Słowniczek wybranych nazw i pojęć (Jonathan Littell - Łaskawe)







Słowniczek wybranych nazw i pojęć

(Jonathan Littell - Łaskawe) 
 
 
Ic/AO -
oznaczenie trzeciego oficera sztabowego (głównego oficera wywiadowczego) w Armeeoberkommando,
czyli dowództwie jednej z niemieckich armii. Do jego zadań należało
prowadzenie i koordynowanie przedsięwzięć z zakresu wywiadu wojskowego własnej
jednostki wojskowej. Oficerowie o takich kompetencjach, określani jako Ic, funkcjonowali
także w innych niemieckich strukturach dowódczych, np. w komendanturach
polowych (Ortskommandantur), gdzie podlegali bezpośrednio komendantom
polowym (Ortskommandant).

AA (Ausw�rtiges Amt) - Urząd Spraw
Zagranicznych; nazwa ministerstwa spraw zagranicznych III Rzeszy, w latach
1938-1945 kierowanego przez Joachima von Ribbentropa.

abtransportiert (niem.:
odtransportowany) - jedno z określeń wykorzystywanych przez nazistów do
opisu realizowanego przez siebie programu eksterminacji ludności żydowskiej.
Zazwyczaj oznaczało wyekspediowanie grupy Żydów transportem kolejowym do
obozu zagłady.

allgemeine L�sung (niem.:
ogólne, powszechne rozwiązanie) - jeden z eufemizmów,
wykorzystywanych przez nazistów na określenie założeń planu eksterminacji
narodu żydowskiego. Stosowany zamiennie m.in. z: v�llige L�sung (niem.:
całkowite rozwiązanie), Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie)
oraz durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz zagłady]).

Allgemeine-SS (niem.:
Ogólna SS) - jeden z trzech pionów organizacyjnych Schutzstaffel der NSDAP
(obok SS-Totenkopfverb�nde oraz SS-Verf�gungstruppe - późniejszych Waffen-SS) pełniący funkcję zaplecza polityczno-wychowawczego tej
formacji. Utworzony w sierpniu 1934 r. w wyniku reorganizacji SS, funkcjonował
w oparciu o zasadę przynależności terytorialnej. W końcu lat 30. XX wieku
liczył 485 tysięcy członków. Po wybuchu wojny rola Allgemeine-SS została
ograniczona, ponieważ większość działaczy powołano do Wehrmachtu lub
formacji militarnych SS. W 1945 r. Ogólna SS liczyła około 48 tysięcy członków.
Amt - niem.: urząd, departament; �mter (Im).
Amt I - I Urząd (departament) Głównego Urzędu
Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Początkowo
zajmował się prowadzeniem całości spraw organizacyjno-administracyjnych RSHA,
od marca 1941 r. jego zadania ograniczono zasadniczo do zagadnień personalnych.
Kolejnymi szefami byli: Werner Best (1939-1940), Bruno Streckenbach (1940-1942),
Erwin Schultz (1943-1944) oraz Erich Ehrlinger (1944-1945).
Amt III
- III Urząd (departament) Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt;
RSHA). Utworzony na bazie jednego z oddziałów nazistowskiej Służby
Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), był określany jako SD-Inland
i pełnił w okresie II wojny światowej rolę cywilnego wywiadu wewnętrznego
III Rzeszy. Kierowany przez Ottona Ohlendorfa, od marca 1941 r. dzielił się na
cztery główne oddziały zajmujące się ochroną "porządku prawnego",
sprawami społecznymi oraz nadzorowaniem życia kulturalnego i gospodarczego III
Rzeszy.

Amtchef -
szef jednego z urzędów (departamentów) w strukturach administracyjnych III
Rzeszy, np. w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt;
RSHA).

AOK (Armeeoberkommando) -
dowództwo jednej z niemieckich armii (w znaczeniu: związku operacyjnego składającego
się z kilku korpusów lub dywizji).

Arbeitseinsatz -
1) nazwa realizowanego podczas II wojny światowej nazistowskiego
programu wykorzystania w niemieckiej gospodarce ludności podbitych krajów
europejskich w charakterze niewolniczej siły roboczej. Do pracy w przemyśle i
rolnictwie III Rzeszy zostało wywiezionych od 7 do 11 milionów osób, głównie
obywateli krajów Europy Wschodniej. Do niewolniczej pracy na rzecz niemieckiej
gospodarki zmuszani byli również jeńcy wojenni, więźniowie obozów
koncentracyjnych (H�ftlinge) oraz dyskryminowane grupy narodowościowe (Żydzi,
Romowie) lub religijne (świadkowie Jehowy). Od marca 1942 r. realizację tego
programu koordynował generalny pełnomocnik Rzeszy do spraw zatrudnienia (Generalbevollm�chtigter
f�r den Arbeitseinsatz; GBA) Fritz Sauckel; 2) nazwa II departamentu w zarządzie
nazistowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager, KL), czyli
Inspektoracie Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager; IKL).
Departament ten koordynował całokształt przedsięwzięć mających na celu
wykorzystanie niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych; 3) nazwa
II wydziałów w terenowych niemieckich Urzędach Pracy (Arbeitsamt), które
na podległym sobie obszarze zajmowały się organizowaniem transportów "siły
roboczej"; 4) nazwa sekcji IIla (tzw. Biur Zatrudnienia) w Oddziałach III
- więźniarskich (Schutzhaftlagerf�hrung), wchodzących w skład
kierownictwa obozów koncentracyjnych, a także nazwa komórek organizacyjnych w
komendanturach niemieckich obozów jenieckich. Biura te, kierowane przez urzędników
posługujących się tytułem Arbeitseinsatzf�hrera, zajmowały się
organizacją pracy przymusowej dla więźniów i jeńców wojennych zarówno na
terenie obozów, jak i poza nim, zawieraniem umów z przedsiębiorstwami i
opracowywaniem norm pracy dla więźniów lub jeńców wojennych.

Arbeitsjuden (niem.:
Żydzi pracujący) - żydowscy więźniowie niemieckich obozów
koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL), pracujący w tzw. komandach
obozowych (Sonderkommando), czyli zorganizowanych grupach roboczych,
wykonujących różne czynności w samym obozie lub poza jego obszarem.

Ausl�ndereinsatz (niem.:
wykorzystanie obcokrajowców) - nazwa stosowanej na masową skalę
nazistowskiej polityki zmuszania ludności podbitych krajów do niewolniczej
pracy na rzecz gospodarki III Rzeszy (Arbeitseinsatz). Według
oficjalnych danych latem 1944 r. w różnych gałęziach niemieckiej gospodarki
wykorzystywano około 7,6 miliona pozbawionych wolności cywilów oraz jeńców
wojennych.

Ausrottung (niem.:
wytępienie) - pojęcie wykorzystywane przez nazistów na określenie programu
masowej eksterminacji podbitych narodów. Odnosiło się ono w szczególności
do programu zagłady Żydów ("wytępienia wszystkich Żydów" - Ausrottung
aller Juden).

Baltikumer -
potoczne określenie weteranów niemieckich oddziałów wojskowych, prowadzących
w 1919 r. na terenie państw nadbałtyckich (głównie Łotwy) działania
wojenne przeciwko Armii Czerwonej. Słowem Baltikumer określano między
innymi członków jednego z walczących na tym terenie Freikorpsów dowodzonego
przez znanego asa niemieckiego lotnictwa Rudolfa Bertholda. W późniejszym
okresie część żołnierzy tego Freikorpsu wzięła udział w
nieudanym, prawicowym zamachu stanu, tzw. puczu Kappa (marzec 1920 r.).

BdS (Befehlshaber der Sipo und des SD) (Befehlshaber
der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - w Głównym Urzędzie
Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) stanowisko (wyższego)
dowódcy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby
Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) na jednym z obszarów okupowanych
przez III Rzeszę (np. na obszarze Generalnego Gubernatorstwa; GG). Dowódcy ci
pełnili funkcję zwierzchników terenowych dowódców Sipo i SD, określanych
jako Kommandeur der Sipo und des SD (KdS). W GG funkcję BdS-a pełnili
kolejno: Bruno Streckenbach (1939-1941), Karl Eberhard Sch�ngarth (1941-1943)
oraz Walther Bierkamp (1943-1945). Na obszarach w granicach III Rzeszy
odpowiednikami BdS byli wyżsi dowódcy posługujący się tytułem Inspekteur
der Sipo und des SD (IdS).

Block�lteste (niem.:
blokowy) - jeden z więźniów funkcyjnych w niemieckich obozach
koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL). Do jego głównych zadań
należało utrzymywanie porządku w podległym mu bloku, czyli baraku
mieszkalnym więźniów.

DAW (Deutsche Ausr�stungswerke der
SS)
- Niemieckie Zakłady Wyposażenia SS; przedsiębiorstwo przemysłowe założone
w maju 1939 r. z inicjatywy dowództwa SS (Schutzstaffel der NSDAP). W
okresie II wojny światowej firma funkcjonowała głównie dzięki
wykorzystywaniu niewolniczej pracy (Arbeitseinsatz) tysięcy więźniów
hitlerowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL).

Dulag (Durchgangslager) -
obóz przejściowy. W systemie represji III Rzeszy obozy przejściowe pełniły
funkcję punktów etapowych dla jeńców wojennych (Durchgangslager f�r
Kriegsgefangene), cywilnych przesiedleńców, zakładników oraz więźniów
(H�ftlinge), a także Żydów transportowanych do obozów
koncentracyjnych (Durchgangs- und Sammellager). Niekiedy w Dulagach dokonywano
również wstępnej selekcji osadzonych tam osób. Najbardziej znanym w Polsce
obozem tego typu był Dulag 121 Pruszków, przez który jesienią 1944 r.
przewinęła się znaczna część ocalałej z Powstania Warszawskiego ludności
stolicy.

durchgeschleust (niem.:
przeprowadzenie [przez obóz zagłady]) - zwrot używany przez nazistów na
określenie działań, mających na celu eksterminację Żydów. Zastosowany
m.in. w opracowanym w styczniu 1943 r. tzw. raporcie Richarda Korherra
(inspektora ds. statystyki przy Reichsf�hrerze-SS), podsumowującym
dotychczasowe rezultaty realizacji programu Endl�simg der Judenfrage (ostatecznego
rozwiązania kwestii żydowskiej). Określenie to zastąpiło używane wcześniej
pojęcie Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie), które z czasem
stało się powszechnie znanym synonimem zagłady narodu żydowskiego.

Einsatzgruppen (niem.:
grupy operacyjne) - działające głównie w okresie II wojny światowej
niemieckie jednostki policyjne, tworzone z inicjatywy Głównego Urzędu
Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) i składające
się z funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) oraz
Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD). Pierwsze jednostki tego
typu podjęły działalność w okresie Anschlussu Austrii (marzec 1938
r.), włączenia do Rzeszy tzw. obszaru Sudetów (październik 1938 r.) oraz
wkroczenia wojsk niemieckich do Pragi (marzec 1939 r.). Z chwilą ataku Niemiec
na Polskę we wrześniu 1939 r. do działań na zajętych przez Wehrmacht
terenach II Rzeczypospolitej przystąpiło osiem Einsatzgruppen, które
wzięły udział m.in. w planowej akcji likwidacji polskiego elementu przywódczego,
głównie w Wielkopolsce, na Pomorzu Gdańskim i Górnym Śląsku (operacja "Tannenberg").
Później jednostki tego typu działały też na zapleczu wojsk niemieckich
zajmujących Norwegię, Belgię, Holandię i Jugosławię. Grupy operacyjne
odegrały szczególnie istotną rolę po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki w
czerwcu 1941 r. W ślad za jednostkami Wehrmachtu w głąb ZSRR posuwały się wówczas
cztery Einsatzgruppen, oznaczone literami "A" (operowała głównie
na obszarze Litwy, Łotwy i Estonii), "B" (działała na terenie Białorusi),
"C" (obszarem jej działania była północna i środkowa Ukraina) oraz
"D" (prowadząca swoje operacje na terenie południowej Ukrainy,
Besarabii i Krymu). Każda z grup operacyjnych liczyła od 600 do 1000
funkcjonariuszy i podzielona była na mniejsze oddziały (tzw. Teilkommando),
określane jako Sonderkommando oraz Einsatzkommando. Grupy
operacyjne działające na zapleczu frontu wschodniego liczyły ok. 3 tysięcy
osób. Głównym ich celem była fizyczna likwidacja sowieckich działaczy
komunistycznych, oficerów politycznych Armii Czerwonej oraz Żydów. Szacuje się,
że członkowie grup operacyjnych doprowadzili do wymordowania ok. 1,5 miliona
osób. W 1948 r. przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym stanęło 22 wysokich
funkcjonariuszy Einsatzgruppen z Ottonem Ohlendorfem (byłym dowódcą
grupy operacyjnej "D") na czele. W procesie tym (zwanym potocznie
"procesem Einsatzgruppen"} wszystkich oskarżonych uznano za
winnych, a 14 z nich skazano na karę śmierci.

Einzelaktion (niem.:
akcja indywidualna) - wyrażenie stosowane w armii niemieckiej podczas II wojny
światowej na określenie samowolnych mordów dokonywanych przez żołnierzy
Wehrmachtu na Żydach. Jakkolwiek działania takie wpisywały się w ogólną
politykę eksterminacji ludności żydowskiej prowadzoną w tym okresie przez
III Rzeszę to jednak traktowano je jako przejaw niesubordynacji i karano.
Ek 5 - oznaczenie tzw. Einsatzkommando
5,
jednego z oddziałów operacyjnych hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei;
Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), stanowiącego
jedną z części składowych (Teilkommando), liczącej ogółem około
700 funkcjonariuszy policyjnej grupy operacyjnej C (Einsatzgruppe "C"),
aktywnej w drugiej połowie 1941 r. na obszarze działania dawnej niemieckiej Heeresgruppe
C (Grupy Armii C określanej wówczas jako Heeresgruppe "Stid",
czyli Grupa Armii Południe), tj. na terenie Ukrainy. Oddział funkcjonował
do stycznia 1942 r. Ek 5 (stacjonująca m.in. we Lwowie i Kijowie)
dopuszczała się zbrodni na mieszkańcach zajętych terenów, m.in. prowadziła
eksterminację ludności żydowskiej (szacuje się, że wymordowała ona co
najmniej 46 tysięcy osób).
Endsieg (niem.: ostateczne zwycięstwo) - skrót
od Endg�ltiger Sieg. Hasło propagandowe z okresu I wojny światowej,
zapożyczone i wykorzystane przez Adolfa Hitlera w książce Mein Kampf
(1925), w której pisał m.in. o "ostatecznym zwycięstwie" nad
Żydami. Po dojściu Hitlera do władzy (1933) idea ta stała się ważnym
elementem doktryny nazistowskiej. W okresie II wojny światowej hasło to było
wykorzystywane na szeroką skalę w propagandzie III Rzeszy w celu podtrzymania
woli walki w niemieckim społeczeństwie.

Entdeutschung (niem.:
odniemczanie) - pojęcie wykorzystywane w okresie dwudziestolecia międzywojennego
w propagandzie Republiki Weimarskiej na określenie działań podejmowanych
rzekomo przez rząd polski, a mających na celu ograniczenie znaczenia żywiołu
niemieckiego na należących do II Rzeczypospolitej terenach dawnego zaboru
pruskiego (Wielkopolska i Pomorze Gdańskie). Określenie to, rozpropagowane głównie
przez niemieckiego polityka Hermanna Rauschninga w pracy Die Entdeutschung
Westpreusens und Posens (1930), zostało następnie przejęte przez
propagandę nazistowską. W szerszym zakresie oznaczało wszelkie działania, których
celem było osłabienie narodu niemieckiego.
Entpolonisierung (niem.: depolonizacja) - część
planu przekształceń narodowościowych ogłoszonego przez szefa policji
bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst;
SD) Reinharda Heydricha w listopadzie 1939 r. pod nazwą "planu
depolonizacji i odżydzenia niemieckich prowincji wschodnich" (Entpolonisierung
und Entjudung der deutschen Ostpromnzien). Pierwszym etapem realizacji planu
miało być przeprowadzenie, do końca 1939 r., deportacji około 80 tysięcy
Polaków z terenów II Rzeczypospolitej wcielonych do Rzeszy (głównie z
Wielkopolski, określanej jako Reichsgau Wartheland lub potocznie Warthegau
- Kraj Warty) do Generalnego Gubernatorstwa. Polityka depolonizacji,
realizowana także w latach następnych, miała być, według nazistów, rewanżem
za prześladowania mniejszości niemieckiej (Entdeutschung) podejmowane
rzekomo przez władze polskie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

entsprechend behandelt (niem.:
odpowiednio potraktowany) - jedno z określeń stosowanych przez nazistów
przy opisie programu zagłady Żydów. Określenie użyte przez szefa policji
bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst;
SD) Reinharda Heydricha (entsprechend behandelt werden m�ssen) 20
stycznia 1942 r. podczas konferencji przedstawicieli ministerstw III Rzeszy oraz
SS (Schutzstaffel der NSDAP) w Wannsee, na której podjęto decyzję o
przystąpieniu do realizacji polityki masowego ludobójstwa Żydów na terenach
okupowanych przez Niemcy.

Ersatzheer -
niemiecka Armia Rezerwowa podczas II wojny światowej. Utworzona w końcu
sierpnia 1939 r., składała się z dywizji rezerwowych i ćwiczebnych stacjonujących
na terytorium Rzeszy. Na początku II wojny światowej liczyła blisko 1 milion
żołnierzy, zaś w grudniu 1944 r. osiągnęła liczebność ponad 2,5 miliona
żołnierzy. Jej pierwszym dowódcą był Friedrich Fromm. Jednym z
przewidywanych zadań Ersatzheer miało być podjęcie działań
pacyfikacyjnych w wypadku załamania się ładu publicznego lub buntu przebywającej
na terytorium Niemiec wielomilionowej rzeszy robotników przymusowych (operacja
Walkiria). Latem 1944 r. grupa oficerów Wehrmachtu, skupiona wokół szefa
sztabu Armii Rezerwowej Clausa Schenka von Stauffenberga, usiłowała
bezskutecznie wykorzystać założenia tej operacji do przejęcia władzy w
Niemczech po likwidacji Hitlera. Po niepowodzeniu zamachu z 20 lipca na dowództwo
Ersatzheer spadły represje. Obok Stauffenberga uwięziono a następnie
stracono m.in. F. Fromma, mimo iż nie był on wtajemniczony w szczegóły
spisku, a po jego niepowodzeniu uczestniczył aktywnie w tropieniu organizatorów
zamachu. Od lipca 1944 r. do końca wojny funkcję dowódcy Armii Rezerwowej pełnił
wysokiej rangi oficer SS (Schutzstaffel der NSDAP) Hans J�ttner (od
stycznia 1943 r. kierownik Głównego Urzędu Dowodzenia SS; SS-F�hrungshauptamt).

Executivmassnamen (niem.:
środki wykonawcze) - jeden z eufemizmów wykorzystywanych w nazistowskim żargonie
urzędowym na określenie metod masowej eksterminacji ludności żydowskiej.

Freikorps -
korpus ochotniczy, jednostka wojskowa w Niemczech po I wojnie światowej. Jego
trzon stanowili byli oficerowie i podoficerowie zawodowi, którzy po zakończeniu
działań wojennych i podpisaniu traktatu wersalskiego znaleźli się poza
okrojoną liczebnie niemiecką armią (Reichswehra). Pod koniec 1919 r.
istniało około 100 takich jednostek, w których służyło blisko 400 tys. żołnierzy.
Freikorpsy stanowiły teren silnych wpływów ugrupowań oraz środowisk
antydemokratycznych i prawicowych, m.in. w marcu 1920 r. część oficerów i żołnierzy
z tej formacji udzieliło poparcia nieudanemu antyrepublikańskiemu przewrotowi,
zwanemu puczem Kappa. W 1923 r. jednostki te zostały w większości rozwiązane,
a niewielką część służących w nich oficerów i żołnierzy wcielono do Reichswehry.

Fremdk�rper (niem.:
ciało obce) - określenie używane w propagandzie nazistowskiej w odniesieniu
do "niearyjskich" członków społeczeństwa III Rzeszy, w szczególności
do Żydów.

Freundeskreis der Reichsf�hrer-SS -
Koło Przyjaciół Reichsf�hrera-SS;
ukształtowane w 1932 r. w
otoczeniu Heinricha Himmlera środowisko niemieckich przemysłowców wspierających
finansowo prowadzone w III Rzeszy "badania" rasowe. Łącznie w skład
tego środowiska wchodziło co najmniej 50 prominentnych przedstawicieli biznesu
oraz wysokich urzędników III Rzeszy. W latach 1935-1944 Koło przekazywało Reichsf�hrerowi-SS
około 1 miliona marek rocznie.

F�hrerstaat (niem.:
państwo wodzowskie) - pojęcie stosowane w propagandzie nazistowskiej na określenie
modelu ustrojowego III Rzeszy.

F�hrervernichtungsbefehl (F�hrerbefehl) (niem.:
rozkaz F�hrera dotyczący zagłady [Żydów]) - domniemany rozkaz Adolfa
Hitlera, który zapoczątkował realizację nazistowskiego programu ludobójstwa
narodu żydowskiego. Kwestia jego wydania stanowi od lat przedmiot sporów
historycznych. Jak dotąd nie znaleziono przekonujących dowodów materialnych
potwierdzających jego istnienie. W efekcie wielu badaczy stoi na stanowisku, iż
rozkaz taki nigdy nie został sformułowany w formie pisemnej.

"F�hrerworte haben Gesetzeskraft" (niem.:
"Słowa F�hrera miały siłę prawa") - fragment zeznań Adolfa
Eichmanna, złożonych w 1961 r. przed izraelskim sądem w trakcie opisywania
przez niego okoliczności podjęcia przez przywódców III Rzeszy decyzji o Endl�sung
der Judenfrage (niem.: ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej).
Gau - okręg, jednostka administracyjna NSDAP
na terenie III Rzeszy, na której czele stał Gauleiter. Początkowo
terytorium państwa niemieckiego dzieliło się na 33 okręgi, później tworzono je również na
terenach podbitych i wcielonych do Rzeszy (tam określano je Reichsgau); w
połowie 1943 r. istniały już 43 Gaue. Ich nazwa, wprowadzona po raz
pierwszy w statucie NSDAP z maja 1926 r., nawiązywała do średniowiecznych
terytoriów administracyjnych funkcjonujących w różnych krajach Europy
Zachodniej. Gau dzielił się na mniejsze struktury terytorialne: powiaty
(Kreise), gminy (Ortsgruppen), komórki (Zelle) oraz tzw.
bloki (Blocks) skupiające około 40-60 położonych w sąsiedztwie
gospodarstw domowych.

Gauleiter -
wysoki funkcjonariusz NSDAP, stojący na czele struktury terenowej partii
nazistowskiej zwanej okręgiem (Gau). Mianowany przez Hitlera, był mu
bezpośrednio podległy. Formalnie funkcja Gauleitera był funkcją
partyjną (polityczną), faktycznie jednak od połowy lat 30. XX wieku sprawujący
ją funkcjonariusze stanowili na podległym sobie obszarze główny ośrodek władzy,
któremu podporządkowano terenowe struktury administracji państwowej.

Geheimnistr�ger -
osoba związana tajemnicą służbową; dysponent informacji niejawnych. Określenie
używane między innymi w stosunku do wykonawców lub świadków niemieckiej
polityki masowego ludobójstwa.

Genickschuss (niem.:
strzał w potylicę) - jedna ze stosowanych w niemieckich obozach
koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL) metod eksterminacji więźniów.

Gestapo (Geheime Staatspolizei) -
Tajna Policja Państwowa, utworzona w 1933 r. policja polityczna, początkowo
działająca jedynie na terenie Prus, a od 1936 r. na terenie całej III Rzeszy.
Powołana jako instytucja państwowa, od 1934 r. była faktycznie kontrolowana
przez SS (Schutzstaffel der NSDAP). W 1935 r. na czele Gestapo stanął
Reinhard Heydrich, a w roku następnym instytucja ta weszła, razem z Policją
Kryminalną (Kriminalpolizei; Kripo), w skład nowo utworzonej policji
bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo). W 1939 r. włączona do Głównego
Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) jako jej IV Departament, którym kierował Heinrich
M�ller. W 1944 r. w Gestapo
pracowało ok. 30 tys. funkcjonariuszy. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w
Norymberdze uznał Gestapo za organizację zbrodniczą.

GFP (Geheime Feldpolizei) -
niemiecka tajna policja polowa, w okresie II wojny światowej podporządkowana
Wehrmachtowi. Jej głównym zadaniem była walka z partyzantką, szpiegostwem i
innymi działaniami wymierzonymi w niemieckie siły zbrojne na terenach
okupowanych. Zwalczała też przejawy demoralizacji w Wehrmachcie, m.in. ścigała
dezerterów. Podstawową jednostką organizacyjną GFP była grupa (GFP-Gruppe)
licząca zazwyczaj około 50 osób, a na terenach Związku Sowieckiego -
95 osób. Pierwszą GFP-Gruppe powołano w sierpniu 1939 r. Na przełomie
1942 i 1943 r. na różnych terenach okupowanych przez III Rzeszę funkcjonowały
83 takie jednostki. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał, że
funkcjonariusze GFP popełniali "na wielką skalę" zarówno zbrodnie
wojenne, jak i zbrodnie przeciwko ludzkości.

Goldfasanen (niem.:
bażanty złociste) - ironiczne określenie aktywistów NSDAP, nawiązujące
do charakterystycznego jasnobrunatnego koloru noszonych przez nich mundurów
oraz złotych odznak funkcyjnych, kojarzących się z kolorem upierzenia bażanta
złocistego.

Grossraum (niem.:
wielka przestrzeń) - wykorzystywana przez nazistów koncepcja ekspansji
terytorialnej, której celem miałoby być stworzenie przestrzeni życiowej (Lebensraum)
dla narodu niemieckiego. Wywodziła się z teorii geopolitycznej wybitnego
dziewiętnastowiecznego niemieckiego geografa Friedricha Ratzela, według której
zasięg terytorialny danego państwa oraz zdolność do dalszej ekspansji
stanowią czynniki decydujące o jego sile i żywotności. W pierwszej połowie
XX wieku rozwijana i modyfikowana m.in. przez Karla Haushofera, którego
koncepcja podziału świata na cztery panregiony pod hegemonią Niemiec, Rosji,
Japonii i USA wywarła silny wpływ na decyzje polityczne Adolfa Hitlera.

H�ftling (H�ftlinge, Im)
- więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager; KL)

Hauptamt SS-Gericht -
Główny Urząd Sądownictwa SS, jeden z najważniejszych urzędów Schutzstaffel
der NSDAP, podległy bezpośrednio Reichsf�hrerowi-SS Heinrichowi
Himmlerowi. Funkcjonował w latach 1939-1945, nadzorując m.in. funkcjonowanie
38 regionalnych sądów SS i policji (SS-Gericht) działających na
terenie III Rzeszy.

Hauptkommando -
komenda główna (dowództwo naczelne) jednej z formacji (albo organizacji)
wojskowych lub policyjnych.

Heimat (niem.:
kraj rodzinny, strony rodzinne) - niedookreślony terytorialnie obszar lub
miejsce o istotnym znaczeniu emocjonalnym dla osoby używającej tego pojęcia.
W XIX wieku określenie to wywarło istotny wpływ na kształtowanie się
nowoczesnego niemieckiego patriotyzmu. W trywialnej, sprowadzonej do
prymitywnego nacjonalizmu formie idea Heimatu była szeroko
wykorzystywana w okresie III Rzeszy w propagandzie nazistowskiej.

Heimatschuss (niem.:
strzał do domu) - w niemieckim żargonie wojskowym lekkie zranienie (postrzał)
dające prawo do pobytu w szpitalu lub rekonwalescencji w miejscu zamieszkania.

Herrenvolk (niem.:
naród panów) - w ideologii nazistowskiej określenie narodu niemieckiego,
rzekomo predestynowanego do sprawowania władzy nad innymi narodami. Stosowane
często zamiennie z określeniem Herrenrasse (niem.: rasa panów).

HSSPF (H�here SS- und Polizeif�hrer) -
wyższy dowódca SS i policji. Tytuł wysokiego rangą urzędnika dowodzącego
przed i w czasie II wojny światowej dużymi jednostkami policyjnymi na
obszarach kontrolowanych przez III Rzeszę. Za pośrednictwem podległego sobie
sztabu dowódca ten kierował działalnością niemal wszystkich rodzajów służb
policyjnych, w szczególności policji porządkowej (Ordnungspolizei; Orpo), Tajnej
Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo), SS-Totenkopfverb�nde (oddziałów
strzegących obozów koncentracyjnych), Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst;
SD), a nawet niektórych jednostek Waffen-SS. W okresie II wojny światowej
tytuł wyższego dowódcy SS i policji przysługiwał zaledwie 17 osobom - w
okupowanym Generalnym Gubernatorstwie funkcję taką piastowali początkowo
Friedrich Wilhelm Kr�ger, a następnie Wilhelm Koppe. W terenie urzędnikom tym
podlegali funkcjonariusze posługujący się tytułem dowódcy SS i policji (SS-
und Polizeif�hrer; SSPF).

IdS (Inspekteur der Sipo und des SD) (Inspekteur
der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - inspektor policji
bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst;
SD). W Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt;
RSHA) stanowisko wyższego dowódcy Sipo i SD na terenie jednego z dużych
okręgów policyjnych w granicach III Rzeszy. Dowódcy ci pełnili funkcję
zwierzchników terenowych dowódców Sipo i SD, określanych jako Kommandeur
der Sipo und des SD (KdS). Na obszarach okupowanych przez III Rzeszę
odpowiednikami IdS byli wyżsi dowódcy, posługujący się tytułem Befehlshaber
der Sipo und des SD (BdS).

IKL (Inspektion der Konzentrationslager) -
Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, zarząd nazistowskich obozów
koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL), utworzony w 1934 r. w oparciu
o zarząd istniejącego od marca 1933 r. obozu w Dachau. Na czele Inspektoratu
stali: były komendant obozu w Dachau Theodor Eicke (1934-1939), a następnie
Richard Gl�cks. Kontrolowany przez SS (Schutzstaffel der NSDAP) IKL
został w marcu 1942 r. włączony w skład Głównego Urzędu
Gospodarczo-Administracyjnego SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt; WVHA)
jako tzw. Grupa Urzędów D (Amtsgruppe D; Konzentrationslagerwesen). Jako
jeden z pionów organizacyjnych WVHA Amtsgruppe D nadzorowała
funkcjonowanie całości niemieckiego systemu obozów koncentracyjnych. Dzieliła
się na cztery departamenty, z których szczególną rolę odgrywał departament
II (Arbeitseinsatz), zajmujący się organizacją niewolniczej pracy więźniów
obozów koncentracyjnych.

Kampfzeit (niem.:
czas walki) - używana w hitlerowskiej mitologii nazwa okresu w dziejach ruchu
nazistowskiego obejmująca lata 1919-1933, czyli czternastolecie poprzedzające
objęcie przez Hitlera władzy w Niemczech.

KdO (Kommandeur der Ordnungspolizei) - terenowy
dowódca niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei; Orpo). Na
przykład w Generalnym Gubernatorstwie dowodził jednostkami Orpo na
terenie dystryktu. Podlegał wyższemu funkcjonariuszowi policji, nazywanemu na
terenie Rzeszy Inspekteur der Ordnungspolizei (IdO), a na terenach
okupowanych - Befehlshaber der Ordnungspolizei (BdO).

KdS (Kommandeur der Sipo und des SD) (Kommandeur
der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - terenowy dowódca
policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa
(Sicherheitsdienst; SD) w strukturze Głównego Urzędu Bezpieczeństwa
Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Sprawował zwierzchnictwo nad
jednostkami Sipo i SD funkcjonującymi na określonym obszarze. Dowódcy
ci podlegali inspektorom policji bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (Inspekteur
der Sipo und des SD; IdS), na terenach okupowanych przez III Rzeszę
nazywani (wyższymi) dowódcami policji bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa
(Befehlshaber der Sipo und des SD; BdS).

KL (Konzentrationslager) -
niemiecki obóz koncentracyjny. Pierwsze obozy w III Rzeszy utworzono jeszcze w
1933 r. - we wrześniu 1939 r. w 26 dużych obozach koncentracyjnych przebywało
ponad 21 tysięcy więźniów (H�ftlinge). Gwałtowna rozbudowa systemu
obozowego hitlerowskich Niemiec nastąpiła w okresie II wojny światowej: w połowie
1944 r. ponad półmilionowa rzesza więźniów, pilnowana przez około 40 tysięcy
esesmanów, została umieszczona w 20 dużych obozach koncentracyjnych i podporządkowanych
im 165 obozach pracy. Ponadto w skład tego systemu wchodziły obozy pełniące
funkcję miejsc (ośrodków) masowej zagłady (m.in. KL Lublin, zwany potocznie
obozem na Majdanku, Bełżec, Sobibór oraz największy z nich: KL Auschwitz
II-Birkenau w Oświęcimiu). Łącznie do obozów koncentracyjnych i ośrodków
masowej zagłady trafiło około 9 milionów osób, spośród których zginęło
około 7,2 miliona. Nadzór nad funkcjonowaniem całości niemieckiego systemu
obozowego sprawował, kontrolowany przez SS, Inspektorat Obozów
Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager; IKL). Początkowo
niemieckie obozy koncentracyjne pełniły głównie funkcję
represyjno-eksterminacyjną, jednak w okresie II wojny światowej stały się
także ważnym elementem w niemieckim systemie pracy niewolniczej, zwłaszcza po
włączeniu w marcu 1942 r. IKL w skład Głównego Urzędu
Gospodarczo-Administracyjnego SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt; WVHA).
Decyzje dotyczące funkcjonowania poszczególnych obozów znajdowały się w rękach
ich komendantów (Lagerf�hrerów), którym podlegał obozowy aparat
administracyjny składający się z pięciu lub sześciu oddziałów. Do najważniejszych
należał Oddział II "polityczny" (Politische Abteilung) oraz Oddział
III "więźniarski" (Schutzhaftlagerf�hrung), na którego czele
stał funkcjonariusz obozowy zwany Schutzhaftlagerf�hrerem. W skład
Oddziału III wchodziło tzw. Biuro Zatrudnienia (Arbeitseinsatz) zajmujące
się organizacją niewolniczej pracy więźniów.

Kommissarbefehl -
potoczna nazwa "Wytycznych w sprawie traktowania komisarzy politycznych" (Richtlinien
f�r
die Behandlung politischer Kommissare), z 6 czerwca 1941 r., wydanych w formie
rozkazu Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu do dowódców niemieckich armii i flot Luftwaffe
przygotowujących się do ataku na Związek Sowiecki. Rozkaz nakazywał
natychmiastowe rozstrzeliwanie pojmanych do niewoli sowieckich komisarzy
politycznych służących w Armii Czerwonej.

Kommissstiefel -
podkute buty wojskowe używane przez Wehrmacht w czasie II wojny światowej.

Kreis -
terenowa jednostka organizacyjna NSDAP, odpowiednik powiatu. Lider partii
nazistowskiej na tym terenie (Kreisleiter) podlegał bezpośrednio Gauleiterowi
(przywódcy NSDAP na terenie okręgu, Gau), a jednocześnie sam
nadzorował działalność gminnych struktur partyjnych (Ortsgruppen). W
połowie 1939 r. teren Rzeszy był podzielony na 813 jednostek terytorialnych
określanych jako Kreise.

Kripo (Kriminalpolizei) -
niemiecka policja kryminalna, zajmująca się walką z przestępczością
pospolitą. W 1936 r., wskutek starań Reichsf�hrera-SS Heinricha
Himmlera scentralizowana, podporządkowana SS, a następnie włączona wraz z
Tajną Policją Państwową (Geheime Staatspolizei; Gestapo) w skład
policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo). W 1939 r., po
formalnej likwidacji Sipo, weszła w skład Głównego Urzędu Bezpieczeństwa
Rzeszy (Reichssicherheitshauptatnt; RSHA) jako jej V Urząd (departament;
Amt). Do 1944 r. na czele Kripo stał Artur Nebe, a następnie
bezpośrednio szef RSHA Ernst Kaltenbrunner.

Kristallnacht (niem.:
noc kryształowa) - pogromy ludności żydowskiej w Niemczech przeprowadzone w
nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. Ich nazwa nawiązywała do szkła z rozbijanych
przez tłum witryn sklepów żydowskich. Zorganizowane przez nazistów na fali
antysemickiej histerii, która ogarnęła społeczeństwo III Rzeszy po
zastrzeleniu przez szesnastoletniego Żyda polskiego pochodzenia, Herschela
Grynszpana, radcy ambasady niemieckiej w Paryżu Ernsta von Ratha (7 listopada
1938 r.). Podczas pogromów zginęło 91 osób, zniszczono 267 synagog,
zdewastowano 7,5 tysiąca sklepów, a ok. 20-30 tysięcy osób osadzono w
obozach koncentracyjnych. Kristallnacht stała się początkiem nowego
etapu prześladowań ludności żydowskiej w III Rzeszy.

Kulturabteilung (niem.:
oddział kulturalny) - w KL Auschwitz nazwa wchodzącego w skład aparatu
administracyjnego podległego komendantowi obozu Oddziału VI, zajmującego się
organizacją szkolenia ideologicznego i życia "kulturalnego" obozowej załogi.
Na czele oddziału stał funkcjonariusz posługujący się tytułem Leiter. W
latach 1941-1945 funkcję tę pełnił Kurt Knittel.

Landser -
w języku niemieckim potoczne określenie szeregowego żołnierza.

Lebensborn (niem.:
źródło życia) - niemieckie stowarzyszenie, oficjalnie deklarujące
realizację celów opiekuńczo-charytatywnych, założone w 1936 r. z inicjatywy
kierownictwa SS. Organizacji tej patronował osobiście Reichsf�hrer-SS Heinrich
Himmler. Jej rzeczywiste zadania wynikały z nazistowskich koncepcji rasowych i
były ukierunkowane na działania zmierzające do zwiększenia liczebności
populacji charakteryzującej się rzekomymi cechami "nordyckimi". Zgodnie
ze swym statutem Lebensborn miał koncentrować się głównie na
udzielaniu pomocy "wartościowym rasowo" rodzinom wielodzietnym oraz
samotnym matkom, a także na pośrednictwie w zakresie polityki adopcyjnej. W
rzeczywistości działacze tego stowarzyszenia dopuszczali się (zwłaszcza na
terenach podbitych przez III Rzeszę) licznych przestępstw polegających głównie
na odbieraniu dzieci o cechach "nordyckich" prawowitym rodzicom,
reedukowaniu ich w specjalnych ośrodkach, a następnie przekazywaniu do adopcji
rodzinom funkcjonariuszy SS. Całkowitą liczbę takich przypadków szacuje się
na co najmniej kilkadziesiąt tysięcy. Lebensborn istniał do 1945 r.
Trybunał Denazyfikacyjny w Monachium uznał jego działalność za zbrodniczą.

Leiter (niem.:
naczelnik, przewodnik, lider) - 1) nazwa wysokiej funkcji urzędniczej w
administracji niemieckiej. Przysługiwała zazwyczaj osobom kierującym oddziałami
lub departamentami niemieckich urzędów centralnych (np. Leiter der
Kulturabteilung im Ausw�rtigen Amt); 2) nazwa funkcji partyjnej w NSDAP.
Przysługiwała liderowi organizacji terenowej partii nazistowskiej (np. Gauleiter,
Kreisleiter, Ortsgruppenleiter, Zellenleiter, Blockleiter), a także wąskiej
grupie działaczy wchodzących w skład ścisłego kierownictwa NSDAP (Reichsleiter);
3) funkcyjny oficer SS w sztabach Einsatzgruppen oraz dowództwach
wchodzących w skład tych grup Teilkommandos; 4) w niemieckich obozach
koncentracyjnych tytuł przysługujący kierownikom Oddziałów II (Politische
Abteilung) i VI (Kulturabteilung), a także niektórym innym
funkcjonariuszom SS, m.in. kierownikom krematoriów (Leiter
Krematorien).

LSSAH (Leibstandarte-SS Adolf Hitler) -
nazwa najbardziej elitarnej jednostki bojowej Waffen-SS. Jednostka została
utworzona na bazie powstałego w 1933 r. niewielkiego oddziału straży
przybocznej Hitlera (SS-Stabswache Berlin), systematycznie
rozbudowywanego do siły pułku (połowa lat 30.), brygady (1940 r.), dywizji
grenadierów pancernych (SS-Panzer-Grenadier-Division LSSAH; 1942 r.) i
wreszcie dywizji pancernej (1. SS-Panzer-Division Leibstandarte-SS Adolf
Hitler, październik 1943 r.) w sile ok. 20 tysięcy żołnierzy oraz 160
czołgów. Kilkakrotnie rozbijana w walkach i odtwarzana na zapleczu działań
wojennych, LSSAH walczyła na różnych frontach II wojny światowej, m.in. w
Polsce, Holandii, Francji, Jugosławii, Grecji, Związku Sowieckim, Normandii,
podczas ofensywy w Ardenach, na Węgrzech oraz w Austrii. Podczas walk jej żołnierze
dopuszczali się zbrodni na jeńcach wojennych i cywilach.

Milit�rbefehlshaber -
niemiecki dowódca jednego z okupacyjnych okręgów wojskowych skupiający w
swoim ręku pełnię władzy na podległym sobie terenie. W okresie II wojny światowej
istniało pięć takich okręgów okupacyjnych: Belgien und Nordfrankreich (Belgia
i północna Francja), Frankreich (Francja), Saloniki-�g�is (Saloniki-Morze
Egejskie), Serbien (Serbia) i S�dgriechenland (południowa
Grecja).

Mischlinge (niem.:
mieszańcy) - jedna z kategorii "rasowych" w III Rzeszy, wyodrębniona
przez nazistów na podstawie przepisów tzw. ustaw norymberskich z września
1935 r. Za "mischlingów" uznano obywateli niemieckich, którzy posiadali
jednego lub dwóch żydowskich przodków w II pokoleniu (dziadków). Pierwszą z
tych kategorii określano jako mieszańców I stopnia, zaś drugą - mieszańców
II stopnia. W 1939 r. na terenie Niemiec przebywało ponad 110 tysięcy osób
zaliczonych do obu kategorii "mischlingów".

Nebenlager -
podobóz, filia głównego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager; KL).
Na przykład KL Auschwitz dysponował łącznie 44 podobozami, z których 28 pełniło
funkcję tzw. podobozów przemysłowych. Najczęściej podobozy te były
usytuowane w pobliżu fabryk, hut i kopalni, których zarządy, w porozumieniu z
komendą obozu, wykorzystywały więźniów do pracy niewolniczej (Arbeitseinsatz).

NSKK (Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps) -
Narodowo-Socjalistyczny Korpus Motorowy; utworzona w 1931 r. organizacja
paramilitarna NSDAP, pełniąca początkowo funkcję oddziałów zmotoryzowanych
Sturmabteilung (SA). Od 1934 r. działała samodzielnie. Do podstawowych
zadań Korpusu należało prowadzenie szkoleń poborowych przeznaczonych do służby
w pancernych i zmotoryzowanych jednostkach wojskowych. W połowie lat 30. XX
wieku organizacja liczyła około 10 tysięcy członków. Międzynarodowy
Trybunał Wojskowy w Norymberdze potępił działalność NSKK, jednak nie uznał
go za organizację przestępczą.
NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt) -
Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna; niemiecka organizacja
charytatywna, od 1931 r. działająca w Berlinie, od maja 1933 r. na terenie całego
kraju. W krótkim czasie wchłonęła lub opanowała inne stowarzyszenia zajmujące
się opieką społeczną, stając się jedną z najbardziej masowych organizacji
społecznych w III Rzeszy. W 1939 r. skupiała w swoich szeregach 12,5 miliona
członków. Początkowo jej głównym kierunkiem działania była pomoc ofiarom
przedłużającego się kryzysu gospodarczego: osobom bezrobotnym i znajdującym
się w trudnej sytuacji materialnej. Później NSV zajmowała się również
opieką nad matką i dzieckiem, prowadzeniem przedszkoli, pomocą młodzieży,
współpracą z Niemieckim Związkiem Kobiet, zwalczaniem gruźlicy,
upowszechnianiem opieki stomatologicznej, pomocą bezdomnym oraz rozbudową
sieci kuchni dla ubogich.

OKHG (Oberkommando der Heeresgruppe) - dowództwo
niemieckiej grupy armii (związku operacyjnego składającego się z kilku
armii).

Orpo (Ordnungspolizei) -
działająca w latach 1936-1945 niemiecka policja porządkowa, od koloru mundurów
nazywana potocznie "zieloną policją". Formacją tą kierował Kurt
Daluege. Podporządkowana SS, dzieliła się na szereg wyspecjalizowanych
formacji policyjnych, m.in.: Schutzpolizei (Schupo; policja miejska), Gendarmerie
(żandarmeria, zwana też policją wiejską), Bahnschutzpolizei (policja
kolejowa), Feuerschutzpolizei (zawodowa straż pożarna - w strukturach
Orpo od 1938 r.), Postschutz (policja pocztowa, zajmująca się
ochroną placówek pocztowych oraz sieci telefonicznej i telegraficznej), Wasserschutzpolizei
(policja wodna), Verwaltungspolizei (policja administracyjna, której
zadaniem była kontrola przestrzegania różnego rodzaju rozporządzeń
administracyjnych, m.in. w zakresie budownictwa, opieki zdrowotnej oraz handlu),
Werkschutzpolizei (wchodząca w skład Orpo formacja paramilitarna
zajmująca się ochroną zakładów przemysłowych) i inne.

Ortskommandant -
komendant polowy (placu, garnizonu, miasta), niemiecki oficer stojący na czele
komendantury polowej (Ortskommandantur), pełniącej w miejscowościach
zajętych przez Wehrmacht funkcję lokalnej okupacyjnej administracji wojskowej.

Ostministerium -
potoczna nazwa utworzonego w czerwcu 1941 r. Ministerstwa Rzeszy dla okupowanych
Obszarów Wschodnich (Reichsministerium f�r die besetzten Ostgebiete). Ministerstwem,
którego kompetencje rozciągały się na terytoria krajów nadbałtyckich, północno-wschodniej
Polski oraz na zajęte przez Wehrmacht obszary Związku Sowieckiego, kierował
Alfred Rosenberg.

OT (Organisation Todt) -
wyspecjalizowana paramilitarna organizacja techniczna w III Rzeszy, utworzona w
1938 r. z inicjatywy inżyniera i działacza nazistowskiego Fritza Todta (od
marca 1940 r. ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji). Jej głównym
zadaniem była realizacja wielkich inwestycji militarnych, m.in. umocnień na
Linii Zygfryda, Wale Atlantyckim i Linii Gustawa. Uczestniczyła także w
pracach nad rozbudową niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Pod koniec wojny w
jej szeregach służyło około 340 tysięcy osób. OT na szeroką skalę
korzystała również z pracy niewolniczej w ramach programu Arbeitseinsatz; szacuje
się, że na rzecz Organizacji Todta pracowało 1,4 miliona jeńców wojennych i
więźniów obozów koncentracyjnych (Haftlinge). Po śmierci jej założyciela,
w wypadku lotniczym w 1942 r., nowym zwierzchnikiem OT został Albert Speer.

OUN (Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw) -
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, skrajnie nacjonalistyczna ukraińska
organizacja polityczna, powołana do życia w 1929 r., w celu walki o utworzenie
"niezależnego, zjednoczonego państwa narodu ukraińskiego". W okresie
międzywojennym działała nielegalnie głównie na terenie Polski południowo-wschodniej,
posługując się terrorem i dywersją. W okresie II wojny światowej w
Organizacji nastąpił rozłam na dwie zwalczające się frakcje, na których
czele stali: Stepan Bandera (OUN-B; tzw. banderowcy) oraz Andrij Melnyk (OUN-M;
tzw. melnykowcy). Obie frakcje zabiegały intensywnie, choć bez powodzenia, o
zdobycie poparcia III Rzeszy dla programu odbudowy niezależnego państwa ukraińskiego.
Szczególnie daleko w kolaboracji z hitlerowcami posunęła się frakcja Melnyka,
angażując się w 1943 r. w organizację ukraińskiej 14. Dywizji Grenadierów
SS (potocznie nazywanej dywizją SS Galizien-Hałyczyna), rozbitej w
lipcu 1944 r. Po zakończeniu II wojny światowej OUN aż do lat 50. XX wieku
kierowała działaniami ukraińskiego podziemia zbrojnego (tzw. Ukraińskiej
Powstańczej Armii) na terenie sowieckiej Ukrainy oraz południowo-wschodniej
Polski.

Parteif�hrer (niem.:
przywódca partyjny, lider partii) - w NSDAP tytuł przysługujący Adolfowi
Hitlerowi od 1921 r. (w 1934 r. zmieniony na F�hrer und Reichskanzler - wódz
i kanclerz Rzeszy). W potocznym znaczeniu określenia Parteif�hrer używano
także w odniesieniu do liderów innych ugrupowań politycznych lub lokalnych
przywódców NSDAP.

Parteigenosse (niem.:
towarzysz partyjny, człowiek partii) - w III Rzeszy oficjalny zwrot na określenie
członka NSDAP, stosowany np. w korespondencji partyjnej.

Politische Abteilung (niem.:
oddział polityczny) - nazwa Oddziału II wchodzącego w skład aparatu
administracyjnego podległego komendantowi niemieckiego obozu koncentracyjnego.
Jego pracownicy zajmowali się m.in. rejestracją nowo przybyłych więźniów (Haftlinge),
przeprowadzali procedury zwolnienia lub przeniesienia więźniów do innego
obozu, badali przypadki śmierci lub ucieczek osadzonych, prowadzili przesłuchania
oraz obozową kartotekę. Na czele oddziału stał funkcjonariusz posługujący
się tytułem Leiter. Z reguły był to urzędnik Tajnej Policji Państwowej
(Geheime Staatspolizei; Gestapo) lub Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei;
Kripo), dlatego też potocznie strukturę tę nazywano Lager-Gestapo. Na
przykład w KL Auschwitz Politische Abteilung kierowali: Maximilian
Grabner, a następnie Hans Schurz.

Rassenschande (niem.:
pohańbienie rasy) - pojęcie wykorzystywane w propagandzie nazistowskiej, a
także przestępstwo karne w świetle uchwalonej we wrześniu 1935 r. Ustawy
o ochronie niemieckiej krwi i czci (jednej z tzw. ustaw norymberskich). Pojęcie
to oznaczało niedozwolone zawieranie przez "osoby krwi niemieckiej" związków
małżeńskich lub utrzymywanie stosunków intymnych z Żydami, za co groziła w
III Rzeszy kara pozbawienia wolności. W latach 1935-1943 za "pohańbienie
rasy" skazano w Niemczech 2211 osób.

Reichsf�hrer-SS -
od 1925 r. tytuł, od 1934 r. najwyższy stopień w SS. W latach 1929-1945 przysługiwał
wyłącznie Heinrichowi Himmlerowi. W ostatnich dniach wojny Hitler podjął
decyzję o pozbawieniu Himmlera piastowanych przez niego stanowisk, a do stopnia
Reichsf�hrera-SS awansował Gauleitera Dolnego Śląska Karla
Hankę.

RSHA (Reichssicherheitshauptamt) -
Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, instytucja koordynująca działalność
policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i wywiadu politycznego
hitlerowskich Niemiec. Utworzony we wrześniu 1939 r. rozkazem Reichsf�hrera-SS
Heinricha Himmlera, RSHA kierował działaniami różnych formacji
policyjnych, w tym Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD),
Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo) i Policji
Kryminalnej (Kriminalpolizei; Kripo). Składał się z siedmiu
departamentów, zwanych urzędami (Amt): I (personalny), II (budżet,
administracja, organizacja), III (SD-Inland - wywiad wewnętrzny,
obsadzony przez część funkcjonariuszy SD), IV ("Inwigilacja i walka z
przeciwnikami" - obsadzony przez funkcjonariuszy Gestapo), V
("Walka z kryminalistami" - kierowany przez funkcjonariuszy Kripo), VI
(SD-Ausland - obsadzony przez część funkcjonariuszy SD) oraz VII
(walka ideologiczna - kontrolowany przez część funkcjonariuszy SD). Na
czele poszczególnych departamentów stali urzędnicy państwowi posługujący
się tytułem Amtchef. Całością prac RSHA kierowali kolejno Reinhard
Heydrich (1939-1942), Bruno Streckenbach (1942-1943) oraz Ernst Kaltenbrunner
(1943-1945). Istnienie tej instytucji było utrzymywane w ścisłej tajemnicy, a
jej szefowie używali oficjalnie tytułu: szef policji bezpieczeństwa i SD. Międzynarodowy
Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał RSHA za organizację zbrodniczą.

R�ckk�mpfer (niem.:
niedobitki, maruderzy) - żołnierze z rozbitych jednostek Wehrmachtu usiłujący
uniknąć niewoli i dołączyć do głównych sił armii niemieckiej. Określenie
stosowane m.in. w odniesieniu do żołnierzy z oddziałów Heeresgruppe
"Mitte"
(Grupy Armii Środek) rozbitych na Białorusi w trakcie przeprowadzonej
latem 1944 r. przez Armię Czerwoną tzw. operacji Bagration.

RuSHA (Rasse- und Siedlungshauptamt der
SS)
- Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS. Jeden z głównych urzędów SS,
podległy bezpośrednio Reichsf�hrerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi.
Utworzony w styczniu 1935 r. na bazie wcześniejszej, istniejącej od 1931 r.,
struktury organizacyjnej. Zajmował się głównie sprawami kontroli "czystości
rasowej" funkcjonariuszy SS i ich rodzin, a także zagadnieniami związanymi
z programem niemieckiego osadnictwa na podbitych przez III Rzeszę terenach
wschodnich.

Schutzhaftreferat -
potoczne określenie komórki organizacyjnej w strukturach niemieckiej Tajnej
Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo), podejmującej
decyzje o tzw. areszcie ochronnym (Schutzhaft) "wobec osób, które
przejawiają wrogie postawy i poprzez swoje zachowanie zagrażają bezpieczeństwu
narodu i Państwa". Decyzje takie podejmowano w trybie administracyjnym na
podstawie stale rozszerzanych przepisów Dekretu o ochronie Narodu i Państwa
z lutego 1933 r. Osoby, wobec których zastosowano decyzję o areszcie
ochronnym, umieszczano w obozach koncentracyjnych. W okresie II wojny światowej
komórką nadzorującą stosowanie na wielką skalę tej procedury represyjnej
była sekcja 2 (Schutzhaftangelegenheiten) Wydziału C (Karteiwesen)
w Urzędzie (departamencie; Amt) IV (Gestapo) Głównego Urzędu
Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Sekcją tą,
oznaczoną jako "IV C 2", kierował Emil Berndorff.

Schupo (Schutzpolizei) -
niemiecka policja miejska, wchodząca w skład niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei;
Orpo). Działała zarówno w dużych miastach (Schutzpolizei des Reiches),
jak i w mniejszych miasteczkach (Schutzpolizei
der Gemeinden).

SD (Sicherheitsdienst) -
Służba Bezpieczeństwa, wywiad polityczny partii nazistowskiej, utworzony w
1931 r. w strukturach SS przez Reinharda Heydricha. W 1939 r. podporządkowana Głównemu
Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA), w którym
jej funkcjonariusze obsadzili departamenty: III, VI i VII. Kierownictwo SD przez
dłuższy czas rywalizowało z dowództwem wywiadu wojskowego (Abwehry), a
w 1944 r. zdołało przejąć zwierzchnictwo nad wieloma jego komórkami
organizacyjnymi. Funkcję szefa SD pełnili: Reinhard Heydrich (do maja 1942
r.), a następnie Ernst Kaltenbrunner. W procesie norymberskim Służba
Bezpieczeństwa została uznana za organizację zbrodniczą.

SEk (Sondereinsatzkommando) (niem.:
oddział do zadań specjalnych) - nazwa oddziałów policyjnych składających
się z funkcjonariuszy niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei;
Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD),
wyspecjalizowanych w realizacji założeń polityki masowej zagłady ludności
żydowskiej na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Najbardziej znanym oddziałem
tego typu było dowodzone osobiście przez Adolfa Eichmanna Sondereinsatzkommando
Ungarn, które w marcu 1944 r. przystąpiło do akcji eksterminacji węgierskich
Żydów. W jej wyniku od maja do lipca 1944 r. wywieziono do obozów
koncentracyjnych (głównie KL Auschwitz) ponad 430 tysięcy osób, z których
zdecydowaną większość później wymordowano.

Sk (Sonderkommando) (niem.:
oddział specjalny) - 1) zorganizowana grupa więźniów wykorzystywana w
niemieckich obozach zagłady do prac związanych z procesem masowej
eksterminacji lub też do zacierania po nim śladów (np. do wynoszenia ciał z
komór gazowych, wyrywania ofiarom złotych zębów oraz palenia zwłok). Członkami
tych jednostek byli zazwyczaj więźniowie narodowości żydowskiej, potocznie
określani jako Arbeitsjuden (niem.: Żydzi pracujący); 2) zorganizowana
grupa funkcjonariuszy niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei;
Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) w sile
kompanii. Obok jednostek zwanych Einsatzkommandami (Einsatzkommandos) grupy
te stanowiły część składową powołanych przez Główny Urząd Bezpieczeństwa
Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) formacji policyjnych w sile
batalionu (tzw. Einsatzgruppen), przeznaczonych do realizacji
nazistowskiej polityki ludobójstwa na terenach podbitych przez III Rzeszę.

Sonderbehandlung (niem.:
specjalne traktowanie) - eufemistyczne określenie stosowane przez nazistów
podczas II wojny światowej na oznaczenie prowadzonej przez nich polityki
masowego ludobójstwa. Po raz pierwszy użyte w okólniku szefa policji
bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst;
SD) Reinharda Heydricha do wszystkich urzędów policji państwowej z 20
września 1939 r. Pojęcie to było używane zamiennie z takimi określeniami,
jak: allgemeine L�sung (niem.: powszechne rozwiązanie), v�llige L�sung (niem.: całkowite rozwiązanie), Endl�sung (niem.: ostateczne
rozwiązanie), Deportation (niem.: deportacja), Evakuierung (niem.:
ewakuacja), a z czasem także durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie
[przez obóz zagłady]).

SP, Sipo (Sicherheitspolizei) -
policja bezpieczeństwa, jedna z państwowych formacji politycznych, utworzona w
1936 r. na bazie Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei; Kripo) oraz
Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo). Jej
utworzenie miało związek z podejmowanymi przez Reichsf�hrera-SS Heinricha
Himmlera staraniami mającymi na celu podporządkowanie kierownictwu NSDAP całości
formacji policyjnych III Rzeszy. Wkrótce po utworzeniu zwierzchnictwo nad Sipo
objął szef Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) -
Reinhard Heydrich. Od 1936 r. poza Sipo pozostawała tzw. policja porządkowa
(Ordnungspolizei; Orpo). W 1939 r. Sipo formalnie przestała
istnieć, a oba jej człony (Gestapo i Kripo) włączono do
struktur Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt;
RSHA).

Sperrkommando -
oddział zaporowy, specjalna jednostka policyjna, wykorzystywana do zwalczania
defetyzmu i demoralizacji na bezpośrednim zapleczu frontu. Do jej zadań należało
m.in. stosowanie doraźnych represji wobec osób nawołujących do zaprzestania
walki oraz dezerterów z jednostek liniowych Wehrmachtu. Oddziały te były
wykorzystywane przez nazistów do podtrzymywania dyscypliny w niemieckim społeczeństwie
zwłaszcza w ostatnich tygodniach II wojny światowej.

Spiess -
potoczne określenie podoficera starszego ("głównego sierżanta")
piastującego w Wehrmachcie wprowadzoną w 1938 r. funkcję Hauptfeldwebla (szefa
kompanii).

SS (Schutzstaffel der NSDAP) -
Sztafeta Ochronna (Szwadron Ochronny) NSDAP, utworzona w 1925 r. bojówka partii
nazistowskiej pełniąca funkcję osobistej ochrony Adolfa Hitlera. Od 1929 r.
dowodzona przez Heinricha Himmlera, posługującego się stopniem Reichsf�hrera-SS.
Członkowie SS odegrali istotną rolę w likwidacji wewnętrznej opozycji w
NSDAP podczas tzw. nocy długich noży (30 czerwca 1934 r.). W drugiej połowie
lat 30. znaczenie SS szybko wzrosło, gwałtownie następowała również
rozbudowa trzech zasadniczych pionów tej formacji: Allgemeine-SS (Ogólna
SS - pion pełniący rolę zaplecza polityczno-wychowawczego SS), SS-Totenkopfverb�nde (tzw.
Oddziały Trupich Główek, jednostki pełniące służbę w obozach
koncentracyjnych; Konzentrationslager; KL) oraz SS-Verf�gungstruppen (Oddziały
Dyspozycyjne SS) - od 1940 r. Waffen-SS (wojska SS). Międzynarodowy
Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał SS za organizację zbrodniczą.
SS-Aufseherin (SS-Aufseherinnen, Im) -
funkcjonariuszka SS, pełniąca w latach 1938-1945 różne funkcje nadzorcze w
niemieckich obozach koncentracyjnych.

SS-FHA (SS-F�hrungshauptamt) -
Główny Urząd Dowodzenia SS, utworzona w sierpniu 1940 r. instytucja koordynująca
działalność różnych struktur organizacyjnych składających się na szeroko
pojętą formację SS (Schutzstaffel der NSDAP). Tworzyły go cztery
"grupy urzędów" (Amtsgruppe), w skład których wchodziło 16
urzędów (Amt) oraz 13 inspektoratów. Amtsgruppe A zajmowała się
sprawami organizacyjnymi, personalnymi i logistyką, Amtsgruppe B nadzorowała
system szkolnictwa wojskowego SS, Amtsgruppe C koordynowała prace
inspektoratów poszczególnych rodzajów broni (piechoty, kawalerii, artylerii,
saperów itp.), natomiast Amtsgruppe D pełniła rolę kierownictwa służby
zdrowia Waffen-SS (oddziałów wojskowych SS). Do stycznia 1943 r. SS-FHA
kierował Reichsf�hrer-SS Heinrich Himmler, później jego miejsce zajął
Hans J�ttner.

SSPF (SS- und Polizeif�hrer) -
dowódca SS i policji. Tytuł przysługujący urzędnikowi dowodzącemu przed i
w czasie II wojny światowej jednostkami policyjnymi na obszarach kontrolowanych
przez III Rzeszę. Służbowo podlegał funkcjonariuszom piastującym stanowiska
wyższego dowódcy SS i policji (H�here SS- und Polizeif�hrer, HSSPF).

SSPHA (SS-Personalhauptamt) -
Główny Urząd Personalny SS, jeden z najważniejszych urzędów podległych
bezpośrednio Reichsf�hrerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi. Na jego czele do
kwietnia 1942 r. stał Walter Schmitt, a następnie Maximilian von Herff.
Stammlager - 1) (Stalag;
Stammlager f�r
kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere) w czasie II wojny światowej
niemiecki obóz jeniecki dla szeregowców i podoficerów wojsk lądowych państw
koalicji antyhitlerowskiej. Szeregowcy i podoficerowie sił powietrznych
osadzani byli obozach, określanych jako Stalag Luft (Stammlager f�r
kriegsgefangene Luftwaffenangeh�rige), natomiast marynarze marynarki
wojennej trafiali do obozów nazywanych Marlag (Merinekreigsgefangenenlager f�r
Marineangeh�rige). 2) obóz macierzysty, główny obóz w określonym
kompleksie niemieckich obozów koncentracyjnych. Na przykład w kompleksie
obozowym Auschwitz funkcję obozu macierzystego pełnił KL Auschwitz I.
Standort�lteste - dowódca garnizonu (np.
garnizonu wojskowego lub garnizonu SS w obozie koncentracyjnym).

Teilkommando -
pododdział, najmniejsza jednostka organizacyjna wchodząca w skład powołanych
przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA)
policyjnych grup operacyjnych (tzw. Einsatzgruppen). Pojęciem Teilkommandos
określano zarówno jednostki policyjne w sile kompanii, zwane Sonderkommandos
lub Einsatzkommandos, jak też wydzielone z nich mniejsze zespoły
funkcjonariuszy (Vorkommando). Na czele takich pododdziałów stali
policyjni urzędnicy posługujący się tytułem Teilkommandof�hrer.

Teilkommandof�hrer -
dowódca pododdziału zwanego Teilkommando, składającego się z
funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) oraz Służby
Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) i wchodzącego w skład
niemieckich policyjnych grup operacyjnych (Einsatzgruppen), powołanych
do realizacji nazistowskiej polityki ludobójstwa na terenach podbitych przez
III Rzeszę.

Untermensch (niem.:
podczłowiek) - określenie stosowane w propagandzie nazistowskiej w
odniesieniu do "niearyjskich" grup etnicznych uznanych za upośledzone, a
także w stosunku do środowisk i grup w społeczeństwie niemieckim, które nie
spełniały hitlerowskich standardów dotyczących "ochrony jakości
niemieckiej rasy". W pierwszym wypadku terminu tego używano głównie
wobec Żydów, Romów oraz przedstawicieli narodów słowiańskich (przede
wszystkim Polaków i Rosjan), w drugim zaś - m.in. wobec niepełnosprawnych
fizycznie lub umysłowo, przedstawicieli mniejszości seksualnych oraz świadków
Jehowy.

Vernichtung durch Arbcit (niem.:
wyniszczenie przez pracę) - jedna z podstawowych zasad funkcjonowania
niemieckich obozów koncentracyjnych w okresie II wojny światowej. Na jej
podstawie więźniowie (H�ftlinge) byli zmuszani do wykonywania pracy
niewolniczej na rzecz gospodarki III Rzeszy aż do całkowitego wycieńczenia
organizmu. Osoby, które utraciły zdolność do dalszej pracy, a więc stawały
się bezproduktywne z punktu widzenia administracji obozowej, były
eksterminowane.

Vertrauensmann (V-Mann;
Im V-M�nner) - tajny współpracownik policji politycznej lub służb
wywiadowczych III Rzeszy, niekiedy określany także mianem Vertrauensperson
(V-Person).

Verwaltungsf�hrer -
1) oficer SS pełniący funkcję kierownika Oddziału IV (Verwaltung) w
niemieckim obozie koncentracyjnym, kierownik gospodarczy lub administracyjny
obozu. Zajmował się zarządzaniem majątkiem obozowym i należącym do więźniów,
zaopatrzeniem w żywność i odzież, sprawami finansowymi itp.; 2) oficer
gospodarczy SS (kwatermistrz) w sztabach policyjnych "grup operacyjnych" (Einsatzgruppen)
i dowództwach pododdziałów (Teilkommandos) wchodzących w skład
tych grup.

Verwertung (niem.:
ekonomiczne wykorzystanie, spożytkowanie) - w nazistowskim żargonie urzędniczym
określenie takich działań, jak wyrywanie złotych zębów lub obcinanie włosów
ofiarom ludobójstwa w niemieckich obozach koncentracyjnych (ośrodkach masowej
zagłady). Czynności te (wykonywane zazwyczaj przez odpowiednie Sonderkommanda
obozowe) były rezultatem zbrodniczego dążenia nazistów do maksymalizacji
zysków ekonomicznych, osiąganych w trakcie realizacji programu masowej
eksterminacji.

Volksgemeinschaft (niem.:
wspólnota narodowa) - w propagandzie hitlerowskiej określenie używane w
odniesieniu do idei wspólnoty narodu niemieckiego definiowanego w kontekście
nazistowskich "kryteriów rasowych". W latach 1933-1945 lansowana przez
hitlerowców idea narodu niemieckiego jako społecznego, politycznego i
kulturowego monolitu znajdowała swoje odzwierciedlenie w kulturze i sztuce III
Rzeszy, była również ważnym elementem nazistowskiego programu wychowania młodzieży.

Volkssturm -
niemiecka formacja pospolitego ruszenia powołana do życia dekretem Adolfa
Hitlera z września 1944 r. Pomysłodawcą był ówczesny szef sztabu
niemieckiego Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres;
OKH) gen. Heinz Guderian. Do jej szeregów zamierzano wcielać mężczyzn w
wieku od szesnastu do sześćdziesięciu lat, którzy nie zostali jeszcze powołani
do Wehrmachtu. Za tworzenie Volkssturmu miały odpowiadać terenowe władze
NSDAP. Docelowo formacja ta miała liczyć około 6 milionów żołnierzy
zorganizowanych w ponad 6700 batalionów. W rzeczywistości udało się utworzyć
700 batalionów. Ze względu na słabe wyszkolenie i niedostateczne zaopatrzenie
w broń jednostki Volkssturmu nie wpłynęły w istotnym stopniu na
przebieg walk w ostatnich miesiącach wojny.

v�llige L�sung (niem.:
całkowite rozwiązanie) -jeden z eufemizmów wykorzystywanych przez nazistów
na określenie założeń planu masowej eksterminacji narodu żydowskiego.
Stosowany zamiennie z takimi określeniami, jak m.in.: allgemeine L�sung (niem.:
ogólne, powszechne rozwiązanie), Sonderbehandlung (niem.: specjalne
traktowanie) oraz durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz
zagłady]).

Vorkommando -
oddział rozpoznawczy, specjalna jednostka policyjna działająca w strukturach
niemieckich Einsatzgruppen, operujących na zajętych przez Wehrmacht
terenach Związku Sowieckiego w okresie II wojny światowej. Najbardziej znaną
formacją tego typu było Vorkommando Moskau, działające w strukturach Einsatzgruppe
B w ramach niemieckiej Heeresgruppe B (Grupy Armii B znanej później
jako Heeresgruppe "Mitte", Grupa Armii Środek), tj. na Białorusi
oraz Smoleńszczyźnie w kierunku na Moskwę. Głównym zadaniem Vorkommando
Moskau miało być wkroczenie do zajętej przez Wehrmacht stolicy Związku
Sowieckiego i przeprowadzenie tam pierwszych działań represyjnych. W związku
z załamaniem się ofensywy niemieckiej na kierunku moskiewskim, jednostka założyła
kwaterę główną w Smoleńsku, uczestnicząc w niemieckich operacjach
eksterminacyjnych na tamtym terenie. Szacuje się, że jej członkowie
zamordowali blisko 4700 osób. W czerwcu 1942 r. jednostka została
przemianowana na Sonderkommando 7c, a w grudniu 1943 r. włączona do Sonderkommando
7b.

Waffen-SS -
wojska SS, utworzone w 1940 r. na bazie istniejących wcześniej tzw. oddziałów
dyspozycyjnych SS (SS-Verf�gungstruppen). Walczyły na różnych
frontach II wojny światowej obok jednostek Wehrmachtu, zachowały jednak własną,
niezależną od wojskowej, strukturę organizacyjną. Podporządkowane Reichsf�hrerowi-SS
Heinrichowi Himmlerowi, miały stanowić formację elitarną bazującą na
zaciągu ochotniczym prowadzonym w środowiskach zdeklarowanych zwolenników
ideologii nazistowskiej, przede wszystkim w terenowych strukturach Allgemeine-SS.
Konieczność stałej rozbudowy organizacyjnej oraz uzupełniania strat
bojowych spowodowała, że w trakcie przedłużających się działań wojennych
zasady naboru do tych jednostek zostały złagodzone. W końcowym okresie wojny
w skład wojsk SS wchodziło 38 dywizji (jedną z najsłynniejszych była Leibstandarte-SS
Adolf Hitler; LSSAH) liczących łącznie około 900 tys. żołnierzy, z
czego około 200 tys. stanowili ochotnicy-obcokrajowcy. Wojska SS zostały
przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznane za organizację
zbrodniczą.

Wanderv�gel (niem.:
wędrowne ptaki) - niemiecki ruch młodzieżowy, zainicjowany w 1896 r. w
Berlinie. Powstał w dużej mierze jako wyraz sprzeciwu części młodego
pokolenia wobec konserwatywnych reguł rządzących społeczeństwem
kajzerowskich Niemiec. Odwoływał się do romantycznie pojmowanego niemieckiego
patriotyzmu ponad podziałami politycznymi. Propagując kult natury oraz aktywności
fizycznej, chętnie wykorzystywał formy działania charakterystyczne dla
skautingu. Razem z pokrewnymi środowiskami tworzył tzw. Niemiecki Ruch Młodzieży
(Die deutsche Jugendbewegung). Po I wojnie światowej część działaczy
Wanderf�gel zaangażowała się w działalność partii nazistowskiej.
Mimo to po dojściu Hitlera do władzy dalsza działalność ruchu, podobnie jak
innych środowisk skupionych w Niemieckim Ruchu Młodzieży, została zakazana.

Wehrmacht -
siły zbrojne III Rzeszy. Podjęta w marcu 1935 r. decyzja o ich utworzeniu
stanowiła naruszenie podpisanego przez Niemcy w 1919 r. traktatu wersalskiego.
Składały się z wojsk lądowych (Heer), lotnictwa (Luftwaffe) oraz
marynarki
wojennej (Kriegsmarine). Do lutego 1938 r. funkcję Naczelnego Dowódcy
Sił Zbrojnych pełnił minister wojny feldmarszałek Werner von Blomberg, a
następnie stanowisko to objął Adolf Hitler, któremu podległ aparat nowo
utworzonego Dowództwa Sił Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht; OKW)
na czele z generałem (od lipca 1940 r. feldmarszałkiem) Wilhelmem Keitlem jako
szefem OKW oraz generałem Alfredem Jodlem, jego najbliższym współpracownikiem.
W czasie II wojny światowej OKW pełniło funkcję centrum dowodzenia
niemieckimi siłami zbrojnymi. W tym czasie podlegały mu dowództwa trzech
rodzajów wojsk: lądowych (Oberkommando des Heeres; OKH - dowódca
feldmarszałek Walther von Brauchitsch, a następnie osobiście Adolf Hitler),
sił powietrznych (Oberkommando der Luftwaffe; OKL - dowódca marszałek
Rzeszy Hermann G�ring) oraz marynarki wojennej (Oberkommando der Marine, OKM
- dowódca admirał wielki Erich Reader, a następnie admirał wielki Karl D�nitz).
W okresie II wojny światowej liczebność niemieckich sił zbrojnych wzrosła z
blisko 4 mln żołnierzy w 1939 r. do 11 mln w 1944 r. W tym czasie przez
szeregi Wehrmachtu przewinęło się około 17 mln żołnierzy, z których zginęło
4,7 mln.

Weltanschauung (niem.:
światopogląd) - pojęcie filozoficzne oznaczające ugruntowany zbiór sądów
i przekonań dotyczących różnych aspektów rzeczywistości. Termin ten występował
w pracach wielu niemieckich filozofów, m.in. Friedricha Schleiermachera,
Georga Wilhelma Hegla oraz Wilhelma Diltheya. W III Rzeszy pojęcie Weltanschauung
było wykorzystywane przez propagandę hitlerowską do uzasadnienia i
intelektualnej nobilitacji założeń ideologii nazistowskiej.

Wohnsitzverlegung (niem.:
zmiana miejsca pobytu) - stosowane przez nazistów eufemistyczne określenie
deportacji, w szczególności przemieszczeń ludności żydowskiej do gett lub
wywózek do obozów koncentracyjnych (ośrodków masowej zagłady).

WVHA (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt)
- Główny Urząd
Gospodarczo-Administracyjny SS. Utworzony na początku 1942 r., zajmował się
administracją całości majątku znajdującego się w posiadaniu SS. Przez cały
okres istnienia Urzędem kierował Oswald Pohl. W marcu 1942 r. w skład WVHA
został włączony, jako tzw. Grupa Urzędów D (Amtsgruppe D;
Konzentrationslagerwesen), zarząd niemieckich obozów koncentracyjnych (Inspektion
der Konzentrationlager; IKL), odpowiadający za całokształt panujących w
nich nieludzkich warunków bytowych. W końcowym okresie wojny Urząd należał
do najważniejszych struktur organizacyjnych SS. Po wojnie część wysokich urzędników
WVHA została skazana w tzw. czwartym procesie norymberskim, a samego O. Pohla
stracono w 1951 r.
 
opracował Zdzisław Zblewski
 

Jonathan Littell - Łaskawe