
ewentualnej korekty za pomocą szkieł. Trzeba też dostosować
Podczas ustalania optymalnego dla konkretnego dziecka sy-
wielkość symboli, odstępy między poszczególnymi znakami.
stemu niewerbalnej komunikacji, ważna jest również znajo-
Ważne jest określenie, z jakiej odległości osoba najlepiej wi-
mość dotychczasowego sposobu porozumiewania się. Często
dzi prezentowane jej symbole oraz jakie jest jej pole widzenia.
warto rozwijać zasady komunikacji wypracowanej pomiędzy
Umożliwi to umieszczenie tablicy w najdogodniejszym miej-
dzieckiem i jego najbliższą rodziną. Celem wprowadzenia
scu. Podczas wyboru konkretnych symboli, istotne jest spraw-
niewerbalnej metody komunikacji jest doprowadzenie do
dzenie czy dziecko potrafi wydobyć figurę z tła, czy rozróżnia
tego, by niepełnosprawne dzieci chciały i potrafiły się komu-
kolory, czy widzi dwuwymiarowy obrazek oraz jakie sÄ… jego
nikować, by zdawały sobie sprawę z własnych odczuć i prag-
umiejętności znajdowania niewielkich różnic w pokazywa-
nień i umiały je wyrazić w sposób akceptowalny społecznie.
nych obrazkach. Niezbędne jest też określenie, jak długo dzie-
cko potrafi skupić wzrok na symbolu i czy potrafi przenosić Proces wyboru i wprowadzania konkretnego systemu poro-
wzrok na inne pole (Kazimierska, 2003). zumiewania się wymaga systematycznej i długofalowej obser-
W porozumiewaniu się z innymi ważny jest zmysł słuchu, wacji i diagnozy potrzeb i możliwości dziecka, przewidywania
warto więc sprawdzić, czy dziecko na pewno dobrze słyszy sytuacji komunikacyjnych, analizy postaw i oczekiwań użyt-
dz
więki oraz czy prawidłowo je różnicuje. Przy rozpatrywa- kownika metody i jego otoczenia. Podczas kształtowania się
niu konkretnego systemu porozumiewania się, należy wziąć umiejętności komunikowania u dziecka niemówiącego ważne
pod uwagę poziom rozwoju poznawczego i możliwości inte- jest też, by sposób porozumiewania się stosowany zarówno
lektualne dziecka. W przypadku osób głębiej upośledzonych w domu, jak i w przedszkolu czy szkole, był jednolity. Odpo-
możliwe jest rozwijanie umiejętności komunikowania po- wiednio dobrana metoda komunikacji pozwoli na jak najpeł-
trzeb za pomocą prostych gestów, wskazywania konkretnych niejszy rozwój osobowości dziecka, jego autonomii i niezależ-
przedmiotów naturalnej wielkości, ich fragmentów lub mi- ności, pomimo wielu problemów w funkcjonowaniu.
niatur, a także fotografii. Im lepsza jest sprawność intelektual-
na użytkownika alternatywnej i wspomagającej komunikacji
% BożenA wilczewsKA
i im więcej rzeczy ma on do zakomunikowania, tym bardziej
psycholog
skomplikowane systemy symboli będą przydatne i pomocne
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 1 w Gdańsku
w jego przypadku. W literaturze przedmiotu spotyka siÄ™ naj-
częściej następującą hierarchię symboli wspomagających:
Bibliografia:
Grycman M., Smyczek A., Wiem, czego chcę!, Stowarzyszenie  Mówić bez słów ,
przedmioty,
Kraków, 2004.
fotografie kolorowe, Kazimierska M., Wybór systemu porozumiewania się w zależności od kompetencji
ucznia [w:] Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez słów , nr 1/2003.
fotografie czarno-białe,
Przebinda E., Picture Exchange Communication System [w:] Biuletyn Stowarzysze-
nia  Mówić bez słów , nr 4(6)/2004.
miniatury przedmiotów,
Tetzchner S., Martinsen H., Wprowadzenie do wspomagajÄ…cych i alternatywnych
czarno-białe rysunki linearne,
sposobów porozumiewania się, Stowarzyszenie  Mówić bez słów , Warszawa
2002.
symbole Blissa,
Warrick A., Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i alternatyw-
tradycyjne pismo.
na na świecie, Stowarzyszenie  Mówić bez słów , Warszawa, 1999.
blizejprzedszkola.pl 41