Projekt bibliotekarzy
Program biblioteczny MAK
Krystyna Szubka
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. A
opacińskiego
w Lublinie
Program MAK (tj. Mały Alfabetyczny Katalog) służy do tworzenia i prowa-
dzenia baz o charakterze katalogów i kartotek w różnych kategoriach bibliotek:
uczelnianych, kościelnych, publicznych, rzadziej szkolnych i specjalistycznych.
Program rozprowadzany jest przez Bibliotekę Narodową w Warszawie  Dział
Przetwarzania Danych.
MAK opracowano dla komputerów typu IBM PC pracujących w systemie
DOS. Nowsze wersje programu działają bez problemów w środowisku WIN-
DOWS (nawet z XP), ponieważ ten system operacyjny posiada możliwość wywo-
łania systemu DOS. MAK nie jest programem sieciowym ale łatwo daje się przy-
stosować do pracy w sieci (np. Novell, WINDOWS) nie powodując przy tym zmian
w zakresie wyszukiwania czy drukowania.
Program nie ma specjalnych wymagań sprzętowych. Chociaż do jego obsługi
wystarczy komputer średniej klasy nawet bez dostępu do Internetu, to do optymali-
zacji działań na bazie konieczny jest:
" dostęp do Internetu  niezbędny do kopiowania opisów z katalogów on-
line,
" połączenie drukarki z komputerem portem LPT1
Tak jak inne programy komputerowe jest nieustannie usprawniany, a najnowszą
jego wersją jest MAK 4.3. Zakup nowej wersji, przy posiadaniu starszej tzw. licen-
cjonowanej, wynosi około 130 zł.
Mazovia, Latin 2 IBM lub Latin 2 ISO to kody polskich liter określające środo-
wisko programu. Większość bibliotek wykorzystuje kod Latin 2 IBM.
Katalogi w tym programie można tworzyć w formatach: MARC BN, MARC21
lub FIDES. Obowiązującym formatem w bibliotekach uniwersyteckich i nauko-
wych jest format MARC21 zwany także USMARC. Zatem, jeśli biblioteka publicz-
na zamierza wykorzystywać opisy dostępne w Internecie do kopiowania ich do
swojej bazy potrzebuje bazy w formacie MARC21. Stąd szkolenie w zakresie two-
rzenia bazy książek prowadzono właśnie w tym formacie.
79
Krystyna Szubka  Program biblioteczny MAK
Pakiet programowy składa się z trzech modułów:
" obsługi bazy w zakres której wchodzi: zakładanie i reorganizacje bazy,
wprowadzanie danych i ich modyfikacja oraz usuwanie zbędnych rekor-
dów, wyszukiwanie (proste i złożone), wydruk lub zapis do pliku efektów
wyszukiwania, a także import i eksport danych z i do zbiorów zewnętrz-
nych,
" drukowania umożliwia drukowanie z bazy dokumentacji bibliotecznej
typu: księgi inwentarzowe, księga ubytków, protokół ubytków, karty
katalogowe, karty książek, karty i zobowiązania czytelników itp.,
" wypożyczeń pozwala na elektroniczną obsługę wypożyczalni tj.: wypoży-
czenia, zwroty, automatyczne naliczanie kary za przetrzymanie zbiorów,
przedłużanie wypożyczeń, statystykę, wydruk monitów.
Najnowsza wersja programu MAK 4.3 zorganizowana w 4 pulpity umożliwia
szeroki wachlarz działań dla: czytelnika, katalogującego, wypożyczalni i admini-
stratora.
Najważniejszym użytkownikiem katalogów jest czytelnik. To dla niego two-
rzone są bazy i automatyzuje się procesy udostępniania zbiorów. Ta kategoria użyt-
kownika programu MAK ma najbardziej ograniczone możliwości działania na
bazach katalogowych tj. może jedynie wykorzystywać rezultat pracy katalogują-
cego i administratora. Przeszukiwanie baz, wydruk lub zapis zestawień bibliogra-
ficznych do pliku to nie jedyne możliwości. Rezerwacja materiałów, kontrolowane
przedłużanie wypożyczeń oraz zdalne sprawdzenie stanu swojego konta czytelni-
czego to kolejne usprawnienie obsługi czytelnika w bibliotece zautomatyzowanej.
Katalogujący przygotowuje katalogi: książek, czasopism, bibliografii regional-
nej oraz adresowy, które jako wypełnione prezentują się na pulpicie czytelnika,
wypożyczalni czy administratora. (Tylko baza czytelników tworzona jest z pozycji
administratora wypożyczalni  tj. z pulpitu wypożyczalni). Katalogujący posiada
również uprawnienia do tworzenia dokumentacji bibliotecznej na bazie powstałych
opisów. Służą temu aplikacje wydruku: kart katalogowych, kart książek, inwenta-
rzy, księgi ubytków, protokołu ubytków, wykazów przekazania itp. zlokalizowane
na pulpicie dla katalogującego.
Pulpit wypożyczalni realizuje procesy: wypożyczenia, zwroty, przedłużania,
naliczania kar, statystykę szczegółową i ogólną, monitorowanie wypożyczeń
i czytelników oraz monitowanie. Do jej uruchomienia niezbędne są dwie pełne
bazy: czytelników i zbiorów ze zróżnicowanym kodem kreskowym.
Najszersze możliwości działań przysługują administratorowi programu. To on
przydziela uprawnienia użytkownikom programu, modyfikuje strukturę bazy, usta-
wia program do pracy w sieci oraz importuje opisy z baz zewnętrznych  czuwa
nad poprawnością katalogu elektronicznego.
Baza elektroniczna (z pozycji pliku) składa się z trzech zbiorów o tej samej na-
zwie i różnych rozszerzeniach: org, baz, ind często hlp. Wszystkie zbiory bazy
80
CKPiDN w Mielcu  Zeszyty nauczycielskie  Nr 4/2005
powinny znajdować się w tym samym folderze. W celach bezpieczeństwa bazę
należy archiwizować, obowiązkowo na nośnikach zewnętrznych (dyskietka lub
CD).
Po uruchomieniu programu z ikonki MAK zlokalizowanej na pulpicie kompu-
tera, opis bibliograficzny dokumentu wprowadza się (z pulpitu katalogującego 
pozycja wprowadzanie danych) w podpolach pól. Pola i podpola opatrzone są na-
zwami zwanymi etykietami (np. cyfrowymi lub wyrazowymi). Pola nie zawierają
informacji a jedynie umożliwiają powiązanie informacji zawartych w jego
podpolach z indeksami przez które odbywa się wyszukiwanie. Optymalny opis
dostarcza maska zerowa. Natomiast inne maski, a może ich być 32, prezentują ten
opis na wiele sposobów w wersji skróconej, bazując na części opisu w zależności
od potrzeb.
Każda maska ma określone:
" nazwy pól i podpól, a także znaki umowne,
" pola i podpola, które mają być wyświetlane,
" kolejność wyświetlania pól i podpól,
" sposób rozmieszczenia informacji na ekranie,
" sposób wypisywania etykiet pól i podpól, nazw umownych itp.
Zasady tworzenia bazy są proste tzn. jako pierwsze kopiujemy opisy z różnych
baz kupionych lub z katalogów on-line. Brakujące opisy tworzy się z autopsji,
wypełniając podpola z klawiatury. Z tym, że nawet wtedy kopiujemy pola czy
podpola z istniejących już rekordów, po to aby zapewnić jednolitość opisów.
Najszybciej kopiuje się opisy z baz podwiązanych: zakupionych w Bibliotece
Narodowej (np. Przewodnik Bibliograficzny, Kartoteka Haseł Wzorcowych, Wy-
dawnictwa Ciągłe, Wydawnictwa Zwarte, Słownik Języka Haseł Przedmiotowych
czy UKD) lub darowanych przez biblioteki nadrzędne. Takie bazy podwiązuje się
do baz własnych, i udostępnia się je z pozycji pulpitu dla katalogującego. Samo
kopiowanie odbywa się z pozycji wprowadzającego.
Katalogi prezentowane w Internecie pozwalają na kopiowanie opisów z tym, że
proces ten jest bardziej złożony. Format MARC21 stosowany przez inne systemy
bibliotek naukowych wymaga konwersji do postaci MARC21 w bazie MAK. Za-
tem rekordy po skopiowaniu poddaje się konwersji programem napisanym nawet
przez własnego informatyka, a następnie importuje się opisy do bazy MAK.
Kopiowanie opisów z własnej bazy stosuje się w przypadku wieloegzempla-
rzówki. W celu zachowania jednolitości opisów kopiuje się całe pola lub podpola
np. wydawca, hasło przedmiotowe, seria, autor, dane biblioteczne itp. przy opisach
opracowanych z autopsji.
Szczegółowe działania w programie MAK opisane są w Pakiet MAK. Obsługa
bazy opracowane przez Jana Wierzbowskiego dostępnej na stronie internetowej
http://mak.bn.org.pl/pdf/MAK.PDF.
81
82