Filozofia Platona
System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich.
Dylemat ten wynikał z rozważań nad znaczeniem pojęcia bytu. Grecy mieli tradycję rozumienia
bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu Parmenidesa, że coś, co naprawdę "jest"
powinno być zawsze i powinno być niezmienne. Jak ujął to Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma,
czyli coś co jest naprawdę, musi istnieć wiecznie i musi być niezmienne, bo inaczej jest tylko
jakimś "pseudobytem", który jest stale zagrożony zmianą lub zniknięciem. Ten pogląd stał w
sprzeczności z rzeczywistością obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i niestabilności.
Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość
materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja
między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i
ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji"
idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest  zdaniem Platona  niedoskonały; na drodze od
idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem
przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i
niedoskonałość świata materialnego. Teorię zmiany zaczerpnął Platon od Heraklita. Zmiana była
dla Platona złem, ponieważ z każdą zmianą wszystkie rzeczy oddalają się coraz bardziej od
pierwotnych idei. Przeciwieństwem zmiany jest stałość, która zdaniem Platona jest czymś boskim.
Dlatego świat materialny jest zły, a świat duchowy  jako niezmienny  jest dobry.
Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej
liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i
"rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy
stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię  najwyższą ideą jest idea dobra,
obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.
Naczelnymi ideami u Platona były: dobro, piękno i prawda. Idea była dla Platona piątym i ostatnim
etapem, który należy przejść, żeby osiągnąć doskonałość. Pozostałe to kolejno: nazwa, definicja,
obraz i wiedza.
Dusza i Demiurg  Budowniczy Åšwiata[edytuj]
Oba światy  świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie
przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg  boski budowniczy
świata. Aby odpowiedzieć na pytanie, jak możliwe jest poznanie prawdziwego bytu, jak możliwe
jest przejście od świata rzeczy do świata idei, należy zbadać naturę narzędzia, którym wiedzę o
ideach zdobywamy, a więc umysłu, czy też mówiąc słowami Platona  duszy. Schemat platońskiej
koncepcji duszy przedstawić można następująco[1]:
dusza jest nieśmiertelna (To bowiem, co się zawsze porusza, jest nieśmiertelne), ona jest motorem
napędzającym ciało
dusza, zanim przyoblekła się w ciało i zamieszkała w nim niczym "ślimak w skorupie", przebywała
w świecie idei
dusza, zstępując w ciało, zapomina o wszystkim, czego nauczyła się w świecie idei
dusza, chcąc zdobyć wiedzę musi odtworzyć to, czego doświadczała w świecie idei
Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi
wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna.
Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do poruszania
się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed
narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie
ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz
należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.
Åšwiat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i Å‚ad. Jest to
zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie. Istotą, która
zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony wzorował się on na ideach, co
powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z drugiej strony zbudował
świat z odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon) co
powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.
Teoria poznania  metoda dialektyczna
Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania. Zdaniem
Platona dusze posiadały doskonałą wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując, ale na drodze ze
świata idei do ciała człowieka tę wiedzę traciły. Zapominanie to jednak nie było zupełne i człowiek
ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie się jest więc w istocie nie
poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec
świata idei, będącą motorem poznania rozumowego Platon nazywa Erosem. Wierzył w reinkarnację
(gr. metempsychoza), którą pojmował w ten sposób, że człowiek ma się odradzać dopóty, dopóki
nie nastąpi pełne przypomnienie.
Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie
umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Dużo
istotniejsze dla Platona jest studiowanie "samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych
ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce. Polegał on na dochodzeniu
do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez,
ich przyjmowanie lub odrzucanie.
Etyka i Teoria Państwa
Papirus z Oksyrynchos  fragment dialogu Państwo
Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest
brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany
jest intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez
powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia
i wcieleniem.
Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy części teorię
cnoty. Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części rozumnej jest
osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość
osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą).
Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została przyjęta
przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych.
Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty,
tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa: stan uczonych (władców-filozofów)
dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych
obywateli rozumnego i cnotliwego życia; stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i
zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w
potrzebne dobra materialne. Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał
losy państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja
arystokracji. Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że
arystokraci muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się
w ramach grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście według Platona należy unikać. Głosił
tzw. mit o krwi i ziemi, według którego ludzie z poszczególnych grup społecznych posiadają w
sobie pewien metal. I tak filozofowie  złoto, strażnicy  żelazo, a żywiciele  brąz. Platon uważał,
że klasa najwyższa musi pozostać "czysta". Nie dopuszcza mieszania się różnych metali, ponieważ
każda mieszanka jest zmianą i prowadzi do degeneracji.
Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie, ponieważ jedynie oni posiadają
prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję idealnego państwa, do którego
realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym co przez miano filozofa
rozumiał Sokrates i Platon. Dla Sokratesa filozof to osoba poszukująca wiedzy, dla Platona to
dumny posiadacz wiedzy.
Nadrzędną wartością dla Platona jest sprawiedliwość. Aczkolwiek pojęcie to jest rozumiane
całkiem inaczej niż to przez nas obecnie. Dla Platona najważniejsze było państwo i jego dobro.
Wszystko co prowadzi do dobra państwa jest dobre. Nawet kłamstwo rządzących jest pozytywne,
jeśli służy wyższemu celowi, czyli dobru państwa. Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił
to co do niego należy. Każdy ma pewne zdolności i powinien je realizować.
Podstawę państwowości stanowi wychowanie. Najzdolniejsi powinni kontynuować edukację
przechodzÄ…c kolejne szczeble "wtajemniczenia" odpowiadajÄ…ce kolejnym etapom przypominania
sobie świata idei. Stan filozofów powinien być produktem kształcenia oraz starannego doboru.
Nauka ta obejmować winna dziesięcioletnie studia w zakresie matematyki, astronomii i teorii
harmonii (muzyki), 5. letnie studia dialektyki oraz 15. letni okres praktycznej działalności
politycznej. Dwa wyższe stany powinny całkowicie poświęcić się dobru wspólnoty, wyrzec
egoizmu i własności prywatnej (także kobiet i dzieci). Platon nie chciał wtajemniczać zbyt młodych
ludzi, ponieważ uważał, że mają zbyt wiele zapału i są skłonni reformom. A każda reforma jest
zmianą, a więc czymś złym.
Platon przeprowadzał krytykę istniejących ustrojów państwowych. Jego zdaniem rządy najlepszych
(arystokracja) wyradza się w rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie w rządy bogatych
(oligarchiÄ™), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokracjÄ™, torujÄ…cÄ… drogÄ™ rzÄ…dom jednostki
(tyranii). Przejście od arystokracji do timokracji spowodowane jest niewiedzą strażników. Dalsza
degeneracja powodowana jest już przez zepsucie moralne obywateli. Dopiero po doświadczeniu
najgorszego ustroju obywatel jest w stanie dostrzec i docenić doskonałość arystokracji. Sam Platon
bezskutecznie próbował wcielić w życie swoje idee na Sycylii. Następnie jego idee państwa
stanowego stały się podstawą koncepcji średniowiecznych, w których filozofów zastąpili duchowni,
a strażników  rycerze. Póz
niejsza krytyka uznawała Platona za prekursora totalitaryzmu ze
względu na postulowaną całkowitą reglamentację wszystkich aspektów życia (zob. niżej o muzyce).
Kosmogonia.
Platon twierdził, iż w pojęciach jest wiedza pewna i bezwzględna. Muszą więc odnosić się do
przedmiotów istniejących realnie. Własnością pojęć jest jedność i stałość, ich przedmioty muszą
więc mieć tę samą naturę. Nie są to rzeczy fizyczne, gdyż te są zmienne.
Byt jest więc innej natury. Bytem są idee, które stanowią odrębny świat. Układ tego świata jest
tożsamy z układem pojęć. Oba światy mają strukturę hierarchiczną. Najwyżej jest idea dobra i
piękna.
Idee są niezmienne, zmienne są rzeczy. Rzeczy nie dorównują ideom, są jedynie bardziej lub mniej
do nich podobne.
Idee nie są bytem fizycznym, gdyż uczestniczą w wielu rzeczach. Nie są bytem psychicznym, gdyż
są przedmiotem myśli. Platon nie dał jednoznacznej odpowiedzi, mówił jedynie, że idee są
powiązane logicznymi związkami i tworzą hierarchię. Idee poznaje się natychmiast i do głębi,
należy je więc pojmować w sensie logicznym (immanentnym) lub religijnym (transcendentnym).
Świat zmysłowy nie jest wieczny. Został jedynie stworzony na wzór wieczności. Istnieje jeden taki
świat, gdyż Bóg chciał stworzyć możliwie najlepszy obraz (a ten może być tylko jeden). Świat
jednak musi być z czegoś. Dlatego materia, obok Boga (Demiurga) i idei jest trzecią przyczyną
świata. Jako przyczyna, materia musi poprzedzać jego powstanie. Świat więc został zbudowany z
tworzywa istniejącego wcześniej. Bóg uczynił to wyprowadzając świat z chaosu (porządkując
pramaterię). Uporządkował elementy według postaci i liczby. Zatem świat nie jest wieczny,
powstał, gdy Demiurg połączył idee z materią. Demiurg był siłą sprawczą, idee  celową. Materia
jest z natury bezkształtna, nieograniczona, nieokreślona, może zaś przyjmować kształty. Jest
miejscem gdzie kształty się realizują. Skoro nie jest boskim pierwiastkiem (gdyż jest z nim
współwieczna), stanowi podłoże wszystkiego, co niedoskonałe[2].
Elementami świata są dwa rodzaje trójkątów prostokątnych. Za ich pomocą można skonstruować
cztery z pięciu podstawowych brył foremnych (których kształt mają atomy żywiołów: atomy ognia
są czworościanami, ziemi  sześcianami, powietrza  ośmiościanami, wody  dwudziestościanami).
Pozostaje kwestia dwunastościanów (ostatniej z pięciu figur podstawowych). Zdaniem Platona
dwunastościany uczestniczą w konstruowaniu świata, ale jako idea. Innym możliwym
rozwiązaniem jest przyjęcie piątego pierwiastka, eteru, wypełniającego kosmos. Fakt ten można
wytłumaczyć następująco. Każda ze ścian dwunastościanu ma kształt pięciokąta. A
Ä…czÄ…c jednÄ… liniÄ…
wszystkie wierzchołki pięciokąta, otrzymujemy pentagram. Pentagram zawiera się w kształcie
pięciokąta nie tyle bezpośrednio, co wirtualnie. Uczestniczy więc w jego budowie jako idea.
Jak wyglądał proces kreacji świata? Najpierw Bóg stworzył duszę, potem ciało. Następnie ożywił
świat poprzez umieszczenie w duszy intelektu. Dusza jest przeciwieństwem materii, z
ródłem ruchu.
Jest realna, ale nie materialna. Jest substancją, która się porusza. Posiada funkcje poznawcze:
poznaje byt, różność, odrębność, tożsamość, podobieństwo. Jest nieśmiertelna, niezależna od ciała,
prosta, doskonalsza od ciała, stąd złączenie z nim jest dla duszy niekorzystne.
Gdy świat zaczął się poruszać, Bóg postanowił jeszcze bardziej go upodobnić do archetypu i
przenieść do niego naturę wieczności. Ponieważ jest to niemożliwe, postanowił uczynić ruchomy
obraz wieczności  czas. Po stworzeniu czasu i przestrzeni Bogu brakowało jeszcze istot żyjących.
Bóg stworzył więc bogów, a im nakazał stworzyć pozostałe istoty. Pojawiło się wtedy niebo, a na
nim Słońce, by ludzie mogli uczyć się istoty czasu.
Przestrzeń stanowi element pośredni między światem idei a światem rzeczy zmysłowych. Istnieje
więc:
świat rzeczy niezmiennych, nie zrodzonych i niepostrzegalnych (można go uchwycić tylko
rozumowaniem),
przestrzeń, w której ma miejsce wszystko, co powstaje, którą można uchwycić rozumowaniem
(perswazję), teoria zrodziła się prawdopodobnie z refleksji nad geometrią, jest podobna do teorii
Kanta, gdyż wydaje się domeną czystego rozumu,
świat rzeczy podobnych do idealnych, tak samo nazywanych, ale zmiennych, zrodzonych i
postrzegalnych (świat materii).
Platon uznał, iż Wszechświat jest urządzony harmonijnie. Podstawą tej harmonii było
przypuszczenie, iż ruchy ciał niebieskich mają charakter jednostajny, kołowy. Tej intuicji Platona
chciał dowieść Eudoksos. Zaproponował on geocentryczny model współśrodkowych sfer. Każda
planeta jest unoszona przez jedną lub kilka sfer, wirujących ze stałą prędkością wokół Ziemi (która
znajduje się w ich wspólnym środku). Sfery obracają się wokół osi, tak, że ruch sfery zewnętrznej
przenosi się na sferę wewnętrzną.
Model Eudoksosa opierał się na 27 sferach poruszających się z różnymi prędkościami. Ruch
Księżyca jest tu np. obrazowany za pomocą trzech sfer: pierwsza okrążała Ziemię z zachodu na
wschód raz na miesiąc, druga toczyła się dokoła niej ze wschodu na zachód w ciągu 18,5 lat, trzecia
zaś odchylała na północ lub na południe od ekliptyki. A zatem, dla każdej planety istnieje szereg
sfer współśrodkowych, których obrót, odbywający się ruchem jednostajnym wokół odpowiednio
nachylonych wzajemnie osi.
Teoria Eudoksosa chciała wykazać, iż wszelkie nieregularności ruchu ciał niebieskich mają
charakter pozorny i można je sprowadzić do ściśle jednostajnych obrotów sfer. Była to próba
udowodnienia, że możliwa jest matematyczna teoria niebios. Jednostajne ruchy kołowe miały
dowodzić boskiego charakteru niebios jako miejsca pozbawionego przemian.
Model Eudoksosa, rozwinięty przez Kalipposa przyjął Arystoteles, który rozbudował liczbę sfer do
55-ciu.
Niepisana nauka Platona.
W dialogu Fajdros Platon przytacza mit o królu Egiptu Tamuzie i bogu Teucie  Teut zachwala
wynalazek pisma (wszystkie cytaty w tłum. Witwickiego):
Królu, ta nauka uczyni Egipcjan mądrzejszymi i sprawniejszymi w pamiętaniu; wynalazek ten jest
lekarstwem na pamięć i mądrość. (LIX 274 E)
Na to Tamuz:
Ten wynalazek niepamięć w duszach ludzkich posieje, bo człowiek, który się tego wyuczy
przestanie ćwiczyć pamięć... Więc to nie jest lekarstwo na pamięć, tylko środek na przypominanie
sobie... Uczniom swoim dasz tylko pozór mądrości, a nie mądrość prawdziwą. Posiądą bowiem
wielkie oczytanie bez nauki i będzie się im zdawało, że wiele umieją, a po większej części nie będą
umieli nic i tylko obcować z nimi będzie trudno; to będą mędrcy z pozoru, a nie ludzie mądrzy
naprawdÄ™. (LIX 275 B)
Dalej Platon wkłada w usta Sokratesa słowa:
Coś strasznie dziwnego ma do siebie pismo, Fajdrosie. (...) Zdaje ci się nieraz, że on (słowa pisane)
myślą i mówią. A jeśli ich zapytasz o coś z tego, o czym mowa (...) one wciąż tylko jedno wskazują;
zawsze jedno i to samo. (LX E)
I jeszcze:
A cóż ten, który posiada wiedzę o tym, co sprawiedliwe i piękne i dobre (...) i on nie będzie serio
pisał tych rzeczy na płynącej wodzie, nie będzie piórem i atramentem siał słów, które za sobą słowa
przemówić nie potrafią i prawdy nauczyć, jak należy. (LXI C)
Te krótkie ustępy nasunęły niektórym komentatorom Platona myśl, że prawdziwa jego nauka nie
zostaÅ‚a nigdy spisana  sÄ… to tak zwane Å‚ÁÄ…ĆÄ… ´ÌÅ‚źÄ…ÄÄ…, nauki niespisane  i należy jÄ… dopiero
zrekonstruować. Same Dialogi zaś byłyby w tej interpretacji jedynie zbiorem pewnych tez,
służących przypominaniu sobie przez uczniów nauki niespisanej.
Badacze ci skupieni sÄ… w tak zwanej szkole tybiÅ„skiej, zaÅ‚ożonej przez Hansa Krämera i dziaÅ‚ajÄ…cej
na uniwersytecie w Tybindze. Obecnie głównymi jej przedstawicielami są Thomas Aleksander
Szlezák i Giovanni Reale. Część gÅ‚oszonych przez nich tez jest obecnie rozważana coraz poważniej
również przez oponentów idących ścieżką klasycznych interpretacji.