BIULETYN
Stowarzyszenia  Mówić bez Słów
nr 1/2003 www.withoutwords.org
wspomagających sposobów porozu-
UWAGA! KONKURS!
Drodzy
miewania się.
Z kolei Alina Smyczek zwróci Waszą Ogłaszamy konkurs na tytuł naszego
Czytelnicy!
uwagę na ważny, a niedoceniany pro-
Biuletynu. Z nadesłanych propozycji
Z radoS
cią witamy w pierwszym nu- blem odpowiedniego doboru słownic-
wybierzemy trzy najciekawsze i po-
twa dla użytkownika.
merze pierwszego polskiego periodyku
prosimy na stronie internetowej
poS
więconego problematyce wspo-
AktualnoS
ci Stowarzyszenia
magających sposobów porozumiewania
o pomoc w wyborze.
Tu znajdą się informacje o bieżących
się. Chcemy, żeby nasz biuletyn służył
Dla autora zwycięskiej propozycji
wymianie informacji między specja- i planowanych działaniach Stowarzysze-
nia  Mówić bez słów oraz krótkie spra- nagroda-niespodzianka.
listami, rodzicami i (mamy wielką
wozdania ze spotkań zarządu i podję-
nadzieję!) również użytkownikami
tych przez niego uchwał.
AAC. Planujemy następujące działy:
AKTUALNOR
CI
Głos użytkowników
Teoria
Mamy ogromną nadzieję, że użytkow- odczas spotkania Zarządu 28 marca
Będziemy tu zamieszczać teoretyczne
nicy, którzy są zarówno powodem, jak Pprzyjęto uchwałę o wydaniu jeszcze
artykuły dotyczące różnych aspektów
i celem naszej pracy, znajdą tutaj miejs- w tym roku książki Wiem, czego chcę, która
AAC autorstwa zarówno polskich
ce na zamieszczenie swoich wypowiedzi, ma być zbiorem doniesień polskich
autorów, jak i tłumaczenia artykułów.
zagranicznych W tym numerze Magda- listów, opowiadań, przedstawienie się. specjalistów-praktyków z dziedziny AAC.
lena Grycman w przystępny sposób
Listy lanowane jest opracowanie i wydanie
odpowiada na najczęstsze pytania, jakie
Prosimy o opinie na temat biuletynu, Pprzez Stowarzyszenie na początku
zadają osoby zainteresowane tym
pytania, sugestie dotyczące treS
ci, szaty przyszłego roku informatora nt. standar-
tematem. Czytelnicy znajdą również
graficznej, propozycje tematów do dów AAC w krajach Unii Europejskiej.
artykuł zwracający uwagę na trudnoS
ci,
następnych numerów i in. Wszystkie lis- Publikacja jest uzależniona od przyzna-
jakie napotykają dzieci niemówiące
ty z radoS
cią i zainteresowaniem prze- nia nam grantu z funduszu CPF.
w rozwoju umysłowym, społecznym
czytamy, a najciekawsze zamieS
cimy.
i emocjonalnym.
Mamy nadzieję, iż ten dział stanie się arząd przyjął 7 nowych członków.
miejscem wymiany opinii, x
ródłem ZObecnie jest nas 47 osób. Serdecz-
Z doS
wiadczenia
porad i różnego rodzaju informacji z sze- nie witamy nowe koleżanki i kolegów!
Doniesienia  z linii frontu , czyli
roko rozumianego zakresu AAC.
z bezpoS
redniej pracy z użytkownikami
arząd dyskutował pomysł prowadze-
 zachęcamy do dzielenia się swoimi
osiągnięciami w tym zakresie, rozwiąza- Ogłoszenia Znia przez Stowarzyszenie turnusów
Czekamy na informacje dotyczące wakacyjnych dla użytkowników AAC
niami, które udało nam się wprowadzić,
problemami, które próbujemy rozwią- szkoleń, warsztatów i konferencji orga- i ich rodziców. Decyzję o podjęciu się
zać. Na pewno staną się pomocą i inspi- nizowanych przez Wasze oS
rodki. organizacji turnusów odłożono do końca
roku.
racją dla Czytelników.
Recenzje
Tym razem w podjęciu decyzji
Prosimy o recenzje z przeczytanych naszym serwisie internetowym
o wyborze systemu, układu tablicy,
książek, artykułów, filmów, adresy
wielkoS
ci symboli i in. pomoże nam Wkolejna nowoS
ć  ruszyło forum
ciekawych stron www, opinie na temat
artykuł Moniki Kazimierskiej ze Szkoły użytkowników i specjalistów AAC. Jest
Podstawowej Specjalnej nr 150 w Kra- szkoleń i warsztatów.
to na razie wersja testowa, toteż jeszcze
Mam nadzieję, że nasz Biuletyn
kowie, poS
więcony kryteriom doboru
nie wszystko może działać jak należy.
systemu porozumiewania się w zależ- zainteresuje Państwa i znajdziecie tutaj
Wkrótce kolejne zmiany  m.in. nowy
coS
ciekawego dla siebie, jak również
noS
ci od kompetencji poznawczych,
dział Artykuły oraz możliwoS
ć czatowania.
miejsce na Wasze publikacje, do
percepcyjnych i ruchowych ucznia.
nadsyłania których bardzo serdecznie
Problem ten zostanie przedstawiony na
amy wreszcie (po półrocznym
zachęcamy!
przykładzie uczennicy Ani, która od
Moczekiwaniu!) wpis do Krajowego
Ewa Przebinda
trzech lat uczy się korzystania ze
Rejestru Sądowego. Całkiem więc już
oficjalnie siedziba nasza mieS
ci się
w budynku Szkoły Podstawowej
W TYM NUMERZE:
Specjalnej nr 150 w Krakowie przy
al. Dygasińskiego 25. Wkrótce zmieni się
Co to jest AAC? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
również rachunek bankowy Stowarzy-
Wpływ braku mowy na rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny ucznia. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
szenia oraz numer telefonu. O wszys-
OdpowiedzialnoS
ć za słowa. O doborze słownictwa dla użytkowników AAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
tkich zmianach poinformujemy
Wybór systemu porozumiewania się w zależnoS
ci od kompetencji poznawczych, percepcyjnych w kolejnym biuletynie  oby jeszcze
i ruchowych ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 w tym roku.
1/2003 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 1
TEORIA
dzieci w wieku szkolnym nie jest w stanie
Czym są wspomagające sposoby
używać mowy do porozumiewania się.
Podobne badania prowadzono w
porozumiewania się
Wielkiej Brytanii, gdzie liczba ta sięga
75 000, tj. 0,5% dzieci. JeS
li więc zało-
Magdalena Grycman
żymy, iż 0,5% jest odpowiednią
Samodzielny Publiczny OS
rodek Terapii i Rehabilitacji w Kwidzynie
proporcją, to w Polsce wS
ród dzieci
w wieku szkolnym ok. 45 000 potrzebuje
Co to jest AAC? łowym, autyzmem. Im mniej zdolnoS
ci takiej pomocy.
Termin AAC (Augmentative and mówienia posiada dana osoba, tym
Alternative Communication) oznacza większe będzie jej zapotrzebowanie na Czy istnieją najlepsze metody
komunikację wspomagającą i alterna- komunikację wspomagającą. pomocy?
tywną. Komunikacja wspomagająca Nie. Każdy użytkownik AAC ma różne
oznacza wszelkie działania, których W jaki sposób można pomoc predyspozycje i możliwoS
ci, stąd trudno
celem jest pomoc w porozumiewaniu się osobom z trudnoS
ciami w porozu- o stwierdzenie, że dana metoda lub
osobom nieposługującym się mową lub miewaniu się? urządzenie jest najlepsze. W dobieraniu
posługującym się nią w ograniczonym W bardzo różny, w zależnoS
ci od stop- metod ważne są indywidualne predys-
stopniu. nia niepełnosprawnoS
ci zarówno moto- pozycje człowieka, jego umiejętnoS
ci
Istnieje wiele wspomagających i alter- rycznej, jak i umysłowej. Pomagamy i możliwoS
ci, a także osobiste prefe-
natywnych sposobów porozumiewania między innymi poprzez: zapropono- rencje. Oceny takiej można dokonać
się, które dają możliwoS
ć komuniko- wanie odpowiedniego systemu tylko w odniesieniu do konkretnej osoby.
wania się. Należą do nich systemy wspomagającego porozumiewanie się, Wielu użytkowników AAC korzysta na co
gestów, różnorodne systemy obrazkowe, dostosowanie peryferii komputerowych dzień z kombinacji różnych systemów
piktogramy lub symbole abstrakcyjne. oraz poprzez wyposażenie w różnego porozumiewania się oraz różnych
MożliwoS
ci i potrzeby każdego dziecka rodzaju urządzenia elektroniczne. urządzeń technicznych. Każdy system
oceniane są przez interdyscyplinarne Użytkownicy stale potrzebują pomocy ma użytkownikowi coS
innego do
zespoły specjalistów i na tej podstawie profesjonalistów oraz zrozumienia zaoferowania.
odpowiedni sposób porozumiewania się i wsparcia ze strony słuchaczy. Sama
wprowadzany jest w życie. znajomoS
ć systemu i posiadanie drogiego Kto w Polsce udziela takiej
urządzenia nie wystarczy, aby samo- pomocy?
Kto jest użytkownikiem wspoma- dzielnie porozumiewać się z otoczeniem. W Polsce działa Stowarzyszenie na
gających sposobów porozumie- Rzecz Propagowania Wspomagających
wania się? Ile osób w Polsce potrzebuje takiej Sposobów Porozumiewania się  Mówić
Użytkowników wspomagających pomocy? bez słów . Najlepszej pomocy udzielić
sposobów porozumiewania się możemy W Polsce dotychczas nie przeprowa- mogą zespoły odpowiednio do tego
spotkać m.in. wS
ród osób z porażeniem dzono takich badań. Z badań statys- przygotowanych specjalistów. Są to
mózgowym, specyficznymi zaburze- tycznych, które prowadzono w Stanach najczęS
ciej logopedzi, pedagodzy,
niami mowy, upoS
ledzeniem umys- Zjednoczonych, wynika, że 0,3  0,6% psycholodzy i rehabilitanci."
pisanych. Podobne zjawisko obser-
wować można w stosunku do percepcji
Wpływ braku mowy na rozwój poznawczy, i analizy wypowiedzi wielosłownych.
Uczniowie często pomijają pozornie
emocjonalny i społeczny ucznia
mniej znaczące elementy zdania, jak
przyimki, zaimki, wyrazy w funkcji
Ewa Przebinda
dopełnienia, okolicznika i przydawki.
Szkoła Podstawowa Specjalna nr 150 w Krakowie
W konstruowaniu wypowiedzi przy
pomocy symboli powinno się zwracać
W swojej pracy nauczyciele zarówno dających jednak opóx
nienia i specyfi- uwagę, aby nie pomijać żadnej, nawet
szkół specjalnych, jak i prowadzących czne trudnoS
ci w uczeniu się, często najmniejszej cząstki. Każdy element
nauczanie indywidualne spotykają się również niepełnosprawne ruchowo. zdania powinien być podpisany symbo-
z dziećmi, o których mówi się opisowo: Diagnoza tych uczniów powinna lem lub literą. Ważne jest również
 Nie mówi, ale wszystko rozumie . Do przebiegać ciągle. Nie może się ona wspomaganie przekazu wskazywaniem
niedawna dostęp tych dzieci do edukacji ograniczać do jednorazowo przeprowa- kolejnych elementów wypowiedzi przy
był bardzo ograniczony. Ze względu na dzonych testów. MożliwoS
ci intelektu- pomocy symboli lub gestów. Pozwala to
brak mowy niemożliwy był ich czynny alne dzieci niepełnosprawnych rucho- uczniowi uczyć się również przez
udział w procesie uczenia się, ocena ich wo, niemówiących ujawniają się często naS
ladowanie.
wiedzy i umiejętnoS
ci, nauka czytania dopiero wraz z nabyciem umiejętnoS
ci
i pisania. To wykluczało je z realizacji porozumiewania się z otoczeniem. Zadawanie pytań
dostępnych programów nauczania oraz Dzieci niemówiące mają ograniczoną
ograniczało edukację do nauczania Brak mowy a rozwój umysłowy możliwoS
ć zadawania pytań, które
indywidualnego w domu. i uczenie się w rozwoju poznawczym odgrywają
Dzieci niemówiące mogą od kilku lat olbrzymią rolę. Uczeń nie może zapytać
korzystać z alternatywnych sposobów Analiza i synteza o to, co go interesuje, czego nie wie. Nie
porozumiewania się takich jak symbole U uczniów niepełnosprawnych rucho- może wytłumaczyć, czego nie rozumie.
Blissa, piktogramy, PCS i inne. Mogą wo, niemówiących zaburzone są procesy Nauczanie schematu zadawania pytań
swoje umiejętnoS
ci porozumiewania się, analizy i syntezy. Niemówiący ucznio- powinno się odbywać w trakcie zajęć.
których brak był dotąd podstawową wie nie uzyskują prawidłowych słucho-
przeszkodą, wykorzystać w edukacji. wych informacji zwrotnych. Oznacza to Czytanie i pisanie
Używane okreS
lenie  dzieci niemó- niemożnoS
ć analizowania słuchowego TrudnoS
ci w czytaniu i pisaniu
wiące odnosi się do dzieci w normie sekwencji słyszanych dx
więków. Przez powodowane są często zaburzeniami
intelektualnej lub na jej granicy, posia- to uczeń  gubi litery w wyrazach
ciąg dalszy na str. 3
2 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 1/2003
TEORIA
ciąg dalszy ze str. 2
opiecznego , biernego obserwatora, gestami  tak ,  nie , mogąc w ten spo-
analizy i syntezy słuchowej, które są z ko- przedmiotu opieki. Wpływa to bardzo sób wyłącznie odpowiadać na pytania.
lei wynikiem niemożnoS
ci artykulacji negatywnie na rozwój emocjonalny Temat rozmowy jest najczęS
ciej narzu-
dx
więków mowy. Obraz dx
więkowy słów i społeczny dziecka. W konstruowaniu cony przez osobę mówiącą. Taka rozmo-
tworzy się w mózgu dziecka zdrowego i realizacji programu nauczania należy wa polega często na odpowiadaniu na
głównie dzięki temu, iż są wielokrotnie zwrócić baczną uwagę na te problemy pytania zamknięte oraz akceptowaniu
wypowiadane, ćwiczone. Dziecko nie- i starać się je zniwelować. narzuconych odpowiedzi, opinii. Po pew-
mówiące nie ma możliwoS
ci prawid- nym czasie ogranicza to inicjatywę dzie-
łowego tworzenia wszystkich fonemów. Potrzeby cka. Może dojS
ć do sytuacji, w której
Dużą pomocą mogą być tutaj programy Z faktu, iż dziecko nie mówi wynikają dziecko nie umie już wyrazić własnego
komputerowe z syntezą mowy, w których bardzo duże skutki psychologiczne. zdania lub po prostu nie potrafi go mieć.
wyrazy lub litery napisane przez dziecko Z powodu braku możliwoS
ci wyrażenia Należy dać uczniowi możliwoS
ć wyboru
są odczytywane przez komputer. potrzeb zostają one w dużej mierze tematu rozmowy oraz wyposażyć go
Uczniowi ułatwia to powiązanie obrazu niezaspokojone. Prowadzi to do w zwroty konwersacyjne.
graficznego litery z dx
więkiem, a przez to frustracji i zaburzeń zachowania. Może UmiejętnoS
ci konwersacyjne tych
analizę i syntezę głosek. również stać się przyczyną wyuczonej dzieci są często znikome w stosunku do
bezradnoS
ci. ich potrzeb kontaktu z innymi ludx
mi,
Przekaz zasobu wiedzy Do najczęstszych potrzeb wyraża- a zwłaszcza z rówieS
nikami. Podstawowe
Dzieci niemówiące mają trudnoS
ci nych przez dzieci należą: ucieczka umiejętnoS
ci konwersacyjne to: inicjowa-
z przekazaniem swojej wiedzy. ( Przestań ,  Koniec ,  Daj mi nie rozmowy i podtrzymywanie jej, zmia-
Sprawdzenie poziomu ich umiejętnoS
ci spokój ,  Jestem zmęczony ,  To za na tematu, zabieranie głosu, branie pod
i zasobu wiadomoS
ci jest bardzo utrud- trudne itp.), proS
ba o uwagę ( Chodx
uwagę różnych rozmówców, radzenie
nione. Dziecko może mieć trudnoS
ci do mnie ,  Popatrz, co zrobiłem , sobie z przerwami w rozmowie spowo-
z przekazaniem swojej wiedzy nie  Pomóż mi ,  Usiądx
tu ,  Ja też itp.), dowanymi niewłaS
ciwym zrozumieniem
z powodu jej braku, lecz nieumiejętnoS
ci potrzeby  zmysłowe ( Podrap mnie , rozmówcy lub innymi przyczynami.
posługiwania się systemem komunikacji.  Sikać ,  Szybciej ,  Chcę pić ,
Zasób słownictwa czynnego użytkow-  Zimno mi itp.), potrzeba otrzymania RóżnorodnoS
ć wypowiedzi
nika AAC jest zawsze mniejszy od zasobu czegoS
( Ja chcę ,  Proszę, podaj mi Wypowiedzi dzieci niemówiących
znanych mu pojęć. itp.) potrzeba wyrażenia swojego stanu często ograniczają się do odpowiedzi na
Edukacja tych uczniów zwykle emocjonalnego ( Smutno mi ,  To pytania. Podczas rozmowy, a także w cza-
sprowadza się do zadawania pytań wspaniałe ,  Nuda itp.). sie zajęć lekcyjnych należy zapewnić
zamkniętych. Tracą oni wówczas szansę Należy dać uczniom możliwoS
ć uczniowi możliwoS
ć wyboru charakteru
używania i utrwalania znanych pojęć oraz wyrażania tych potrzeb w postaci wypowiedzi  nie tylko odpowiedzi na
możliwoS
ć tworzenia złożonych, coraz odpowiednich symboli. Trzeba pytania, ale również:
pełniejszych wypowiedzi ilustrujących pamiętać, iż zmiana używanych przez " swobodnych wypowiedzi,
stan ich wiedzy. nie dotychczas sposobów porozumie- " komentarzy do tego, co się dzieje,
wania się typu krzyk, płacz, prężenie się " możliwoS
ć zadawania pytań.
Generalizacja na społecznie akceptowane formy Zajęcia powinny stwarzać nie tylko
Duży problem stanowi generalizacja, wymaga czasu i dużej konsekwencji ze sytuacje edukacyjne, ale również komu-
czyli przenoszenie umiejętnoS
ci naby- strony otoczenia. nikacyjne, wyzwalające u uczniów chęć
tych w czasie nauczania na inne sytuacje. wypowiadania się.
Dotyczy to zarówno ćwiczonych umie- Rozmowa
jętnoS
ci z zakresu np. samoobsługi, Rozwój osobowoS
ci odbywa się Ekspresja osobowoS
ci
operacji matematycznych, jak i porozu- głównie w wyniku interakcji z innymi Dzieci niemówiące są pozbawione
miewania się, czyli używania i rozumie- ludx
mi: rodzicami, rówieS
nikami, możliwoS
ci wyrażania swojej osobowoS
ci
nia pewnych pojęć. Nauczanie zinte- rodzeństwem, nauczycielami, znanymi, przy pomocy mowy. Wiele przekazów
growane zapewnia uczniowi możliwoS
ć ale również nowymi osobami. Dzieci dokonuje się za pomocą intonacji, doboru
wykorzystania nowego słownictwa w róż- niemówiące w kontaktach z innymi słownictwa. Jeden stan emocjonalny
nych kontekstach. ludx
mi posługują się często jedynie
ciąg dalszy na str. 4
CzasochłonnoS
ć
Uczenie się dzieci niemówiących
wymaga wiele czasu. CzasochłonnoS
ć
wynika z przygotowania się do uczest-
nictwa w zajęciach, nabywania doS
wiad-
czeń, przemieszczania się, wykonywania
zadań manipulacyjnych i grafomoto-
rycznych. Wiele czasu zajmuje również
wypowiedzenie się. Oprócz nabycia
nowych umiejętnoS
ci i pojęć uczniowie
muszą jeszcze zapamiętać okreS
lające je
symbole.
Brak mowy a rozwój osobowoS
ci
Brak mowy wpływa znacząco negatyw-
nie na rozwój osobowoS
ci dziecka. Wy-
nika to z faktu, iż na rozwój psychiczny
dziecka wpływają w dużej mierze
kontakty społeczne. U dzieci niemówią-
cych są one oczywiS
cie ograniczone,
zaburzone i często ograniczone do
pełnienia jednej roli społecznej  pod-
1/2003 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 3
fot. Al i na Smyczek
TEORIA
ciąg dalszy ze str. 3
zują się wyuczoną biernoS
cią i zależnoS
- woS
ci jest nieodzowna w pracy
można przecież wyrazić na wiele różnych cią od innych w zakresie porozumiewania z nimi. Konieczne jest spełnienie kilku
sposobów, których specyfika buduje nasz się. Są wyręczane przez dorosłych, niezbędnych warunków.
obraz w otoczeniu i we własnych oczach. a czasem rodzeństwo i kolegów nawet Pierwszym z nich jest jak najwczeS
-
Dzieciom niemówiącym nie można w sprawach dotyczących ich samych. niejsza interwencja edukacyjna
całkowicie skompensować tego braku. Osoby z otoczenia odpowiadają za i rehabilitacyjna. Dziecko niemówiące
Ważne jest jednak, aby słownictwo, które dziecko na pytania dotyczące jego kończące klasę zerową powinno być
im podajemy w postaci symboli, nie było preferencji, wyborów, samopoczucia itp. przygotowane do pracy w szkole poprzez
słownictwem dorosłych. Należy dać im Należy tak konstruować sytuacje terapię zaburzeń zachowania, nabycie
możliwoS
ć wyboru napisu nad symbolem nauczania, aby na każdych zajęciach umiejętnoS
ci pracy w grupie,
spoS
ród kilku synonimów. Jeden symbol uczeń mógł wypowiedzieć się swobodnie przystosowanie do wymagań szkolnej
można odczytywać na wiele różnych spo- i samodzielnie. dyscypliny, powinno być wprowadzone
sobów. Uczeń może się witać przy pomo- Sytuacje edukacyjne, w czasie których w posługiwanie się alternatywnym
cy słowa  czeS
ć ,  dzień dobry ,  hej . uczeń ma udzielić prawidłowej odpo- systemem komunikacji na poziomie
Przyczyni się to do zwiększenia moty- wiedzi na pytanie nie powinny zbytnio podstawowym, który nie jest jeszcze
wacji dziecka w porozumiewaniu się. przeważać nad sytuacjami komuni- okreS
lony. Należy opracować poradniki
Istotne jest również, by uczeń kacyjnymi. Te ostatnie charakteryzują metodyczne dla nauczycieli zawierające
akceptował symbole, którymi się posłu- się tym, iż każda odpowiedx
i wypowiedx
wskazówki dotyczące nauczania tych
guje. Dotyczy to zarówno wyboru sys- ucznia jest prawidłowa i nie podlega uczniów.
temu porozumiewania się, jak i poje- ocenie wartoS
ciującej. Ich duża wartoS
ć Konieczne jest również stworzenie
dynczych symboli. Wyboru systemu na- polega na tym, iż motywują ucznia do podręczników dla uczniów niepełno-
leży dokonywać wspólnie z dzieckiem, porozumiewania się. Dziecko niemówią- sprawnych niemówiących oraz zeszytów
oczywiS
cie w różnym zakresie, w zależ- ce powinno mieć umiejętnoS
ć opowiad- ćwiczeń dla nich. Cenne będą również
noS
ci od jego możliwoS
ci. Dziecko, które ania o sobie, powinno siebie znać. Należy książki przystosowane do samodzielnego
brało udział w doborze systemu, będzie wziąć ten aspekt pod uwagę przy tworze- czytania, spełniające podstawowe
chętniej się go uczyło i używało. niu i realizacji programu nauczania. warunki dostępnoS
ci. Dużą pomocą stać
R
wiadomoS
ć ograniczeń dzieci się mogą również programy kompu-
ZależnoS
ć komunikacyjna niemówiących w zakresie realizacji pro- terowe do nauki czytania i pisania,
Dzieci niemówiące często charaktery- gramu nauczania oraz rozwoju osobo- matematyki itp. "
Z DOR
WIADCZENIA
OdpowiedzialnoS
ć za słowa
O doborze słownictwa dla użytkowników AAC
Alina Smyczek
Szkoła Podstwowa Specjalna nr 150 w Krakowie
Uczestniczyłam ostatnio w spotkaniu ludzkie upodobania, charaktery, są w przypadku uczniów o różnych
warsztatowym nauczycieli komunikacji elementem indywidualnoS
ci. Mówiące możliwoS
ciach?
wspomagającej, gdzie dyskutowano o do- osoby z upoS
ledzeniem umysłowym, czy Poniżej zamieszczam kilka praktycz-
borze i dostarczaniu słownictwa posz- z zaburzeniami psychicznymi także mają nych uwag na ten temat.
czególnym użytkownikom AAC. Meto- swoje nawyki językowe, niektóre nas
dyka opracowana w Polsce sugeruje, jak bawią, inne niepokoją, ale niezależnie od Wiek użytkownika
może wyglądać początek procesu, od tego stanowią coS
osobistego, wybranego Uczenie języka i umiejętnoS
ci konwer-
czego zacząć, jakie słowa i zwroty mogą przez każdego z ludzi do wyrażenia sacyjnych, a tym samym proponowane
pokazać użytkownikowi, że system siebie, swoich emocji i opowiedzenia słownictwo winno być dostosowane do
działa, że symbole mają moc sprawczą. S
wiata. Nie wolno nam izolować osób wieku użytkowników. Bardzo pomocne
Nie daje jednak recept na to, jak konty- niemówiących od możliwoS
ci, jakie drze- byłoby korzystanie z badań nad języ-
nuować, czym się kierować, aby mią w przekazie językowym . kiem, by np. mając do czynienia z małym
indywidualny system budowany wraz Budując wypowiedx
, każdy z nas ko- niemówiącym dzieckiem móc zorgani-
z nim i dla niego był funkcjonalny, rzysta z ogromnej bazy słów i wyrażeń. zować proces w oparciu o znajomoS
ć pra-
użyteczny, pozwalał na wyrażanie siebie Potrafimy jedną rzecz nazwać na kilka- widłowoS
ci rozwojowych.
temu, do kogo należy. naS
cie sposobów. Podobne możliwoS
ci Małe dzieci posługują się specyficz-
Jak zauważyli uczestnicy warsztatu, mają użytkownicy pisma, jednak system nym, dziecięcym językiem z kilku
specjalista AAC, który pomaga użytkow- komunikacji wspomagającej oparty na powodów. Nie mają jeszcze wystarcza-
nikowi budować system, pełni rolę symbolach graficznych ze swej natury jących umiejętnoS
ci artykulacyjnych,
odpowiedzialną. Jest niejako  zarządcą nakłada na użytkownika i nauczyciela często ich wypowiedzi bazują na powie-
słów: od niego zależy, co użytkownik pewne ograniczenia iloS
ciowe. Budując laniu sylab, jak np. bobo, lala, ciuciu, tutu,
będzie mógł przekazać (i czy w ogóle tablicę, stronę słownika osobistego czy dudu. Poza tym takie właS
nie słowa są dla
będzie mógł!), jakich zwrotów użyje, czy tablicę tematyczną nierzadko musimy dzieci atrakcyjne brzmieniowo, dobrze
zażartuje, czy będzie używać młodzie- zrezygnować z pewnej iloS
ci potencjalnie ilustrują zabawę, czy inne zjawiska.
żowego slangu, czy grzecznych, sztucz- potrzebnych symboli, bo na przykład nie W przypadku małych dzieci niemówią-
nych form. zmieszczą się na ograniczonej powierz- cych dzieje się podobnie, mimo że nie
Może się wydawać, że w rozmowie chni lub sprawiają, że tablica staje się mają one bezpoS
redniej (własnej) infor-
z użytkownikiem AAC znaczenia sym- nieczytelna. Każdy nauczyciel komuni- macji zwrotnej. Same nie artykułują, ale
boli (podpisy) są nieistotne, że liczy się kacji wspomagającej stawał zapewne chętnie wskazują piktogram upadać
treS
ć, funkcja. Wiemy jednak sami, że wielokrotnie przed dylematem takich podpisany Bęc! i S
mieją się, gdy dorosły
formy językowe używane przez ludzi wyborów. Jak wyselekcjonować to, co w ich imieniu to słowo wypowiada
mówią wiele. Kolokwializmy, zdrob- rzeczywiS
cie istotne? Czym się kiero- podczas zabawy z tańczącymi Michałami.
nienia, powiedzenia odzwierciedlają wać? Jak znalex
ć właS
ciwe rozwiązania
ciąg dalszy na str. 5
4 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 1/2003
Z DOR
WIADCZENIA
ciąg dalszy ze str. 4
zwrot To jest... Aby ukształtować domić sobie różnice w słownictwie pot-
Podobnie Hop! jest lepsze niż skakać, a umiejętnoS
ć zadawania pytań, trzeba ich rzebnym w obu modelach. Oczywiste
Aj! lepsze niż boli. WłaS
ciwe czasowniki dzieciom w odpowiednim czasie dostar- jest też, że kryterium różnicującym jest
także towarzyszą zabawie, chodzi jednak czyć w formie graficznej. Żeby nauczyć partner, odbiorca przekazu. Do kolegi
o pierwszy efekt, jaki uzyskuje dziecko wyrażania uczuć i opinii, należy wypo- można powiedzieć Serwus! Jak tam?,
wskazując na piktogram. Tym sposobem sażyć dziecko w odpowiednie przymiot- podczas gdy do nauczyciela wypada
S
wietnie udaje się budować motywację niki czy przysłówki. Zawsze w takiej raczej użyć konwencjonalnego Dzień
dziecka do używania systemu. Z czasem, dawce, jaką dziecko w danej chwili jest dobry. Wiedza na ten temat wiąże się
stosownie do wieku piktogramy będą w stanie pojąć i użyć. S
ciS
le z kompetencją komunikacyjną. Jej
opatrzone bardziej konwencjonalnymi Dodając dzieciom nowe symbole do opanowanie zapewne będzie elementem
hasłami. tablic zawsze trzeba odpowiedzieć sobie programu terapii bardziej zaawansowa-
Dostarczanie stosownych słów i sfor- na pytanie, czemu symbol ma służyć, nych użytkowników AAC.
mułowań użytkownikom komunikacji w jakich sytuacjach i jak często dziecko Aby wszystkie te rozważania przełożyć
wspomagającej jest S
ciS
le powiązane może go używać. Najlepiej od razu na grunt praktyczny, najłatwiej sięgnąć
z obrazem siebie, samoS
wiadomoS
cią, pokazać mu sposoby zastosowania do strategii tablic czy stron tematycz-
poczuciem własnej wartoS
ci, wspoma- nowego słowa i sprawić, by mogło spró- nych. Dobrze, aby użytkownik AAC dys-
ganiem rozwoju osobowoS
ci. Mam tu na bować samo. ponował odpowiednimi pomocami do
myS
li głównie młodzież z poważniejszy- różnych rodzajów konwersacji: stronę do
mi zaburzeniami poznawczymi. Być mo- Kontekst i partner zwykłych rozmów z kolegami, strony
że zbudowana kilka lat wczeS
niej tablica Wiadomo, że charakter wypowiedzi ułatwiające zabieranie głosu na lekcjach,
do komunikacji wciąż wystarcza, a doda- (a więc i zestaw potrzebnych słów) zależy stronę ze słownictwem i zwrotami pot-
wanie kolejnych symboli jest nieko- od kontekstu, czyli od tego, o czym i do rzebnymi podczas wizyty u lekarza, czy
rzystne i niefunkcjonalne. Należy jednak kogo użytkownik chce sformułować np. na sesji hipoterapii. W oparciu o tab-
pomyS
leć o tym, by wymienić wraz swoją wypowiedx
. Podręczniki komuni- lice tematyczne, w okreS
lonych kontek-
z użytkownikiem słowa odnoszące się do kacji wspomagającej mówią o  school stach, łatwiej kształtować wzorce kon-
zabaw i zachowań młodszych dzieci na talk oraz  home talk sugerując, że wersacji. Wybrać należy te sytuacje,
bardziej dorosłe, bardziej adekwatne. wypowiedzi używane w tych dwóch w których najczęS
ciej dochodzi do roz-
Symbole klocki, lalki i misie trzeba wraz S
rodowiskach szkolnym i domowym  mów, te, w których użytkownik może
z użytkownikiem wymienić na kasety istotnie różnią się od siebie. W szkolnych istotnie wpływać na swoje życie i relacje
ulubionych wykonawców, czasopisma, wypowiedziach więcej jest relacjo- z innymi.
czy wizyty u znajomych. Czasem warto nowania faktów, nazywania, wypowiedzi
wymienić całe fragmenty pomocy do w trzeciej osobie. Wypowiedzi  domo- Ciekawe, zaskakujące, zabawne
komunikacji, aby były bardziej funkcjo- we są bardziej osobiste, często rozpo- Wielu niemówiącym, niepełnospraw-
nalne w nowym miejscu, do którego trafił czynają się od Ja... lub Czy ty....?, zawie- nym osobom brakuje motywacji do
użytkownik, np. w warsztatach terapii rają więcej okreS
leń dotyczących uczuć korzystania z systemu AAC. Zwłaszcza,
zajęciowej. i relacji z ludx
mi. Różnica ta może być gdy pierwsze symbole otrzymały stosun-
Jakkolwiek przy wyborze iloS
ci słów jeszcze nieczytelna w warunkach kowo póx
no, kiedy wyuczona bezradnoS
ć
czy kreowaniu możliwoS
ci łączenia słów polskich, gdzie stosunkowo niewielu stała się ich udziałem. Niepowodzenie
w wyrażenia, na pewno należy mieć na użytkowników AAC zdobywa regularną komunikacji wynika też czasem z tego,
względzie umiejętnoS
ci poznawcze wiedzę w szkołach korzystając z systemu że partner rozmowy traci zaintereso-
użytkownika dobierając treS
ć i formę komunikacji wspomagającej. Wielu wanie słuchając długiej, niejasnej
słów czy wyrażeń, kryterium adekwat- z nich wciąż uczy się samego korzystania wypowiedzi. Dobrym  lekarstwem na
noS
ci do wieku pozostaje dominującym. z systemu, a wówczas bardziej pierwotne obydwie sytuacje, zabiegiem motywują-
i potrzebne są owe  domowe wzorce cym jest używanie ciekawego, wyszuka-
Funkcje komunikacji komunikacji. Tym niemniej warto uS
wia-
ciąg dalszy na str. 6
Komunikacja nie jest sztuką dla sztuki.
Przekazujemy i odbieramy wiadomoS
ci
w okreS
lonym celu, a więc zawsze wiąże
się to z jakąS
funkcją. FunkcjonalnoS
ć
uważam za kryterium najważniejsze
w procesie dostarczania słownictwa.
Od początku budowania systemu
z dzieckiem wszystkie symbole muszą
czemuS
służyć. Rozwojowo jedną
z pierwszych funkcji komunikacji jest
upominanie się o przed-mioty i o akcję
(Ja chcę..., Jeszcze!, Jeszcze raz!).
Wskazywanie rzeczowników i cza-
sowników powinno więc wywoływać to,
co dziecko zna, w czym uczestniczy.
Spotykam niekiedy dzieci niemówiące,
które potrafią na piktogramach na proS
bę
wskazać strusia, bobra, czy cyrk, a nie
umieją poprosić o cukierka, ani o spacer,
bo w ich książkach czy tablicach nie ma
odpowiednich symboli.
Kolejne funkcje komunikacji poja-
wiają się w normalnym rozwoju. U dzieci
niemówiących za pomocą dostarczonego
słownictwa należy często te funkcje
wykreować. Aby nauczyć nazywania
warto wyrazić piktogramem specyficzny
1/2003 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 5
fot. Al i na Smyczek
Z DOR
WIADCZENIA
ciąg dalszy ze str. 5
nowe umiejętnoS
ci ucznia oszczędzając jakiS
nowy symbol? Dla mniej aktyw-
nego słownictwa wykraczającego poza mu jednoczeS
nie frustracji wynikającej nych użytkowników AAC taki sposób bę-
jedzenie, picie i toaletę. Można przygo- z ciągłego unikania tematu przez part- dzie zachętą i budowaniem motywacji.
tować kilka specjalnych stron ze słow- nerów komunikacji. 4. Stwórz warunki do tego, by użyt-
nictwem dotyczącym np. marzeń, kownik mógł udzielić Ci wskazówek,
wspomnień, S
miesznych wydarzeń z ży- Powyższe rozważania uwzględniają jakiego symbolu potrzebuje: naucz kate-
cia. Ważne są zabawne komentarze typu tylko częS
ć kryteriów doboru słownictwa. goryzowania, definiowania, opisywania.
Nie żartuj?! Ale heca!, No niex
le!, Cyrk na Szczególnego opracowania wymaga 5. JeS
li pracujesz z grupą, a jeden uczeń
kółkach! albo zaskakujące pytania, np. Co zagadnienie zależnoS
ci między domaga się symbolu, pytaj, czy inni też
byS
zrobił gdyby..... . dostarczanymi symbolami a możliwoS
- go potrzebują.
ciami poznawczymi użytkownika. 6. Staraj się rejestrować, których słów
Osobiste upodobania użytkownika Wkrótce temat ten doczeka się czy wyrażeń użytkownik rzeczywiS
cie
U podstaw filozofii komunikacji wspo- opracowania. potrzebuje, a których nie używa. Można
magającej leży wybór jako przejaw auto- je wyeliminować, kiedy potrzeba miejsca
nomii, osobistych pragnień i dążeń użyt- Na koniec przytoczę kilka zasad, na nowe, ważne symbole. Zapytaj o to
kownika systemu. O ile na początku których warto przestrzegać  zarządzając użytkownika."
nauki posługiwania się symbolami jest to cudzym słownikiem:
oczywiste, na dalszym etapie niekiedy ta 1.Dostarczając nowych symboli Literatura:
filozofia gdzieS
się gubi i kolejne, bar- zostawiaj użytkownikowi decyzję Beukelman D. R., Mirenda P.:
dziej już wysublimowane wybory i prefe- o formie graficznej symbolu (jeS
li to moż- Augment at i ve and Al t ernat i ve
rencje niemówiącego użytkownika sys- liwe; system PCS daje takie możliwoS
ci, Communication. Menagenant of Severe
temu nie są zauważane lub honorowane. bo jedno znaczenie wyrażone jest często Communication Disorders in Children and
Mam na myS
li np. ulubione tematy po- na kilka sposobów). Adults. Paul Brookes Publishing,
dejmowane przez poszczególnych 2. Pozwól zdecydować o tym, jaki napis Baltimore 1992
uczniów. Bywają dziwaczne, natrętne, umieS
cić nad symbolem. Podaj 2 - 3 do Light J. C., Binger C.: Building
czasami wydają się nam nawet szkodliwe, wyboru, użytkownik będzie miał satys- Communicative Competence with
blokujące kolejne umiejętnoS
ci kon- fakcję i poczucie autentycznego wpływu Individuals Who Use Augmentative and
wersacyjne. na swój słownik. Alternative Communication, Paul
OczywiS
cie każdy przypadek wymaga 3. Pytaj użytkownika często, czy pot- Brookes Publishing, Baltimore 1998
indywidualnego podejS
cia, ale zapewne rzebuje nowych słów i zwrotów. Wyposaż von Tetzchner S., Martinsen H.:
często sprawdzić się może proste go w symbol informujący o tym. Zwykle Wprowadzenie do wspomagających i alter-
rozwiązanie. Jest nim językowe opraco- to nauczyciel decyduje o nowych sym- natywnych sposobów porozumiewania się,
wanie wraz z użytkownikiem powraca- bolach, wynika to z lekcji lub realizacji Stowarzyszenie  Mówić bez słów ,
jącego tematu, stworzenie dedykowanej planu terapii. Dobrze jest jednak w ciągu Warszawa 2002
mu tablicy tematycznej z wyrażeniami każdych zajęć wyznaczyć specjalny czas Warrick A., Kaul S.: Their manner of
i zwrotami pozwalającymi na nowe kon- na nowe symbole, których chce użyt- speaking, Indian Institute of Celebral
strukcje. PodejS
cie takie może udrożnić kownik. Pytaj wtedy  Czy potrzebujesz Palsy, Kalkuta1997
danym systemem.
Wybór systemu porozumiewania się
UmiejętnoS
ci poznawcze
w zależnoS
ci od kompetencji ucznia Przy ocenie zdolnoS
ci poznawczych
można oprzeć się na piagetowskiej kon-
Monika Kazimierska cepcji rozwoju procesów poznawczych.
Posłużę się tutaj czterema głównymi
Szkoła Podstawowa Specjalna nr 150 w Krakowie
okresami rozwoju.
Rozwój komunikacji wspomagającej na lemem, który z nich zaproponować nie- W Tabeli 1 przedstawione są poziomy
całym S
wiecie sprawił, że logopedzi i nau- mówiącemu uczniowi. Aby wybór był naj- rozwoju inteligencji w odniesieniu do
czyciele poszukują i tworzą nowe sposoby bardziej trafny, niezbędne jest dokładne systemów porozumiewania się.
porozumiewania się z dziećmi i osobami poznanie kompetencji poznawczych, Poddając analizie kompetencje poz-
dorosłymi, które najczęS
ciej w wyniku percepcyjnych, ruchowych oraz dotych- nawcze dziecka należy również zwrócić
uszkodzenia oS
rodkowego układu nerwo- czasowego sposobu porozumiewania się. uwagę na ważny ich składnik  pamięć.
wego, nie są w stanie porozumiewać się Artykuł ten ma na celu przedstawienie Ważne jest, czy pamięć dziecka jest na
mową. RóżnorodnoS
ć tychże systemów kompetencji, które powinien posiadać poziomie pamięci rozpoznawczej czy
stawia często nauczyciela przed prob- użytkownik, aby móc porozumiewać się odtwórczej. Pamięć odtwórcza jest
wymagana przy stosowaniu systemów
Tabela 1. UmiejętnoS
ci poznawcze a systemy porozumiewania się
gestów (Coghamo, system duński), czy
też języka migowego i alfabetu palco-
Poziom rozwoju inteligencji Systemy porozumiewania się
wego. Pamięć rozpoznawcza wystarczy
do porozumiewania się za pomocą kon-
Okres sensoryczno-motoryczny
odczytywanie mowy ciała
kretów, fotografii, piktogramów, PCS itp.
stadium od 1 do 3/4
Natomiast system Blissa i alfabet
Okres sensoryczno-motoryczny system symboli jednoznacznych -
literowy, sylabowy i literowo-sylabowy
stadium 4 konkrety
wymagają od użytkownika zarówno
Okres sensoryczno-motoryczny
pamięci rozpoznawczej, jak i odtwórczej.
fotografie
stadium 5
UmiejętnoS
ci percepcyjne
Okres sensoryczno-motoryczny piktogramy, PCS, system Beta,
Najważniejszym zmysłem człowieka
stadium 6 Beeldlezen
jest wzrok. Zanim więc zostanie
Okres przedoperacyjny Coghamo, duński system gestów, Bliss
dokonany wybór systemu komunikacji,
należy zbadać ostroS
ć wzroku dziecka
Okres operacji konkretnych język migowy, alfabet palcowy, alfabet
i ewentualną wadę wyrównać szkłami
Okres operacji formalnych literowy, sylabowy i literowo-sylabowy
ciąg dalszy na str. 7
6 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 1/2003
Z DOR
WIADCZENIA
Tabela 2. Spostrzeganie a systemy porozumiewania się czych, percepcyjnych i motorycznych
ważna jest również znajomoS
ć dotych-
Spostrzeganie Systemy porozumiewania się czasowego sposobu porozumiewania się
dziecka. Być może rodzice i dziecko mają
wypracowany własny system porozu-
System może być używany przez osoby niewidome
przedmioty
miewania się, który warto rozwijać.
(symbole dotykowe)
Coghamo
Dobór systemu porozumiewania się
Spostrzeganie ruchu w przestrzeni duński system gestów
na przykładzie Ani
język migowy Przy okreS
laniu kompetencji poznaw-
czych, percepcyjnych i ruchowych Ani
Różnicowanie konturów, kształtów, rozpoznawanie
posłużyłam się diagnozą umiejętnoS
ci
fotografie
barw na kolorowych fotografiach
funkcjonalnych opracowanej przez
zespół nauczycieli naszej szkoły.
Wyróżnianie barwnych figur z dowolnego tła
Ania ma 11 lat. Diagnoza postawiona
(możliwoS
ć doboru barwy tła, figury), umiejętnoS
ć PCS
przez lekarzy stwierdza, że dziewczynka
skanowania wzrokiem w pionie i poziomie
jest dotknięta mózgowym porażeniem
dziecięcym  postać obustronnego
piktogramy
niedowładu kurczowego z przewagą stro-
Wyróżnianie czarnych figur z białego tła (możliwa
ny lewej, jak również opóx
nieniem psy-
adaptacja dla słabowidzących), widzenie barw, umie- system Beta
choruchowym. Dodatkowo występuje
jętnoS
ć skanowania wzrokiem w pionie i poziomie
Beeldlezen
u niej zwichnięcie lewego biodra i skró-
cenie lewej nogi i ręki. Do szkoły uczęsz-
system Blissa
Wyróżnianie czarnych znaków z jednokolorowego tła,
cza trzeci rok.
widzenie drobnych różnic odległoS
ci między znakami,
Ania posiada następujące umiejętnoS
ci
alfabet literowy, sylabowy,
umiejętnoS
ć skanowania wzrokiem w pionie i poziomie
porozumiewania się:
literowo-sylabowy
" adekwatne odpowiada tak i nie w sto-
korekcyjnymi. Dostosować należy uwagę na sprawnoS
ć słuchu, szczególnie sunku do swoich potrzeb oraz w sytu-
również wielkoS
ć symboli i ich odległoS
ć w sytuacji, kiedy odnosimy wrażenie, że acjach konkretnych,
od oczu, a także dobrać odpowiedni kolor nie wszystkie dx
więki dziecko słyszy. " rozpoznaje piktogramy oznaczające
tła. Istotne jest też okreS
lenie pola zajęcia: S
niadanie, obiad, łazienka, rehabi-
widzenia, gdyż pomoże to układać tab- UmiejętnoS
ci motoryczne litacja, plastyka, ręka, noga, spodnie, bluza,
licę z symbolami w najbardziej odpo- W zakresie sprawnoS
ci manualnej " używa gestów: jeS
ć, pić, proszę, daj, ko-
wiednim dla danego dziecka miejscu. dziecko powinno umieć wykonać gest niec, proszę, klub Blissa, muzyka, dziękuję,
Ważna jest również informacja, czy wskazywania palcem, pięS
cią, a jeS
li nie myć się, przebrać, myS
leć,
dziecko potrafi wyodrębnić figurę z tła, ma takiej możliwoS
ci, może ograniczać " odpowiada na pytania typu: kto jest
czy rozróżnia kolory, czy widzi dwuwy- się do wskazywania głową przy użyciu dzisiaj w szkole?, kto siedzi obok ciebie?,
miarowy obrazek oraz jakie są jego umie- wskax
nika lub wybierania wzrokiem. z kim chcesz mieć zajęcia?, wskazując dane
jętnoS
ci wyszukiwania i wskazywania Należy dobrać odpowiednią wielkoS
ć osoby,
niewielkich różnic w pokazywanych symbolu do sposobu wskazywania. Jeżeli " rozpoznaje znajome osoby na foto-
symbolach. nie ma możliwoS
ci nauki dużej iloS
ci grafiach,
Kolejną niezbędną umiejętnoS
cią jest gestów ze względu na ograniczenia " dokonuje prostych wyborów aktyw-
możliwoS
ć skupienia wzroku na obrazku, ruchowe rąk, warto wówczas nauczyć noS
ci z użyciem tablicy,
a także przenoszenia wzroku na inne dziecko choć kilku podstawowych, np. " gestem wskazującym i pokrzykiwa-
pole. Obserwując umiejętnoS
ci percep- tak, nie, chcę. niem informuje o swoich potrzebach oraz
cyjne dziecka należy zwrócić również Poza analizą umiejętnoS
ci poznaw- o tym, co się dookoła niej dzieje,
" potrafi dopominać się o to, na czym jej
Tabela 3. UmiejętnoS
ci motoryczne a systemy porozumiewania się
zależy, szuka poparcia u innych, kiedy ma
problem z załatwieniem jakiejS
sprawy,
UmiejętnoS
ci motoryczne Systemy porozumiewania się
" nawiązuje kontakt, zmienia temat
rozmowy, żartuje.
Niekonieczne, ale w miarę możliwoS
ci umiejętnoS
ć Dotychczas Ania porozumiewała się
przedmioty
przede wszystkim gestami. Znała rów-
trzymania przedmiotu
nież piktogramy oznaczające poszcze-
Coghamo
Nie jest wymagana duża precyzja ruchów  gest
gólne zajęcia. Dlatego najwłaS
ciwsze
można pokazać jedną ręką
wydaje się rozwijanie umiejętnoS
ci za po-
duński system gestów
mocą gestów (system duński) oraz wpro-
język migowy
Wymagana precyzja ruchów  wykonywanie ruchu we wadzenie systemu PCS. Program rozwoju
umiejętnoS
ci porozumiewania się Ani
wszystkich kierunkach, pokazywanie znaków
uwzględnia następujące cele szcze-
odpowiednim układem palców alfabet palcowy
gółowe:
fotografie
" rozpoznawanie piktogramów ozna-
czających zajęcia, wybieranie właS
ciwego
piktogramy
z 4  5;
Gest wskazujący
PCS
" odpowiadanie na pytania typu: kto jest
dzisiaj w szkole?, kto siedzi obok ciebie?, kogo
Kontrola głowy  wskazywanie odpowiednich znaków
system Blissa
dzisiaj nie ma?, z kim będziesz miała zaję-
za pomocą wskax
nika
system Beta
cia?, jakie będą za chwilę zajęcia? przy uży-
ciu zdjęć osób i symboli PCS;
Wskazywanie wzrokiem
Beeldlezen
" dokonywanie prostych wyborów
alfabet literowy, sylabowy,
aktywnoS
ci z użyciem symboli PCS i ges-
literowo-sylabowy
ciąg dalszy na str. 8
1/2003 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 7
Z DOR
WIADCZENIA
Tabela 4. Diagnoza umiejętnoS
ci funkcjonalnych Ani
UmiejętnoS
ci poznawcze UmiejętnoS
ci percepcyjne UmiejętnoS
ci motoryczne
" potrafi skupić się przez dłuższą chwilę " skupia wzrok, z zainteresowaniem przy- " porusza się bardzo szybko siedząc na
podczas zajęć, gląda się obrazkom, pupie,
" stara się naS
ladować gesty, odgłosy, " rozpoznaje osoby; przedmioty na obraz- " wszystkie czynnoS
ci wykonuje prawą
zachowania, kach i zdjęciach nie mogą być zbyt małe, ręką,
" rozpoznaje konkrety i osoby na " zwraca uwagę na dx
więki zza S
ciany, " potrafi S
ciągnąć prawą ręką czapkę i sza-
obrazkach, z ulicy  zastyga wtedy z palcem unie- lik, rozwiązać sznurowadło,
" wykonuje proste podwójne polecenia, sionym do góry, przysłuchuje się, znane " jex
dzi na wózku obracając koło prawą
" w czasie zabawy tematycznej potrafi rozpoznaje, ręką, potrafi podjechać do wyznaczone-
nadawać przedmiotom znaczenie sym- " kiedy słyszy muzykę porusza się w jej go celu, jeżeli jest w bliskiej odległoS
ci,
boliczne, np. klocek to coS
do jedzenia, rytm, " je i pije samodzielnie przy pomocy
" zna schemat ciała swój i osoby siedzącej " dobrze zapamiętuje dx
więki i sytuacje, sztućców i nakładki na talerz; myje zęby,
naprzeciwko, które się z nimi wiążą, " kiedy się jej przypomni, podnosi do
" zna role osób, " nie lubi kontaktu dotykowego z masa- góry lewą rękę, potrafi położyć ją na
" używa przedmiotów zgodnie z ich mi, klejami itp., stole, włożyć do umywalki itp.,
przeznaczeniem, " boi się nowych wrażeń dotykowych. " palcem wskazującym naciska przycisk
" rozpoznaje rzeczy swoje i innych, włączający magnetofon,
" zna miejsca i rzeczy w klasie, " potrafi pokazać palcem wskazującym
" bardzo lubi oglądać gazety, książki, interesujący ją obrazek,
fotografie. " rzuca piłką, układa klocki,
" potrafi przewracać kartki w książce,
gazecie.
tów w codziennych sytuacjach; UmiejętnoS
ci Ani pozwalają na wpro- mogła się porozumieć, znacznie się posze-
" używanie symboli PCS i gestów w sy- wadzenie do jej porozumiewania się za- rzy. Aby system porozumiewania się był
tuacjach, w które Ania jest bardzo zaanga- równo systemów gestowych, jak i graficz- jak najlepiej dobrany, ważne jest, żeby
żowana i na czymS
jej szczególnie zależy nych. Jest bardzo energiczną dziew- przy jego opracowaniu uczestniczył cały
(używanie tablicy lub zaprezentowanych czynką, toteż chętniej używa gestów, zespół pracujący z dzieckiem: nauczy-
symboli), np. włączenie magnetofonu; gdyż znacznie szybciej może się dzięki ciel, logopeda, rehabilitant. Warto zapro-
" wskazywanie symboli tworzących nim porozumieć. Z łatwoS
cią jednak roz- sić do współpracy rodziców, którzy naj-
wyrażenia i zdania we właS
ciwej ko- poznaje symbole PCS, dlatego warto ją więcej mogą powiedzieć o swoim sposo-
lejnoS
ci; uczyć porozumiewania się systemem gra- bie porozumiewania się z dzieckiem,
" używanie tablic wyborów miejsc, ficznym. Dzięki temu jej wypowiedzi są swoich potrzebach i preferencjach."
aktywnoS
ci, jedzenia. pełniejsze, a krąg osób, z którymi będzie
Biuletyn
OGŁOSZENIA
Stowarzyszenia Mówić Bez słów
al. Dygasińskiego 25
30-820 Kraków
www.withoutwords.org
e-mail: [e-mail]
tel.: [phone]
20  22 listopada w Zvoleniu na Słowacji odbędzie się IV Regionalna Konferencja
redakcja:
AAC Krajów Eropy R
rodkowej i Wschodniej. Jej temat to AAC  wolnoS
ć w komunikacji.
Ewa Przebinda
Organizatorami konferencji są m.in. Stowarzyszenie na Rzecz Komunikacji
opracowanie graficzne i skład:
Alternatywnej i Wspomagającej, Słowackie Stowarzyszenie Logopedów i Centrum
Paweł Szczawiński
Integracyjne dla Dzieci w Zvoleniu.
Wszystkich, którzy chcieliby się po- W programie  poza wykładami i warsztatami  przewidziana jest także wystawa
dzielić swoimi doS
wiadczeniami, zarów- pomocy AAC, w której udział zapowiedziały takie znane firmy firmy jak TechCess
no użytkowników (lub ich rodziców), jak
Ltd., Mayer-Johnson Inc., Attainment Company Inc., Toby Churchill Ltd., oraz Zygo
i specjalistów AAC prosimy o przysyłanie
Industries Inc.
swoich tekstów.
Polskę będzie reprezentować m.in. prezes Stowarzyszenia Alina Smyczek, toteż
Nadsyłane artykuły nie powinny
w kolejnym numerze przedstawimy jej relację z konferencji.
przekraczać 5 stron maszynopisu (9 000
znaków ze spacjami). Przyjmujemy pliki
Kursy
programu MS Word (.doc lub .rtf).
Fundacja Szkoła Bez Barier we współpracy z Centrum Metodycznym Pomocy
Prosimy nie zamieszczać fotografii
Psychologiczo-Pedagogicznej w Warszawie organizuje kolejną edycję kursów dosko-
w tekS
cie, lecz nadsyłać je w postaci pli-
nalenia zawodowego:
ków .jpg lub skompresowanych plików
1. Diagnoza umiejętnoS
ci funkcjonalnych i indywidualny program edukacyjno-
.tif o rozdzielczoS
ci 300 lub 360 dpi.
terapeutyczny dla uczniów z wieloraką niepełnosprawnoS
cią
Możliwe jest również nadsyłanie zdjęć
2. Edukacja dzieci i młodzieży z głębokim upoS
ledzeniem umysłowym
o formacie co najmniej 10 � 15 cm zwy-
3. Wspomagające sposoby porozumiewania się dzieci niemówiących
kłą pocztą na adres Stowarzyszenia.
4. Edukacja uczniów niemówiących, użytkowników wspomagających sposobów
Wybrane artykuły będą zamieszczane
porozumiewania się
również na naszej stronie internetowej .
5. Komputer w edukacji uczniów z wieloraką niepełnosprawnoS
cią
Wszelkie ogłoszenia zamieszczamy
Kursy odbywają się w Szkole Podstawowej Specjalnej nr 150 w Krakowie. Zapisy
nieodpłatnie, zastrzegając sobie prawo
przyjmuje i informacji udziela p. Katarzyna Smakosz, tel. [phone], e-mail:
do ich selekcji.
[e-mail]
8 Biuletyn Stowarzyszenia  Mówić bez Słów 1/2003