CZĘŚĆ I
NARODZINY WIEKU


1. Ziemia na przełomie XIX i XX wieku

Rozwój wiedzy o świecie w XIX wieku postępował szybko naprzód. Panujące w
średniowieczu poglądy biblijne na temat powstania i dziejów ziemi stopniowo odrzucano
jako trudne do pogodzenia ze stanem faktycznym. Ustalono, że ziemia jest częścią
wszechświata. Powstała w procesie ewolucji, w czasie nie 6 dni, lecz wielu milionów lat,
że znajduje się w układzie słonecznym, że jest poznawalna. Jednak wiedza o ziemi i
wszechświecie nadal była bardzo ograniczona. Intensywnie rozwijano nauki przyrodnicze
i o człowieku zdobywając coraz nowe wiadomości i doświadczenia. Ziemię dzielono na
kilka kontynentów geopolitycznych. Powierzchnia jej obejmuje obszar 510 100 000 km2
z czego lądy obejmowały 149,3 mln km2 to jest 29,3%, a morza i oceany 360,7 mln km2,
to jest 70,7% całej powierzchni.

Tabela nr 1
Podział ziemi na kontynenty
Kontynent
Powierzchnia
w tys. km2
% powierzchni
lądowej Ziemi
Średnia wysokość
w m. n.p.m
Najwyższy szczyt
Depresje w m
poniżej p.m.
Afryka
30 305
20,3
657
Kibo, 5895
jez. Assal w depresji
Kotliny Danakilskiej, 173
Ameryka Południowa
17 819
12,0
655
Aconcagua,
wierzchołek płn. 6959
Depresja Chasico, poziom
wody w Lagunie Chasico
42
Ameryka Północna
24 230
16,3
781
McKinley, 6194
Dolina Śmierci, 85
Antarktyda
13 180
8,8
2040
Vinson, 5140
Rów Bentley'a, 2538
Australia i Oceania

w tym
Australia
Oceania
8536


7596
940
5,7


5,1
0,6
297


-
-
Góra Kościuszki,
2228

-
-
jez. Eyre, 12


-
-
Azja
44 389
29,8
987
Mont Everest, 8850
M. Martwe, poziom wody
410
Europa
10 528
7,1
292
Mont Blanc, 4807
Niz. Nadkaspijska, 28
Źródło: Ziemia. Liczby, fakty, ilustracje. Redaktor naukowy Tadeusz
Stryjakiewicz. Poznań 2001, s. 119 i 134.

Spośród 360,7 mln km2 powierzchni przypadającej na morza i oceany: Ocean
Spokojny obejmował 179,7 mln km2, to jest 35,2% powierzchni całej Ziemi, ocean
Atlantycki 106,1 mln km2, to jest 20,8% całej powierzchni i Ocean Indyjski 74,9 mln
km2, to jest 14,7% całej powierzchni, bez lodowców szeflowych i bez Oceanii.
Poszczególne kontynenty bardzo różnią się, tak wielkością, jak i warunkami
klimatycznymi i glebowymi. Niektóre były zaludnione dość gęsto, a inne stanowiły słabo
lub wcale niezaludnione pustkowia. W dalszym ciągu trwał zapoczątkowany w XV
wieku proces odkryć geograficznych, badania i opisywania ziemi. W końcu XIX wieku
dość dobrze znano Europę i Amerykę Północną z wyjątkiem mórz okalających ją na
północy. Stosunkowo słabo znano jeszcze Afrykę, niektóre regiony Azji, Amerykę
Południową. Nieznano dziewiczych lasów dorzecza Amazonki w Ameryce Południowej,
obu biegunów, klimatu panującego w wysokich masywach górskich, wnętrza ziemi i
oceanów oraz powietrza okalającego ziemię. Wprawdzie znano już balony i wznoszono
się na nich w powietrze, ale były to raczej wyczyny sportowe a nie wyprawy badawcze.
Badano dorzecza wielkich rzek, masywy górskie, atmosferę wokół kuli ziemskiej,
działania wulkanów, przyczyny i skutki takich kataklizmów, jak trzęsienia ziemi,
gwałtowne huragany, powodzie itp. Znajomość praw rządzących przyrodą była jednak
jeszcze bardzo słaba. Brak było narzędzi badawczych pozwalających na bardziej
dokładne zbadanie otaczającego człowieka świata. Podróżowano nadal konno, koleją,
statkami napędzanymi siłą wiatru za pomocą żagli lub maszyn parowych. Samochód
znajdował się dopiero w stadium prób i doświadczeń, a samolot stanowił tylko marzenie
fantastów. Znano elektryczność ale nie umiano jeszcze zastosować jej w praktyce.
Dotarcie do odległych i nieznanych zakątków ziemi było trudne. Wiązało się z wielkimi
niebezpieczeństwami. Ludzi niepokoiły trzęsienia ziemi, wielkie śnieżyce, powodzie i
brak wody na pustyniach. Za największą pustynię uznano Saharę w Afryce Północnej.
Liczyła ona około 7 tys. km2. Za najdłuższą rzekę świata uznano Nil w Afryce. Liczy on
6671 km. Drugie miejsce zajęła Amazonka w Ameryce Południowej 6400 km. Dorzecza
tych rzek długi czas nie były znane. Obok wielkich gór na ziemi występowały depresje,
to jest tereny położone poniżej poziomu morza oraz głębiny w oceanach, tzw. rowy
tektoniczne. Zagłębienie na Oceanie Spokojnym koło Wysp Marianów sięga około 11
km w głąb ziemi (Rów Mariański). Na ziemi występowały obszary wulkaniczne i
niebezpieczne sejsmicznie. Wielkie wulkany od czasu do czasu wyrzucały lawę niszcząc
obszary zamieszkane przez ludzi i uprawne. Od czasu do czasu występowały wielkie
ruchy tektoniczne zwane trzęsieniami ziemi. Pociągały za sobą często wielkie straty
osobowe i zniszczenia materialne. Przez długi czas nie znano przyczyn tych zjawisk i nie
umiano się przed nimi bronić. W dniu 18 kwietnia 1906 r. wielkie trzęsienie ziemi w San
Francisco w USA pochłonęło 700 ofiar i spowodowało wielkie zniszczenia. W dniu 28
grudnia 1980 r. w Mesynie we Włoszech zginęło 120 tysięcy, a 16 grudnia 1920 w
Kansu w Chinach 180 tys. ludzi. Kilka lat później w Japonii (1 września 1923 r.) zginęło
143 tys. ludzi. Dalszy rozwój prac badawczych zależał od udoskonalenia narzędzi
badawczych i zrewolucjonizowania sposobu poruszania się oraz produkowania dóbr
niezbędnych do utrzymania przy życiu rosnących mas ludności.
W XX wieku szczególną rolę odgrywała energia elektryczna, stal i maszyna o
napędzie mechanicznym.
W latach 1896-1898 przy wodospadzie Niagara w USA zbudowano pierwszą
elektrownię dużej mocy. Opracowano technikę przesyłania prądu na dużą odległość
oraz zastosowania go do pracy maszyn i urządzeń. Szczególną popularność zdobył
Amerykanin Tomasz Edison (1847-1931), który opatentował około tysiąc wynalazków,
wykorzystując energię elektryczną. Powstał telegraf, telefon, żarówka elektryczna.
Przystąpiono do budowy silników o napędzie elektrycznym. Zbudowano pierwsze metra
i elektryfikowano koleje, które wdzierały się w głąb nieznanych obszarów Azji, Afryki i
Australii. Energia elektryczna zrewolucjonizowała świat i poszerzyła znacznie
możliwości poznawcze człowieka, który rzucił wyzwanie przyrodzie.
Niemiec Rudolf Diesel w 1882 r. opatentował wysokoprężny silnik spalinowy w
oparciu o naftę. Osiągnął on moc 15 KM. Przystąpiono do przetwarzania ropy naftowej,
z której uzyskano asfalt, benzynę, oleje i smary. Przystąpiono do budowy samochodów o
napędzie spalinowym. Przodowały w tym Stany Zjednoczone. Henry Ford w 1892 r.
stworzył pierwszy warsztat produkujący samochody seryjnie.
Od dłuższego czasu eksperymentowano nad budową samolotu. W 1901 r. Anglik
Gustaw Whitehead skonstruował maszynę latającą, na której 14 VIII 1901 r. oderwał się
od ziemi i przeleciał 850 metrów. Wyczyn ten był mało znany i do 1964 r. nie był
spopularyzowany. Za pierwszych lotników przez wiele lat uznawano Amerykanów braci
Orwilla i Wilbura Wrightów, którzy w 1903 r. skonstruowali swój samolot i w ciągu 59
sekund przelecieli na nim 256 m. Wyczyn ten obserwowali dziennikarze, którzy nadali
mu odpowiedni rozgłos. Prace nad udoskonaleniem maszyn latających szły szybko
naprzód. W 1909 r. Francuz Louis Bleriot (1872-1936) przeleciał na swym samolocie
nad Kanałem La Manche. Przelot nad Atlantykiem nastąpił dopiero w 1927 r. Obok
samolotów budowano sterowce. Konstruował je Niemiec hr Ferdynand Zeppelin
(1838-1907). Od jego nazwiska nadano im nazwę Zeppelinów. Pierwszy Zeppelin miał
długość 128 m i w 1900 r. w czasie 17 minut przeleciał 400 m. Zeppeliny budowali
głównie Niemcy i Włosi.
Zbudowano system łączności telegraficznej. W połowie XIX w. główne miasta
Europy i Ameryki połączono liniami telegraficznymi. W 1851 r. położono linię
telegraficzną na dnie Kanału La Manche. W 1866 r. położono linię pod Oceanem
Atlantyckim łącząc Stany Zjednoczone z Europą. W 1876 r. Aleksander Graham Bell
wynalazł telefon. Włoch G. Marconi w oparciu o odkrycie Jamesa Clarka Maxwella i
Heinricha Hertza wynalazł telegraf bez drutu czyli radio (1895).
Odkryto fale radiowe i przystąpiono do budowy nadajników i odbiorników tych
fal. W 1891 r. G. Marconi zbudował stację, za pomocą której, przesyłał fale z USA do
Europy. Świat stawał się pozornie mniejszy oraz bardziej dla człowieka zrozumiały i
dostępny. Nadal prowadzono badania nad poznaniem i udostępnieniem nieznanych jego
części. Zorganizowano stałe linie pocztowe łączące odległe kontynenty przy pomocy
statków o napędzie parowym i konstrukcji stalowej. Były one większe, szybsze i
wydawało się, że bardziej bezpieczne od używanych wcześniej żaglowców.
Szczególnego znaczenia nabierały takie inicjatywy, jak budowa nowych dróg,
kanałow i linii kolejowych. W 1869 r. oddano do użytku Kanał Sueski. Łączył on Morze
Śródziemne z Morzem Czerwonym. Miał on 180 km długości i 415 m szerokości i
przepuszczał średnio około 60 statków na dobę. Średni czas przepływu wynosił około
11-12 godzin. Skracał on drogę z Wielkiej Brytanii do Indii z trzech miesięcy do około
trzech tygodni. Miał on wielkie znaczenie handlowe i strategiczne. Stąd Brytyjczycy
szybko przejęli większość akcji Towarzystwa i w 1875 r. stali się jego właścicielem.
Dążąc do zabezpieczenia kanału podjęli kroki do opanowania obu brzegów kanału
rugując inne państwa i uzależniając plemiona arabskie.
W ślad za tym Niemcy w latach 1887-1895 przekopali Kanał Kiloński im.
Wilhelma II, łącząc Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Ma on 98,7 km długości i
104 m szerokości. Nie miał takiego znaczenia jak Kanał Sueski ale spełniał niezmiernie
doniosłą rolę w gospodarce krajów nadbałtyckich, a szczególnie w polityce wojennej
Niemiec.
W Stanach Zjednoczonych od dłuższego czasu dyskutowano nad projektem
zbudowania kanału przecinającego kontynent amerykański ze wschodu na zachód i
skracającego drogę z wybrzeża wschodniego do zachodniego. Budowniczy Kanału
Sueskiego Ferdynand Lesepss utworzył specjalne konsorcjum i w 1881 r. przystąpił do
budowy kanału, ale w 1889 r. towarzystwo zbankrutowało i prace przerwano.


Tabela nr 2
Rozwój sieci kolejowej w świecie w latach 1835-1950 (w kilometrach)
Kontynent
Rok

1835
1860
1900
1950
Europa
1835
51 862
283 878
438 400
Ameryka
673
53 935
402 171
589 600
Azja
1282
1 393
60 301
166 100
Afryka
-
455
20 114
73 600
Australia
-
367
24 014
52 700
Świat
1955
108 012
790 125
1 320 400
Źródło: S. Koziarski, Zmiany w sieci kolejowej świata. Przegląd Komunikacyjny,
1997, nr 7.

Jak z powyższego wynika, najszybciej kolejnictwo rozwijało się w USA, a
następnie w Europie. W 1900 r. w Afryce, w Azji i w Australii znajdowały się linie po 20
do 60 tys. km. Natomiast w USA i Europie linie liczyły już po setki tysięcy km długości.
Towarzystwa żeglugowe konkurowały ze sobą, budując coraz to nowsze i lepsze
statki. W 1912 r. w Wielkiej Brytanii zbudowano wielki nowoczesny parowiec
pasażerski pod nazwą "Titanic". Miał on 46,3 tys. ton wyporności. Reklamowano go
jako statek w pełni bezpieczny i niezatapialny. Miał luksusowe wyposażenie. Reklama
spowodowała, że w pierwszy dziewiczy rejs statku wybrało się wielu ludzi bogatych i
żądnych sensacji. Wbrew szumnym zapowiedziom statek 14 IV 1912 r. niespodziewanie
zderzył się z górą lodową i szybko zatonął, pociągając za sobą na dno wielu pasażerów.
Do dziś trwają prace badawcze i dyskusje na temat przyczyn szybkiego zatonięcia
rzekomo niezatapialnego olbrzyma.
Przełom XIX i XX wieku cechował się wyścigiem o zdobycie najwyższych gór i
odkrycie nieznanych jeszcze dróg morskich i nowych wysp. Przodowali w tym
Brytyjczycy, Amerykanie, Norwegowie i Rosjanie. W badaniach Arktyki szczególną rolę
spełnił Norweg Fridt-1930). W 1893 r. na statku "Fram" wyruszył do
bieguna ale nie dotarł do niego. Zdobył wielką sławę. Działania te kontynuował kapitan
Roald Amundsen (1872-1928). Zorganizował on kilka wypraw badawczych, badając
rejon Arktyki i podejmując próby zdobycia obu biegunów. W latach 1903-1906 opłynął
wybrzeża Ameryki Północnej przejściem północno-zachodnim, od Grenlandii do
Cieśniny Beringa, odkrywając około 100 nieznanych wysp. W dążeniu do zdobycia
bieguna północnego wyprzedził go jednak Amerykanin Robert Edwin Peary
(1856-1920), który 6 IV 1909 r. wraz z grupą Eskimosów z psimi zaprzęgami dotarł w
sąsiedztwo bieguna. Peary ustalił wyspowy charakter Grenlandii. Wyprawy na biegun
podejmował w latach 1902 i 1906. Cel ten osiągnął dopiero za trzecim podejściem w
1909 r. Amundsen 15 XII 1911 r. dotarł do bieguna południowego uprzedzając Anglika
Roberta Falcona Scotta (1868-1912), który dotarł do bieguna w 4 tygodnie później, w
dniu 18 I 1912 r. W drodze powrotnej wraz z kilkoma innymi członkami wyprawy zmarł
z zimna i głodu. Amundsen kontynuował badania w latach 1918-1925. Na statku "Maud"
ruszył na wschód próbując bezskutecznie dotrzeć do bieguna północnego przejściem
północno-wschodnim. W 1926 r. wraz z konstruktorem włoskim gen. Umberto Nobile
(1885-1928) wyruszył na sterowcu "Norge" i przeleciał nad biegunem. Nobile w 1928
podjął nową wyprawę na sterowcu "Italia", ale nie powiodła się ona. Także Amundsen
organizując wyprawę ratowniczą gen. Nobile w 1928 r. zaginął w rejonie Wyspy
Niedźwiedziej. Były to bardzo głośne wydarzenia pierwszej połowy XX wieku.
Badano też wnętrze ziemi i atmosferę panującą wokół globu. Położenie ziemi w
odniesieniu do innych ciał niebieskich określa astronomia. Jest to nauka bardzo stara ale
w XX wieku uzyskała ona większe możliwości badawcze. Strefy klimatyczne na ziemi
bada klimatologia, a zjawiska zachodzące w głębi ziemi geofizyka i sejsmologia.

2. Mieszkańcy ziemi na przełomie XIX i XX wieku

Liczba ludzi zamieszkujących ziemię do XIX w. rosła bardzo powoli. W 1800 r.
na ziemi mieszkało zaledwie 906 mln ludzi. Wiek XIX cechował się gwałtownym
przyspieszeniem wzrostu liczby mieszkańców kuli ziemskiej. Wynikało to z wzrostu
higieny, lepszego wyżywienia, udoskonalenia sztuki medycznej, polepszeniem warunków
życia, opanowania głodu i niektórych epidemii. Zmalała śmiertelność niemowląt,
przeciętna długość życia uległa wydłużenia z 46 do 50 lat. Dotyczyło to głównie Europy.
Na ziemi nadal występowały okresy głodu i niedożywienia związane z klęską
nieurodzaju, kataklizmami (susza, powódź) i wojnami. Generalnie biorąc warunki życia
jednak uległy znacznej poprawie. Na skutek rozwoju żeglugi wielu ludzi opuszczało
regiony przeludnione i emigrowało, szukając lepszego miejsca i lepszych warunków
życia. Największe zagęszczenie panowało w Europie. W XIX wieku wielu mieszkańców
tego kontynentów opuszczało Europę i wyjeżdżało do Ameryki lub do innych kolonii
zamorskich krajów europejskich. Gęstość zaludnienia w Ameryce, Afryce i Oceanii była
bardzo mała. Emigracja do Nowego Świata, jak nazywano Amerykę, przyspieszała
procesy wzrostu ekonomicznego i demograficznego świata.

Tabela nr 3
Ludność świata w latach 1850-1900 w milionach
Region
Rok

1850
1900
Afryka
95,0
120,0
Ameryka Południowa
20,0
38,0
Ameryka Północna
39,0
106,0
Stany Zjednoczone
23,2
76,0
Azja
749,0
937,0
Europa
266,0
401,0
- Belgia
- Francja
- Hiszpania
- Holandia
- Niemcy
- Rosja
- Szwecja
- Włochy
4,3
35,8
-
3,1
35,9
60,2
3,5
24,3
6,7
39,0
16,6
5,1
56,4
111,0
5,1
32,5
- Zjednoczone Królestwo
Irlandia
Wielka Brytania
27,5
6,6
20,9
41,4
4,6
37,2
Oceania
2,0
6,0
Świat
1171
1608
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od Paleolitu do czasów
najnowszych. Warszawa 1996, s. 207.

W XIX wieku najszybciej rosła liczba ludności w Europie, ale w okresie tym
kontynent ten opuściło też około 60 mln ludzi. Spośród 60 milionów osób, które w
latach 1815-1914 emigrowały z Europy, około 35 mln udało się do USA, 5 mln do
Kanady, 12-15 mln do Ameryki Łacińskiej, głównie do Argentyny i Brazylii. Reszta
osiedliła się w Australii, na Nowej Zelandii i w Afryce. Najwięcej emigrantów
pochodziło z wysp brytyjskich (18 mln) oraz z Niemiec, krajów skandynawskich, a od
roku 1890 z Włoch, Austro-Węgier i Rosji.
W roku 1900 liczba ludności w świecie osiągnęła już 1 608 mln. W okresie stu lat
odnotowano prawie 90% wzrost. Był to przełom w dziejach. Rozmieszczenie ludności w
świecie nadal było bardzo nierównomierne. Nadal najszybciej liczba jej rosła w Europie,
ale stosunkowo szybko rosła też w Stanach Zjednoczonych i w Japonii. Szczególną rolę
odgrywały miasta. Większość ludności na przełomie wieków nadal mieszkała jednak na
wsi. Za główne mocarstwa nadające światu nowe tempo rozwoju uznawano: Wielką
Brytanię, Stany Zjednoczone Ameryki, Niemcy, Japonię, Francję, Austro-Węgry i
Włochy. Tempo rozwoju tych państw było również bardzo nierówne. Najbardziej
dynamiczne były Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia.

Tabela nr 4
Ludność mocarstw w latach 1890-1913 w milionach
Rok
Rosja
USA
Niemcy
Austro-
Węgry
Japonia
Francja
Wielka
Brytania
Włochy
1890
116,8
62,6
49,2
42,6
39,9
38,3
37,4
30,0
1900
135,6
75,9
56,0
46,7
43,8
38,9
41,1
32,2
1910
159,3
91,9
64,5
50,8
49,1
39,5
44,9
34,4
1913
175,1
97,3
66,9
52,1
51,3
39,7
45,6
35,1

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Przemiany
gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000. Warszawa 1994, s. 200.
Jak z powyższych danych wynika tylko Francja przeżywała stagnację
demograficzną. Ludność jej w okresie przełomowych 24 lat wzrosła tylko o 1,1 mln
osób. Słaby przyrost odnotowały też Włochy i Austro-Węgry. Natomiast pozostałe
państwa przeżywały bardzo dynamiczny wzrost demograficzny. Najsilniej występował on
w Stanach Zjednoczonych.
W tym samym czasie nastąpiło znaczne przesunięcie ludności tych państw ze wsi
do miast. Urbanizacja obejmowała głównie państwa uprzemysłowione.

Tabela nr 5
Ludność miejska mocarstw w latach 1890-1913 w milionach i odsetkach*
Rok
Wielka
Brytania
USA
Niemcy
Francja
Rosja
Włochy
Japonia
Austro-
Węgry
1890
11,2 (29,9)
9,6 (15,3)
5,6 (11,3)
4,5 (11,7)
4,3 (3,6)
2,7 (9,0)
2,5 (9,0)
2,4 (5,6)
1900
13,5 (32,8)
14,2 (18,7)
8,7 (15,5)
5,2 (13,3)
6,6 (4,8)
3,1 (9,6)
3,8 (8,6)
3,1 (6,6)
1910
15,3 (34,9)
20,3 (22,0)
12,9 (20,0)
5,7 (14,4)
10,2 (6,4)
3,8 (11,0)
5,8 (10,3)
4,2 (8,2)
1913
15,8 (34,9)
22,5 (23,1)
14,1 (21,0)
5,9 (14,8)
12,3 (7,0)
4,1 (11,6)
6,6 (12,8)
4,6 (8,8)

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 201.
* Liczby bezwzględne i odsetki w nawiasach

Najwięcej ludności miejskiej znajdowało się w Wielkiej Brytanii, która uchodziła
za państwo najbardziej zurbanizowane. W latach 1890-1913 liczba ludności miejskiej w
tym państwie wzrosła z 11,2 mln (29,9%) do 15,8 (34,9%), to jest o 4,6 mln osób czyli
5% ogółu. Drugie miejsce zajmowały Stany Zjednoczone, trzecie Niemcy, czwarte
Francja i piąte Rosja, która dysponując wielką liczbą ludności w ogóle, miała tylko 7%
ludności miejskiej. Dynamiczny wzrost liczby ludności miejskiej wykazała Japonia, a
nieznaczny tylko Włochy.
Szybki przyrost ludności wynikał z podniesienia się stanu zdrowotności
mieszkańców poszczególnych krajów oraz podniesienia stopy życiowej. Nastąpił
znaczny spadek umieralności niemowląt; wydłużono też przeciętną długość życia
ludności. Ograniczono choroby zakaźne i skutki chorób epidemicznych. Jednak warunki
życia, zwłaszcza w wielkich miastach, były nadal bardzo trudne. Wiele z nich nadal nie
było skanalizowanych. Ludność uboga gnieździła się w piwnicach i na strychach lub
zamieszkiwała szopy i prymitywne domki na przedmieściach wielkich aglomeracji. Stany
Zjednoczone i Rosja miały bardzo niską stopę zagęszczenia. Dysponowały one nadal
wielkimi obszarami nadającymi się do kolonizacji lub zagospodarowania. Przeludnione
były też Japonia i Niemcy, które kolonizowały obszary polskie i nadbałtyckie.
O stanie zagęszczenia i postępach urbanizacji poszczególnych krajów świadczyła
liczba wielkich miast. U progu XX wieku liczbę 1 mln mieszkańców przekroczyły takie
miasta, jak: Londyn (6620), Paryż (3320), Berlin (2420), Wiedeń (1670), Petersburg
(1440), Birmingham (1250), Manchester (1240), Moskwa (1120) i Glesgow (1070).

3. Wierzenia, wyznania i kościoły na przełomie XIX i XX wieku

Szczególną rolę w procesie przeobrażeń zachodzących w świecie w XIX w.
spełniały wierzenia i wyznania religijne. Każde wyznanie kształtowało swój wzorzec
etyczno-moralny i określało swój stosunek do otaczającego świata. W okresie tym duże
wpływy uzyskały wielkie religie światowe, jak: Judaizm, Chrześcijaństwo, Islam,
Buddyzm, Hinduizm, Konfucjonizm. W niektórych regionach i obszarach świata, jak np.
w Afryce, Australii czy Azji występowały jeszcze prymitywne wierzenia lokalne.
Do znanych badaczy dziejów wyznań i kościołów należał ekonomista i socjolog
niemiecki Max Weber (1864-1920). Sformułował on wiele spostrzeżeń i wniosków
charakteryzujących społeczeństwa XIX wieku. Weber nawiązał do koncepcji głośnego
filozofa niemieckiego Georga Wilhelma Fridricha Hegla (1770-1831), który uznał
koncepcję tzw. ducha dziejów czyli czynnika niezależnego od człowieka, określającego
całokształt ludzkiego myślenia i postępowania. Duch dziejów czy duch narodu był czymś
wywierającym decydujący wpływ na dzieje ludzkości. Był to przejaw idealistycznego
objaśniania procesów dziejowych. Zwalczali go materialiści z Ludwikiem A.
Feuerbachem (1804-1872) i Karolem Marksem (1818-1883) na czele. Dowodzili oni, że
świat jest materialny i poznawalny, że człowiek sam określa swój byt czyli swoje
myślenie i postępowanie. Wierzenia, wyznania i religie rozumiano bądź jako emanacje
owego ducha dziejów (Weber), bądź jako przejaw ogłupiającego ludzi manipulowania ze
strony szamanów, kapłanów i władz, jako "opium dla ludu" (Marks).
Do najstarszych religii monoteistycznych należy Judaizm. W przeciwieństwie do
ludów uznających w przeszłości wielu bogów Żydzi uznali, że Bóg jest jeden,
niewidzialny i wszechmocny. Kontaktował się z ludźmi poprzez swoich proroków i
aniołów. Żydów unał za naród wybrany, który wyróżnił nadając mu specjalne prawa i
przywileje. Żydzi wierzyli, że spełniając nakazy boskie doczekają się nadejścia mesjasza,
który poprzez naród wybrany wyzwoli całą ludzkość (Biblia). Żydzi wierzyli w swe
posłannictwo i przestrzegali nakazów moralnych przekazanych im przez proroków. Bóg
żydowski jest wszechmocny i wszechwładny oraz bardzo okrutny. Żądał ciągłych ofiar.
Sprowadzał na ludzi różne plagi i nieszczęścia w celu wypróbowania ich wiary.
Około dwa tysiące lat temu w Judaizmie powstała sekta, która przekształciła się
w Chrześcijaństwo. Chrześcijanie uznali, że Żydzi nie poznali zesłanego mesjasza i
zamordowali go. Mesjasz ten był synem Boga, który zesłał go na ziemię, by wybawił
ludzkość z tzw. grzechu pierworodnego. Chrześcijanie głoszą, że wszyscy ludzie, z
wyjątkiem Matki Boskiej (niepokalanie poczęta), rodzą się w grzechu, z którego mogą
się wyzwolić przez chrzest i stosowanie zasad etycznych i moralnych sformułowanych
przez mesjasza czyli Boga. Jezus Chrystus czyli syn Boży przez swą mękę odkupił ludzi
z grzechu pierworodnego. Nie przestrzegając sformułowanych przez kościół zasad
etycznych i moralnych popadają oni jednak w nowe grzechy, które stale muszą
odkupywać. Bóg karząc grzeszników zsyła na nich kary, które mogą oni zmazać poprzez
wyznanie grzechów i pokutę.
Chrześcijanie nieco złagodzili oblicze Boga głosząc, że litując się nad ludźmi
zesłał on swego syna, by odkupił lud boży. Z czasem ojcowie kościoła sformułowali
teorię głoszącą, że jedyny i wszechmogący Bóg występuje w trzech postaciach: Boga
Ojca, Syna i Ducha Świętego. Bóg syn zrodzony przez dziewicę został zamordowany
przez ludzi celem odkupienia ich od grzechu, a następnie wstąpił do nieba i wraz ze
swym Ojcem nadal decyduje o losach świata i ludzkości. Ludzie grzesząc, czyli czyniąc
zło, nadal jako stworzeni na obraz i podobieństwo Boga mogą zostać wybawieni i po
śmierci wstąpić do nieba. Za uprawnionych do odkupienia i godnych zbawienia przez
wiele lat uznawano tylko Chrześcijan, którzy za swój obowiązek uznali dążenie do tego,
by do Kościoła pozyskać jak najwięcej zwolenników, by doprowadzić ich do zbawienia.
Zwolenników tych pozyskiwano tak w drodze perswazji, jak i przemocy.
W imię tej idei prowadzono wojny religijne. Chrześcijanie byli bardzo
nietolerancyjni. Bardzo ostro krytykowali i zwalczali nie tylko pogan, ale wszelkich
innowierców oraz Żydów, których oskarżano o bogobójstwo. Chrześcijanie tępiąc pogan
i innowierców szybko opanowali znaczne obszary i wiele ludów. Napotkali jednak na
swej drodze do panowania nad światem inne wyznania w postaci Islamu, Hinduizmu i
Szintoizmu. Judaizm odgrywał mniejszą rolę, ponieważ po wypędzeniu Żydów z
Palestyny w 70. roku nowej ery, żyli oni w rozproszeniu w różnych krajach świata i
stanowiąc zamkniętą społeczność, liczbę swą powiekszali bardzo powoli.
Zdaniem Webera Judaizm był religią mieszczańskiego ludu "pariasów". W
średniowieczu przekształcił się w ideologię wykształconych literacko i rytualnie
intelektualistów. "Warstwa ta - pisał Weber - reprezentowała coraz bardziej
proletaroidalną i racjonalistyczną inteligencję drobnomieszczańską". Wyznanie to scalało
rozproszonych w świecie Żydów podtrzymując w nich tradycje religijne i narodowe. Był
to typowy naród z tradycją i wiarą ale bez państwa.
Na przełomie VI i VII wieku pojawił się Mahomet (Muhamed ibn Abd Allah),
który uznał się za właściwego proroka. Stworzył on nowy system etyczno-moralny
nawiązujący do monoteizmu. Biblię uzupełnił własną wykładnią wiary w postaci Koranu.
W ten sposób powstał mahometanizm czyli Islam, który rozprzestrzenił się wśród
plemion arabskich, a następnie w Azji i Afryce. Stworzył własny system etyczno-moralny
i zasady wiary. Należy do wyznań ekspansywnych.
Max Weber dowodził też, że Islam początkowo był religią "podbijających świat
wojowników, rycerskim zakonem zdyscyplinowanych bojowników wiary, którym
niedostawało tylko seksualnej ascezy ich chrześcijańskich naśladowców z okresu wojen
krzyżowych". W XV w. Islam skupiał najwięcej wyznawców. Aktualnie zrzesza około
20% ludności świata.
Natomiast w Indiach zrodził się Hinduizm, nie podejmujący walki o prymat, lecz
uczący poszanowania istoty ludzkiej i jej praw. Hinduski Bóg przejawia się w różnych
postaciach uznając, że droga do zbawienia prowadzi przez reinkarnację, to jest
wędrówkę dusz i drogę miłości przez całkowite oddanie się bóstwu. Zdaniem Webera:
"Wczesny hinduizm zrodziła dziedziczna kasta literacko wykształconych, którzy nie
zajmując żadnego urzędu, byli pewnego rodzaju rytualistycznymi duszpasterzami
jednostek i wspólnot. Tworzyli oni stały centralny punkt zorientowania podziału
stanowego i wywierali decydujący wpływ na porządek społeczny". Natomiast buddyzm
rozpowszechnili "bezdomni i wędrowni, nastawieni zdecydowanie kontemplacyjnie i
wyrzekający się życia, żebrzący mnisi. Tylko oni byli w pełnym znaczeniu tego słowa
członkami gminy religijnej; wszyscy inni pozostawali religijnymi laikami pośredniej
miary, przedmiotem, a nie podmiotem religijności".
Hinduizm uznaje podział społeczeńtwa na kasty. Każda z nich ma swoją
koncepcję dojścia do Boga i zbawienia. Hinduizm nie wzywa do walki i przejście do
innej kasty lub do zniesienia kast w ogóle, lecz do pogodzenia się ze swoim położeniem
społecznym. Uznanie różnych dróg prowadzących do Boga i podziału kastowego
prowadzi do umocnienia konserwatywnego sposobu myślenia, umacnia istniejący stan
rzeczy, nie pobudza do walki o zmiany, o postęp.
W przeciwieństwie do innych wyznań i religii buddyzm stanowi raczej zbiór
zasad etycznych i moralnych, kodeks postępowania etycznego. Konfucjonizm zaś
powstał w szóstym wieku przed naszą erą i uczy zasad postępowania. Jest to filozofia
życia według ustalonych norm i tradycji. Głosi tak filozofię życia, jak i zasady etyczne
postępowania. Natomiast rozpowszechniony w Japonii szintoizm wzywa do życia w
harmonii z naturą, przyrodą. Kult przyrody przekształcono w końcu XIX w. w oficjalną
religię Japonii. Cesarz stał się bóstwem, które czczono podobnie jak w innych religiach.
Prezentował on tak tradycję narodową, jak i bóstwo opiekuńcze narodu, stał się
symbolem dążeń narodowych Japończyków.
Wielkie odkrycia geograficzne i podboje europejskie spowodowały wielkie
rozprzestrzenienie religii i wyznań europejskich. Portugalczycy już w XVI wieku
przeszczepili chrześcijaństwo do Japonii i Chin. Anglicy, Francuzi, Hiszpanie przenieśli je
do Ameryki. "W epoce, w której tamten świat był wszystkim, kiedy społeczna pozycja
chrześcijanina zależała od dopuszczenia go do komunii - pisze Weber - duchowni przez
swą funkcję duszpasterską, dyscyplinę kościelną i kazania wywierali - jak to pokazuje
choćby pobieżny rzut oka na zebrane consilia, casus consciente itp. - taki wpływ, jakiego
człowiek nowoczesny nie może sobie po prostu wyobrazić. W tego rodzaju epoce potęgi
religijne, które czyniły siebie za pomocą owej praktyki tym, co ma naturę obowiązującą,
były decydującymi twórcami "charakteru danego ładu". Dogmaty kościelne hamowały
rozwój i postęp społeczny. Podejmowano ich krytykę, a niekiedy po prostu odrzucano
jako nieprzydatne w nowej sytuacji ekonomicznej.
Rozwój kapitalizmu prowadził jednocześnie do nowych podziałów w samym
chrześcijaństwie, w którym pojawiły się grupy ludzi reformujących je w duchu
kapitalistycznym. Pojawił się protestantyzm czyli luteranizm, anglikanizm, kalwinizm i
inne odłamy. Reformatorzy krytykowali kościół za tolerowanie nadużyć, mesjanizm,
ucieczkę od rzeczywistości i uleganie złudzeniom.
Jeśli Marks krytykował i odrzucał wiarę i wierzenia, to Weber wyjaśniał
przemiany występujące w kościele chrześcijańskim potrzebami narzucanymi przez
kapitalizm. Podobnie jak Hegel uznał ducha dziejów, tak Weber uznał ducha kapitalizmu.
Powstanie nowych kościołów i wyznań tłumaczył rosnącym zapotrzebowaniem na nową
etykę i nowego ducha czasu. Zachowywano wiarę w jednego Boga, ale zmieniano
dogmaty i doktryny. Wracano do Biblii i nawiązywano do jej sformułowań, odrzucając
nawarstwienia interpretacyjne ojców kościoła. Występujący w chrześcijaństwie
abstrakcyjny, próżniaczy, gloryfikujący ubóstwo i uduchowiony styl życia, uznano za
nieprzydatny i szkodliwy społecznie. Wzywano do bardziej realistycznego podejścia do
życia i preferowania takiego stylu życia i modelu postępowania, który zwalczał ubóstwo,
próżniactwo, lenistwo i oddawanie się ekstazie religijnej. Preferowano natomiast pracę i
pomysłowość prowadzącą do postępu społecznego i gospodarczego.
Analiza Maxa Webera nawiązując do krytyki Hegla ukazała cały zespół różnic
występujących pomiędzy ojcami kościoła w średniowieczu, a postulatami wysuwanymi
przez Kalwina, Lutra czy Badaczy Pisma Świętego. Zdaniem Stanisława
Kozyra-Kowalskiego, krytyka średniowiecznego chrześcijaństwa, ze strony
reformatorów sprowadzała się do dziesięciu zagadnień. Potępiano marnotrawienie czasu,
zły stosunek do pracy, brak właściwego stosunku do własności itp. Nawiązując do
zdania św. Pawła: "Kto nie pracuje, ten nie je", zdaniem Webera reformatorzy
stwierdzili, że: "Tym, czego żąda Bóg, nie jest praca jako taka, lecz racjonalna praca w
zawodzie".
Reformację przenikał "duch kapitalizmu" czyli etos gospodarczy albo zbiór
wartości "przejawiający się w rzeczywistych działaniach ludzkich, którego zasadniczą
treścią jest praca, zarobek, własność oraz konsumpcja dóbr materialnych i duchowych".
"Etos ten - pisze Kozyr-Kowalski - odrzuca właściwą feudalnej stanowości pogardę
wobec pracy. Zgodnie z nim otacza ją szacunkiem, niemalże utożsamia z pojęciem
"człowieka zdolnego do systematycznego wykonywania ciężkiej i trudnej pracy fizycznej
lub umysłowej". Pracę traktuje się nie jako środek służący życiu, lecz w życiu ludzkim
widzi się środek służący pracy. Przypisując pracy tak wielkie znaczenie, zgodnie z
duchem kapitalizmu, traktuje się ją jako powinność obowiązującą wszystkich, zarówno
nieposiadających, jak i posiadających. W niechęci do pracy i w nie umiejętności
sprostania wymogom ciężkiej pracy dostrzega się oznakę choroby lub ułomności
charakteru. Potępia się ostro, widząc w tym próżniactwo, lenistwo, zarówno korzystanie
ze zwalniającej od pracy własności, jak i ubóstwo, a zwłaszcza wszelkie postacie
zdobywania środków do życia dzięki łasce innych".
Reformatorzy generalnie uznali "ducha kapitalizmu", w którym praca jest
wartością samą w sobie, nie może więc służyć jako środek zdobywania takich dóbr
materialnych i duchowych, które zapewniają przyjemność, wygodę, prestiż wśród
bliźnich i wyższość nad nimi. Duch kapitalizmu jest więc wyraźnie zabarwiony
tendencją ascetyczną. Potępia kult rzeczy materialnych, pozbawioną skrupułów
dążność do ich zdobywania i mnożenia. Zaleca skromny i surowy strój, mieszkanie,
nakazuje pogardę i wyniosłość wobec wszelkiego wyrafinowania w jadle i napoju, wobec
pijaństwa i zmysłowej miłości, wobec gier hazardowych, rozrywek i pozbawionej
wartości utylitarnej sztuki. Obca jest mu pogoń za dolce vita, za rozrywką występującą
zarówno wśród żyjących bez pracy bogaczy-próżniaków, jak i wśród ludu. Bogactwo -
sukces w zarobkowaniu nie są według "ducha kapitalizmu" same w sobie złe. Złe są
tylko wtedy, gdy prowadzą do próżniactwa, zniewieściałości, lenistwa i kultu rzeczy
sprawiających przyjemność. Powinny być natomiast środkiem tworzenia dla siebie i dla
innych nowych obszarów pracy i nowych aktywności. Duch kapitalizmu wymaga
produkcyjnego wykorzystania zysków i zarobków przez inwestowanie ich w środki
działalności przedsiębiorczej. Głosił, że należy pomnażać majątek, nie po to, aby go
później roztrwonić, lecz po to, aby przekształcić go w jeszcze większy majątek".
Różnice występujące pomiędzy stosunkiem do pracy spowodowały, że wielkie
imperia utworzone przez takie katolickie państwa, jak: Hiszpania, Portugalia, Austria czy
Francja i Polska straciły rozmach i w XVIII-XIX wieku albo upadły, jak Hiszpania i
Portugalia, albo podupadły jak Austria i Francja. W ich miejsce pojawiły się nowe
imperia kolonialne i kapitalistyczne, jak np. Wielka Brytania, Holandia, Prusy czy Stany
Zjednoczone Ameryki, które zostały zdominowane przez reformatorski kult pracy i
przedsiębiorczości. Ponieważ w Stanach Zjednoczonych występowało wiele wyznań i
religii w konstytucji państwa przyjęto zasadę, że religie i wyznania muszą być oddzielone
od państwa. Zasada ta miała bronić religii od ingerencji państwa i na odwrót - państwa
od przerostu wpływów określonej religii czy wyznania. Obok katolików, różnego
rodzaju protestantów czy Badaczy Pisma Świętego pojawili się tam buddyści,
mahometanie i wyznawcy japońskiego szintoizmu. Wielkiego skoku w rozwoju dokonały
protestanckie Prusy.
Przemiany wewnętrzne przeżywał też kościół rzymskokatolicki. Pod wpływem
wydarzeń Kuria Rzymska łagodziła stanowisko przystosowując się do sytuacji.



4. Państwo kościelne

W wiekach średnich powstało wielkie i wpływowe państwo kościelne a papieże
brali czynny udział w walce o rząd dusz w świecie. W miarę upływu czasu państwo to
traciło znaczenie i wpływy. W połowie XIX wieku większość terenów należących do
państwa kościelnego opanowało jednoczące się państwo włoskie. Godziło ono
bezpośrednio w byt państwa kościelnego. Toteż hierarchowie kościelni ostro zwalczali
ideę odrodzenia narodowego Włoch i tworzenia dużego włoskiego państwa
narodowego. W dniu 8 XII 1864 r. papież Pius IX ogłosił bullę Syllbus. Zwalczano w
niej idee sprzeczne z doktryną kościelną a zwłaszcza idee liberalizmu politycznego.
Tymczasem koła radykalne Włoch w 1870 r. doprowadziły do zajęcia Rzymu i włączenia
go w skład nowego państwa jako stolicy Włoch. Papieża ograniczono do liczącego
kilkaset hektarów obszaru Watykanu zamieszkanego przez około 600 osób. Papież
ustanowił tam stolicę państwa kościelnego, które kontynuowało swą działalność w
nowych warunkach. Papież był głową kościoła katolickiego liczącego wiele milionów
rozproszonych w całym świecie i jednocześnie głową państwa kościelnego. Wybierali go
hierarchowie kościelni tytułowani kardynałami (konklawe). Powoływał ich papież
głównie spośród duchownych pochodzenia włoskiego. W 1914 r. kolegium kardynalskie
liczyło 32 Włochów i 25 przedstawicieli innych narodowości. Stąd przez wiele lat
kolegium to wybierało na papieży tylko kardynałów pochodzenia włoskiego. Mimo to do
1929 r. byli oni w stanie silnego konfliktu z państwem włoskim. Po zajęciu Rzymu przez
Włochów papież uznał się za więźnia Watykanu, zerwał stosunki z państwem włoskim,
nie opuszczał Watykanu, ale podtrzymywał żywe kontakty z innymi państwami przy
pomocy swych nuncjuszy. Z poszczególnymi państwami zawierano układy zwane
konkordatami. Na czele organu roboczego Kurii Watykańskiej stał dostojnik z tytułem
sekretarza stanu. Podlegały mu różne instytucje zwane kongregacjami. W 1890 t. papież
Leon XIII wykupił wychodzącą od 1860 r. gazetę "Osservatore Romano" i przekształcił
w oficjalny organ prasowy Watykanu. Od czasu do czasu zwoływano kolegia
kardynałów lub inne spotkania ojców kościoła (Sobór), ale władza należała do papieża,
który występował w roli namiestnika Boga (Chrystus). W czasie obrad I Soboru
Watykańskiego w 1870 r. papież Pius IX ogłosił dogmat o nieomylności papieża w
sprawach wiary i moralności. Opracowano i ogłoszono tekst dokumentu pod nazwą:
"Skład dogmatyczny wiary katolickiej". Osoby odmawiające uznania dogmatów
ogłaszanych przez papieża uznano za niegodne tolerancji. Wyklinano je i starano się
wyeliminować ze społeczności. Watykan przystąpił do ostrej ekspansji religijnej
występując przeciw innym wyznaniom jako jedyna, słuszna i niepodlegająca krytyce
wiara. Przystąpiono też do sformułowania stosunku kościoła do nabrzmiewającej kwestii
społecznej (zob. s. 00). Kościół potępił myśl liberalną, radykalną, socjalistyczną.
Opracowywano i ogłoszano indeksy druków niezgodnych z doktryną kościelną i
zakazywano ich kolportażu i czytania. Potępiono pisma K. Darwina o ewolucji, L.
Feuerbacha o materializmie oraz K. Marksa i F. Engelsa o rewolucji i socjalizmie. Indeks
druków zakazanych przez papieża Leona XIII w 1900 r., obejmował 7200 autorów, a
spis zakazanych tytułów liczył 450 stron druku. Po śmierci Leona XIII w 1903 r. głową
Kościoła został patriarcha Wenecji Giuseppe Melchiore Sarto (1835-1914), który przyjął
imię Piusa X.
Kościół Katolicki dysponował wielką liczbą wiernych i duchownych, utrzymywał
współpracę z wieloma państwami i instytucjami oraz wywierał wielki wpływ na sposób
myślenia i działania wielu milionów ludzi. Uchodził za najbardziej powszechne wyznanie
i najbardziej wpływową instytucją w świecie. Watykan uchodził za ostoję tendencji
konserwatywnych i hamulec postępu społecznego.Hamowano badania naukowe i
wzywano do wiary w dogmaty. Papież występując w imieniu Chrystusa sam określał co
jest słuszne, a co nie jest słuszne, w co należy wierzyć a w co nie należy wierzyć, czy też
co w postępowaniu należy uznać za nienaganne, a co za grzeszne i zasługujące na
potępienie. Przy czym w doktrynie głoszonej przez Kościół występowało wiele
sprzeczności i wzajemnie wykluczających się nakazów i zakazów. Hierarchowie
kościelni rozwijali silny kult Matki Boskiej jako rodzicielki Chrystusa, ale kobiet nie
dopuszczano do stanowisk kościelnych. Twierdzono, że celem życia człowieka na ziemi
jest dążenie do zbawienia i silnie eksponowano wiarę w życie pozagrobowe ale
potępiano dążenie do skrócenia sobie życia i przyspieszenia procesu zbawienia.
Samobójców karano po śmierci zakazując grzebania ich na cmentarzach razem z innymi
zmarłymi. Podnoszono natomiast śmierć poniesioną w starciu z innowiercami. Ludzi
poległych w walce z poganami czy innowiercami uznawano za męczenników i
błogosławionych czy świętych; wynoszono ich na ołtarze jako patronów i duchowych
przywódców kościoła. Zwalczano idee eutanazji i planowania przyrostu naturalnego
uznając, że stosunki seksualne mają na celu tylko prokreację. Płód od samego poczęcia
uznawano za człowieka stworzonego przez Boga i pozostającego tylko w jego
dyspozycji. Nawiązywano do ubóstwa pierwotnych chrześcijan i Chrystusa ale nie
gardzo bogactwem i doczesnymi uciechami. Na temat bogactwa kleru i kościoła krążyły
legendy. Wierni zostali zmuszeni do wnoszenia poważnych opłat tak za chrzest
noworodka, ślub nowożeńców, jak i pogrzeby zmarłych. Rygory wyznaniowe
decydowały o postępowaniu wiernych przez całe ich życie. Kościół był bardzo
scentralizowany, bojowy i nietolerancyjny.

5. Rozwój wiedzy o świecie i społeczeństwie

Dziewiętnasty wiek dokonał wielkiego skoku w rozwoju wiedzy o człowieku i
współczesnym świecie. Rozwijały się badania archeologiczne i paleontologiczne.
Umożliwiały one poznanie historii ludzi sprzed okresu zapisanego w źródłach pisanych.
Fakt ten pozwolił podejść krytycznie do Biblii i jej wersji stworzenia świata. Ustalono, że
kula ziemska powstała wiele milionów lat temu, że rozwijała się w sposób ewolucyjny,
że przeżyła wiele różnych kataklizmów i załamań w rozwoju, że na świecie żyje wiele ras
i odmian ludzi, że należą oni do wielu różnych kultur i cywilizacji, że dzielą się na grupy i
klasy społeczne, które wiążą się w większe zespoły etniczne i narodowościowe.
Badania w zakresie biologii i nauk medycznych pozwoliły poznać człowieka i
jego organizm oraz zabezpieczyć go przed chorobami zakaźnymi i epidemiami. Ustalono
lepsze sposoby żywienia i higieny. W codziennej walce o byt człowiek uzyskał znaczną
pomoc techniczną. Poznano nowe lądy i kontynenty oraz działanie sił przyrody. Wielkie
sukcesy badawcze zachęcały do dalszych wysiłków. Tworzono instytuty
naukowo-badawcze oraz fundacje finansujące te badania. Rozwijały się uniwersytety i
instytuty specjalistyczne. Każde większe miasto zabiegało o posiadanie własnych uczelni,
instytutów i bibliotek specjalistycznych.
Stopniowo kształtowała się samodzielna gałąź życia zwana nauką. Zdaniem van
Dorena nauka cechuje się kilkoma właściwościami. Po pierwsze, jest ona uprawiana
przez specjalną kategorię ludzi zwanych naukowcami. Są to ludzie mający specyficzny
stosunek do rzeczywistości. Starają się oni podchodzić do niej w sposób obiektywny, nie
kierując się emocjami i sentymentami. W potocznym rozumieniu nauka zajmuje się
niemal wyłącznie rzeczami, a nie ideami czy uczuciami; światem obiektywnym i
sposobem jego funkcjonowania nie zaś subiektywnym odbiorem tego świata przez ludzi.
Dążą oni np. do poznania ciała a nie duszy. Przedmiotami swego poznania nauka zajmuje
się w określony sposób. Bada je za pomocą specyficznych dla niej metod i narzędzi, a
wyniki swych badań przedstawia za pomocą specyficznego dla niej języka. Badania
naukowe zaczęto prowadzić w XVIII wieku, ale największy ich rozwój przypada na
wiek XX. Na przełomie XIX i XX wieku badaniami zajmowało się około 30 tys. ludzi.
Liczba ich szybko rosła. Wielką zasługę ma w tym szwedzki przemysłowiec i wynalazca
Alfred Bernhard Nobel (1833-1896). Przez długi czas pracował w przemyśle naftowym
w Rosji. W 1866 r. wynalazł dynamit, w 1875 r. żelatynę wybuchową, a w 1888 r. proch
bezdymny. Zgromadził wielki majątek, który przeznaczył na finansowanie badań
naukowych. Opierając się o jego testament w 1900 r. utworzono specjalną Fundację
celem przyznawania corocznych nagród za szczególne osiągnięcia naukowo-badawcze w
fizyce, chemii, fizjologii lub medycynie, literaturze i działalności na rzecz zbliżenia
narodów i pokojowego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych (Nagroda
Pokojowa).
W dziedzinie fizyki i chemii nagrody przyznaje Królewska Szwedzka Akademia
Nauk, w dziedzinie fizjologii i medycyny Królewski Karoliński Instytut
Medyczno-Chirurgiczny, w dziedzinie literatury Akademia Szwedzka i w dziedzinie
pokoju Komitet Nobla Parlamentu Norweskiego. Od 1969 r. Szwedzka Akademia
przyznaje też nagrody za wybitne osiągnięcia w ekonomii. Nagrody mogą uzyskać
pojedyncze osoby, całe zespoły lub instytucje badawcze.
Pierwsze nagrody przyznano w 1901 r. W dziedzinie fizyki otrzymał ją Niemiec
W. C. Roentgen za odkrycie promieni nazwanych jego imieniem, w dziedzinie chemii
Holender J. H. van Hoff, fizjologii Niemiec F. von Behring, literatury Francuz S.
Proudhomme, pokoju Szwajcar H. Dunant i Francuz F. Passy. Do roku 1914 nagrody
zdobywali głównie uczeni europejscy, a szczególnie Anglicy, Niemcy i Francuzi.
Rosjanie pojawiali się rzadko. W 1904 r. nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii zdobył
Rosjanin Ivan P. Pawłow (1849-1936). Pierwszą kobietą, która zdobyła tę nagrodę w
fizyce była, mieszkająca we Francji, uczona polska Maria Curie-Skłodowska
(1867-1934). W 1903 r. nagrodę zdobył trzyosobowy zespół z udziałem A. H.
Bequerella i małżonków Curie za odkrycie pierwiastków promieniotwórczych polonu.
Skłodowska była pierwszą kobietą, która uzyskała w 1903 r. doktorat na Sorbonie. Po
śmierci Piotra Curie w 1906 r. przejęła utworzoną specjalnie dla niego katedrę fizyki
ogólnej na Sorbonie, przegrała natomiast w 1911 r. wybory do Francuskiej Akademii
Nauk. Wybory wygrał mniej znany i zasłużony badacz - mężczyzna. W tym samym roku
uzyskała ona indywidulnie nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Atakujący ją dziennikarze
konserwatyści i antyfeminiści rozpętali przeciw niej nagonkę dowodząc, że nie powinna
ona być jej przyznana. Mimo to, Akademia Szwedzka decyzji nie cofnęła, a laureatka
udała się do Sztokholmu i dyplom odebrała.
Na przełomie wieków rozbudowano badania nad promieniowaniem i jądrem
atomu oraz pozyskiwaniem czystych pierwiastków promieniotwórczych.
W ślad za Noblem poszło wielu innych milionerów. Wielu z nich dochodząc w
młodości do wielkiego majątku, nie zawsze zgodnie z prawem i etyką, na starość
nagradzało to, fundując wielkie biblioteki i uniwersytety oraz nagrody naukowe. Dotyczy
to zwłaszcza Stanów Zjednoczonych.
Do najwybitniejszych umysłów XX wieku zalicza się Alberta Einsteina
(1879-1955). Już w 1905 r. po raz pierwszy opublikował pracę prezentującą teorię
względności, w 1919 r. odkrył zjawisko zakrzywienia promieni światła w polu
grawitacyjnym. W 1913 r. został powołany do Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie, a w
1922 r. otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Biografowie Einsteina Michael
White i John Gribbin piszą: "Eistein był kimś więcej niż tylko znakomitym fizykiem. Dla
większości ludzi był niezaprzeczalnie geniuszem. Teorie względności, które sformułował,
radykalnie zmieniły zakorzenione przez wieki poglądy na budowę wszechświata i stały
się kamieniami milowymi na drodze ludzkiego poznania. Nikt poza naukowcami nie był
w stanie zrozumieć teorii Einsteina, a ich samych zdumiewały one i szokowały. Tak
więc, w świecie zwykłych, nie znających się na rzeczy ludzi, człowieka tego musiano
uznać za geniusza".
Obok Einsteina działało wielu innych genialnych fizyków, chemików i fizjologów
odkrywających nowe zjawiska w przyrodzie i przecierających szlaki w kosmos. Uczony
niemiecki Max, Karl, Ernst Planck (1858-1947) badał problemy termodynamiki i w 1900
r. sformułował prawo rozkładu energii w widmie promieniowania (prawo
promieniowania), wprowadził pojęcie kwantów energii dając początek fizyce kwantowej.
Do fizyki wprowadził tzw. stałą uniwersalną (Plancka stała). W 1918 r. otrzymał
nagrodę Nobla w fizyce. Był zwolennikiem teorii przyczynowości. Uczony brytyjski lord
Ernst Rutheford (1871-1937) był współtwórcą nauki o promieniotwórczości i budowie
atomu. W 1908 r. uzyskał nagrodę Nobla w chemii za badania rozpadu
promieniotwórczego pierwiastków. W 1911 r. stwierdził istnienie jądra atomu, a
następnie stworzył plantarny model atomu. W 1919 r. przeprowadził pierwszą reakcję
jądrową, która doprowadziła do odkrycia protonu.
Rozwój badań naukowych i naukowego światopoglądu zależał od poziomu
oświaty ogółu ludności. Upowszechnienie oświaty postępowało powoli i stopniowo
ogarniało cały świat.


Tabela nr 6
Uczniowie szkół podstawowych w wybranych krajach w latach 1850-1900 (na
10 tys. mieszkańców)
Kraj
Rok

1850
1900
Stany Zjednoczone
1800
1969
Niemcy
1600
1700
Zjednoczone Królestwo
1045
1407
Francja
930
1412
Hiszpania
663
1038
Wochy
463 (1860)
881
Rosja
98 (1870)
348

Żródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata..., s. 234.

Jak z powyższych danych wynika w poszczególnych krajach Europy oświatę
realizowano w sposób wysoce nie jednolity. Im kraj był bogatszy, tym stopień
upowszechniania oświaty był wyższy. I na odwrót. W związku z tym, w niektórych
krajach występowało silne zjawisko tzw. analfabetyzmu, podczas gdy w innych
analfabetów było niewielu.

Tabela nr 7
Odsetek dorosłych osób znających sztukę pisania w wybranych krajach (w %)
Kraj
Rok

około 1850
około 1900
Szwecja
90
(99)a
Stany Zjednoczone
85-90
94 (dotyczy tylko białych)
Szkocja
80
(97)
Prusy
80
88
Anglia i Walia
67-70
(96)
Francja
55-60
84
Belgia
55-60
81
Austria z Węgrami
55-60
77
Włochy
20-25
52
Hiszpania
25
44
Rosja
5-10
28

Źródło: Tamże.
a Zdaniem autora liczby podane w nawiasach są przesadne.

6. Nowe ideologie i programy

Wiek XIX zdominowały rodzące się ruchy narodowe i nacjonalizmy. Szczególną
rolę w pobudzeniu ruchów narodowych odegrał romantyzm, a następnie Wiosna Ludów
lat 1848-1849. Na skutek rodzącego się nacjonalizmu w 1830 r. Grecja odzyskała
niepodległość, Włosi w 1861 r. zjednoczyli się, tworząc nowoczesne Królestwo Włoch z
dynastią Sabaudzką na czele. W 1871 r. zjednoczyły się państwa niemieckie, tworząc II
Rzeszę Niemiecką z dynastią Hohenzollernów, a wielonarodowościowa Austria w 1867
r. przekształciła się w dwuczłonową monarchię Habsburgów (Austro-Węgry). Ruchy
narodowe dawały o sobie znać, tak na terenie Austro-Węgier, jak i Rosji. Natomiast
Stany Zjednoczone tworząc mozaikę ras, narodowości i klas umacniały swą jedność i
zwartość. Szczególną rolę w umocnieniu jedności państwowej Stanów spełniła wojna
domowa lat 1861-1865. Była to bardzo brutalna i krwawa wojna. Konserwatywnie
nastawione monarchie rozsadzały idee liberalne i nacjonalistyczne. Z jednej strony rodził
się ruch zwany potocznie liberalizmem, a z drugiej imperializm.
Imperializm przejawiał się w dążeniu do zachowania spoistości wewnętrznej
państwa celem skierowania jego ekspansji na zewnątrz, ku podbojom kolonialnym i
zdobywaniu mocnej pozycji w świecie. Prowadził on do gloryfikowania własnej potęgi i
własnych możliwości oraz podsycał szowinizm narodowy. Natomiast liberalizm wzywał
do ograniczenia centralnej władzy na rzecz umocnienia pozycji jednostki i wolności
poprzez rozwój systemu demokracji i niezależności od państwa i kościoła. Liberalizm
zrodziła burżuazja, która w końcu również opowiadała się za silnym państwem i
ekspansją na zewnątrz. W liberalizmie występowały liczne sprzeczności i załamania.
Największe tendencje imperialne na przełomie stuleci przejawiały Wielka
Brytania, Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia, Włochy i Rosja. W państwach tych
kłębiły się różne idee i dążenia; przejawiały one wielki dynamizm i gotowość do ryzyka.
Podejmowały zbrojenia i formowały plany nowych podbojów i ekspansji. Przy czym
Stany Zjednoczone hołdowały naciskom ekonomicznym, a Niemcy i Japonia naciskom
militarnym. W obu przypadkach realizowano ten sam cel, ekspansji ekonomicznej,
politycznej i kulturalnej. Idei liberalnej i imperialnej przeciwstawiały się dążenia i
ideologie ruchów organizowanych oddolnie przez polityków opozycyjnych i
rewolucyjnych.
Wielki wpływ na kształtowanie poglądów i działań ludzi XX wieku miały
zrodzone w XIX wieku idee filozoficzne i społeczne. Do myślicieli, którzy odegrali
szczególną rolę należeli filozofowie niemieccy: Hegel, Feuerbach, Artur Schoppenhauer,
Fridrich Nitsche, Karol Marks i Fridrich Engels. Idee materialistyczne przeplatały się i
uzupełniały z ideami idealistycznymi. Heglowski duch dziejów przenikał się i uzupełniał z
Feuerbachowskim materializmem dziejowym. Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk
Engels (1820-1895) przeprowadzili gruntowną krytykę kapitalizmu i sformułowali
program jego zastąpienia przez inny, ich zdaniem, bardziej sprawiedliwy i postępowy
ustrój społeczny - socjalizm. Nawiązując do materializmu dziejowego stwierdzili, że
ludzkość przeszła kilka etapów rozwoju, od wspólnoty pierwotnej, przez niewolnictwo i
feudalizm do kapitalizmu. Czynnikiem napędowym rozwoju i przekształceń była według
nich walka klasowa. Idea walki klas była znana przed Marksem i Engelsem, ale oni nadali
jej właśnie takiego szczególnego znaczenia. Za grabarza kapitalizmu uznali rodzący się
proletariat, który nie był zainteresowany w jego utrzymaniu, ponieważ podlegał
bezwzględnemu uciskowi i wyzyskowi. Proletariusze mieli działać w skali
ponadnarodowej celem doprowadzenia do rewolucji i pełnego przewrotu w skali
globalnej. W przeciwieństwie do liberałów, którzy nawiązywali do idei narodu i ruchów
nacjonalistycznych marksiści negowali rolę i znaczenie narodu i eksponowali rolę klasy
społecznej i jej solidarności w skali międzynarodowej (internacjonalizm). Marks
twierdził, że kapitalizm rozwijając się, sam kształtuje przesłanki ustroju socjalistycznego,
tworząc kartele, spółki i kolektywizm. Sądził on, że rewolucja wybuchnie w rejonach
najbardziej rozwiniętych ekonomicznie i obejmie cały świat.
Po śmierci Marksa i Engelsa idee te rozwijali ich następcy, spośród których
szczególnie znani byli Austriak Karol Kautsky (1854-1938), Niemiec Eduard Bernstein
(1850-1932), Rosjanin Włodzimierz Ilicz Ulianow-Lenin (1870-1922), polska Żydówka
z Zamościa Róża Luksemburg (1870-1919), Francuz Jules Guesde (1845-1922).
Kautsky uchodził za ortodoksyjnego marksistę kontynuującego prace teoretyczne
Marksa. W Niemczech wydawał czasopismo "Die Neue Zeit" uchodzące za oficjalną
wykładnię marksizmu. Natomiast E. Bernstein uznał, że marsistowska krytyka
kapitalizmu w końcu XIX wieku straciła aktualność i wzywał do jej rewizji. Zdaniem
Bernsteina kapitalizm epoki imperializmu różnił się zasadniczo od kapitalizmu okresu
tzw. wolnej konkurencji. Odrzucał on marksowską teorię pauperyzacji klasy robotniczej i
dowodził, że rozwój kapitalizmu prowadzi do podniesienia stopy życiowej ogółu
ludności. Negował celowość rewolucji i postulował, by ruch socjalistyczny przekształcić
w ruch demokratycznych reform społecznych; był rzecznikiem ewolucji a nie rewolucji.
W procesie ewolucji szczególną uwagę przywiązywał do demokracji parlamentarnej.
Kierunek ten nazwano nurtem reformistycznym w ruchu robotniczym. Odegrał on
znaczną rolę w procesie przeobrażeń świata XX wieku.
Lenin z kolei, poszedł w kierunku skrajnie radykalnym, rozwijając teorię
rewolucji społecznej. Partię socjaldemokratyczną przekształcił w partię zawodowych
rewolucjonistów. Dowodził, że system kapitalistyczny należy obalić w drodze przemocy,
przy czym chciał go atakować w tym miejscu gdzie był najsłabszy. Za najsłabsze ogniwo
kapitalizmu uznał on Rosję. Liczył jednak, że rewolucja szybko eksploduje z Rosji na
cały świat kapitalistyczny, że Rosja stanie się zalążkiem nowego systemu
socjalistycznego.
Róża Luksemburg z kolei była gorącym orędownikiem socjalizmu, ale sądziła, że
kapitalizm załamie się sam na skutek występujących w nim sprzeczności. Studiowała ona
ekonomię i była przekonana, że procesy integracyjne zdominowały cały świat. Zwalczała
idee nacjonalistyczne i partykularne i wspierała dążenia internacjonalistyczne i globalne.
Wiara w automatyczny krach kapitalizmu zwalniała ją od pracy organizacyjnej i
rewolucji. Na terenie Austro-Węgier ukształtował się austro-marksizm reprezentowny
przez Victora Adlera, Otto Bauera, Rudolfa Springera i innych. Zajmował on pozycję
pośrednią pomiędzy zwolennikami rewolucji i reformizmu. Ze szczególną uwagą
podchodził do kwestii narodowej. Austro-marksiści postulowali, by w krajach
wielonarodowościowych, jak np. Austro-Węgry, rozwijać autonomię kulturalną,
pozwaląjąc poszczególnym narodowościom rozwijać swe tradycje i kulturę.
Jeszcze inny program prezentowali anarchiści, którzy zdobyli znaczne wpływy w
państwach południowo europejskich, jak: Hiszpania, Włochy, Szwajcaria, południowa
Francja i Rosja. Dążyli oni do ograniczenia lub zburzenia wszelkiej władzy i zbudowania
społeczności samorządnych na wzór dawnych gmin pierwotnych lub zarządzanych przez
związki zawodowe (syndykaty). Ruch ten nazywano anarchosyndykalizmem.
Idee i nurty socjalistyczne znaczne wpływy uzyskały w Europie i w Stanach
Zjednoczonych. Bardzo słaby oddźwięk zyskały natomiast w krajach azjatyckich, a
zupełnie nie docierały do Afryki, gdzie panował system kolonialny i nie było kapitalizmu
ani klasy robotniczej, którą socjaliści uznawali za nośnika swej ideologii. W Ameryce
Łacińskiej (hiszpańskiej) modny był anarchizm.
Ideom i dążeniom anarchistycznym i socjalistycznym zdecydowany odpór dały
koła wyznaniowe, a szczególnie kościół rzymskokatolicki, który stanął na stanowisku
głoszącym, że podział na klasy i grupy społeczne jest czymś naturalnym i pożądanym, że
wszelkie próby jego kwestionowania są sprzeczne z danym przez Boga prawem
naturalnym. Papież Leon XIII, 15 maja 1891 r., ogłosił specjalną encyklikę poświęconą
kwestii społecznej. Od pierwszych słów encykliki nazywano ją encykliką Rerum
novarum. Zapoczątkowała ona rozwój katolickiej nauki społecznej i myśli politycznej.
Kościół zwracał uwagę na ignorowany dotąd fakt powstania kwestii społecznej i wzywał
katolików do zajęcia się nią. Jednocześnie papież stwierdzał, że wszyscy powinni
pogodzić się ze swą kondycją społeczną, ponieważ nie można jej usunąc, gdyż jest czymś
naturalnym. "Zmierzają do tego, prawda socjaliści - pisano w Encyklice - ale każdy
wysiłek skierowany przeciw naturze rzeczy okazuje się bezowocny. Olbrzymia
różnorodność istnieje w samej naturze ludzkiej; nie wszyscy mają te same talenty, równą
pracowitość, ni zdrowie, ni siły dane w tym samym stopniu. I z tych to nieuniknionych
różnic rodzi się konieczność zróżnicowania społecznej pozycji. I obraca się to na
korzyść, tak jednostek, jak i społeczności, ponieważ życie społeczne wymaga różnych
uzdolnień i rozmaitych służb. A motywem głównym pchającym ludzi do spełnienia tych
służb jest różnorodność ich stanów".
Papież krytykował głoszoną przez socjalistów tezę o walce klas i wzywał do
współpracy ponadklasowej w imię celów ogólnoludzkich. "Jak w ciele ludzkim różne
członki uzupełniają się wzajemnie i tworzą tę harmonijną równowagę, nazywaną
symetrią - stwierdzano w Encyklice - tak też i chciała natura, aby w społeczności ludzkiej
harmonizowały ze sobą te dwie klasy i aby w efekcie dawały równowagę. Jedna
koniecznie potrzebuje drugiej; ani kapitał bez pracy ani praca bez kapitału nie może
istnieć. Zgoda daje piękno i ład, podczas gdy nieustanny konflikt może przynieść jedynie
zamęt i barbarzyństwo. Czas już uśmierzyć waśń, więcej, wykorzenić ją. Chrześcijaństwo
ma dość cudownej mocy. A przede wszystkim nauka chrześcijańska, której
interpretatorem i strażnikiem jest Kościół, jest wystarczająco potężna, aby pogodzić
bogatych z proletariuszami, przypominając jednym i drugim wzajemne obowiązki, od
obowiązków nakladanych przez sprawiedliwość poczynając".
Socjaliści wzywali do walki o równouprawnienie, a szczególnie o prawo
robotników do 8-godzinnego dnia pracy, tworzenia związków zawodowych, ochrony
pracy, godziwych wynagrodzeń za pracę, powszechnej i bezpłatnej ochrony zdrowia,
powszechnej i bezpłatnej oświaty, generalnej demokratyzacji stosunków społecznych i
politycznych.
Natomiast papież wzywał do szukania porozumień i kompromisów pomiędzy
pracodawcami i pracobiorcami. Postęp w tych kwestiach zależeć miał od dobrowolnej
zgody pracodawców, jako siły silniejszej w sporze. Do ustępstw miała ich skłaniać wiara
i wynikająca z niej etyka postępowania. Przystąpiono do tworzenia opartych o tę
ideologię związków zawodowych i partii politycznych, konkurujących ze związkami i
partiami socjalistycznymi. Socjaliści uznali to za wrogość wobec nich. Podjęli z nimi
walkę, pogardliwie nazywając je organizacjami żółtymi. Sztandary socjalistyczne miały
kolor czerwony.
Od połowy XIX wieku w Europie rozwijano też dążenie do połączenia Słowian
w duchu Panslawizmu. Dążenia te próbowali wykorzystać nacjonaliści rosyjscy celem
utworzenia wspólnego frontu hamującego ekspansję świata germańskiego. Niemcy
austriaccy z kolei wysunęli hasło połączenia dążeń niemieckich w ramach
Pangermanizmu. Wśród Żydów rozproszonych w wielu różnych krajach pojawiło się
dążenie do ponownego skupienia Żydów w Palestynie i odbudowy tam państwa
żydowskiego. Teodor Herzl (1860-1904) w 1896 r. ogłosił książkę pt. "Der Juden Staat"
(Państwo żydowskie). W 1897 w. w Bazylei przeprowadzono kongres syjonistów, który
powołał do życia Światową Organizację Syjanistyczną (ŚOS). Herzl podjął rozmowy z
sułtanem Turcji Abdul Hamidem, cesarzem Niemiec Wilhelmem II i carem Rosji
Mikołajem II. Palestynę zamieszkiwali jednak Arabowie, którzy traktowali ją, jak własną
ojczyznę i nie mieli zamiaru dopuścić do niej innej narodowości. Syjonizm zdobył
znaczne wpływy w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Austro-Węgrzech i w
Rosji.
Wielkiego znaczenia nabierały też dążenia szowinistyczne i skrajnie reakcyjne.
Szczególną rolę odegrały w tym koncepcje rozwijane przez filozofa niemieckiego
Fridricha Wilhelma Nietsche (1844-1900). Nawiązywał on do poglądów Arthura
Schoppenhauera (1788-1860) i K. Darwina (1809-1882). Pierwszy z nich szczególną
uwagę przywiązywał do moralności i etyki, a drugi do walki gatunków o byt i ewolucji.
Nietsche zakładał, że głównym czynnikiem sprawczym rozwoju jest instynkt i popęd
oraz że celem ostatecznym człowieka jest życie, a wszelka działalność ludzka jest
podporządkowana potrzebom życiowym. W ślad za K. Darwinem, który zajmując się
ewolucją gatunków pisał o walce gatunków o przetrwanie, Nietsche także rozwinął ideę
walki o byt. Społeczeństwo podzielił na panów i niewolników; uznał on wyższość panów
nad niewolnikami. Za naród typowo niewolniczy uznał Żydów, którzy stworzyli według
niego moralność judeo-chrześcijańską opierającą się o system wartości wynikajacy z
nauki o grzechu pierworodnym i równości społecznej. Moralności tej przeciwstawił
moralność silnego człowieka walczącego o byt, który sam określał swoje prawa. Ci
nadludzie mieli prawo do decydowania o życiu innych - niewolników lub niższych ras.
Do doktryny tej nawiązywali zwolennicy systemów rasistowskich, totalitarnych i
dyktatorskich. Dawały one usprawiedliwienie rasistom uzasadniającym konieczność
zachowania i rozwoju systemu niewolnictwa i kolonializmu. Argumentacja Nietschego
pomagała zwalczać ruchy socjalistyczne i antykolonialne oraz każde dążenie do
wolności, równości i demokracji.
Teorię rasizmu rozwijał Francuz Joseph Artur Gobineau (1816-1882), który
wychodził z założenia, że czynnikiem decydującym o rozwoju społeczeństw są czynniki
rasowe, predystynujące poszczególne jednostki i grupy ludzi do określonych zachowań.
Dzielił on ludzkość na rasy bardziej lub mniej zdolne do czynu. Za najbardziej twórczą
uznał rasę białą, a szczególnie germańską.
Przejawy nacjonalizmu i szowinizmu występowały w wielu społeczeństwach. Na
przełomie XIX i XX wieku najsilniej dały one o sobie znać we Francji i w Niemczech. W
1894 r. sąd wojskowy we Francji skazał za rzekome szpiegostwo na rzecz Niemiec
Alzatczyka żydowskiego pochodzenia kpt kontrwywiadu Alfreda Dreyfussa (1859-
1935). Po paru latach okazało się jednak, że szpiegiem był inny oficer. Dreyfusa jednak
nie uwolniono i nie rehabilitowano, by nie kompromitować armii i sądu. Wokół tej
sprawy rozwinęła się wielka kampania polityczno-propagandowa. Społeczeństwo
francuskie podzieliło się na dwa wzajemnie zwalczające się obozy polityczne.
Nacjonaliści i prawicowcy bronili honoru armii, potępiali Żyda Dreyfusa, podczas gdy
demokraci i liberałowie bronili go. Znany pisarz Emil Zola (1840-1902) w 1898 r.
opublikował namiętny list otwarty do prezydenta republiki francuskiej Felixa Faure'a pt.
"Jacusse" - Oskarżam. Pod wpływem tej kampanii nowy prezydent Francji Emile Loubet
(1838-1929) w 1899 r. ułaskawił skazanego; a w 1906 r. został on zrehabilitowany.
Niewinnie oskarżony przez kilka lat przebywał na osławionej Wyspie Diabelskiej w
surowym więzieniu wojskowym.
Na terenie Niemiec nastroje nacjonalistyczne kwitły wobec ludności polskiej we
wschodnich prowincjach Prus oraz wobec Żydów w ramach rodzącego się
antysemityzmu.

7. Rywalizacja mocarstw o wpływy i znaczenie w świecie przełomu wieków

W XIX wieku szczególne znaczenie w świecie zdobyła Wielka Brytania. Było to
państwo bardzo skomplikowane. Potocznie nazywano je Anglią, podczas gdy faktycznie
nazywała się Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii, które obejmowało:
Anglię, Walię, Szkocję i Irlandię. Dominowali w nim Anglicy, ale poszczególne części
składowe zachowały swoje odrębności językowe, ustrojowe i wyznaniowe. W Anglii
panował anglikanizm, w Szkocji dominował katolicyzm, w Walii ścierały się wpływy
anglikanizmu z protestantyzmem, a w Irlandii 2/3 mieszkańców było katolikami, a 1/3
anglikanami. Do najbardziej samodzielnych i walczących o usamodzielnienie się należała
Irlandia, która podejmowała próby uzyskania autonomii. Według spisu z 1901 r. 77%
mieszkańców Anglii, Szkocji i Walii mieszkało już w okręgach miejskich. Stanowili oni
25 mln ludzi.
W Wielkiej Brytanii ukształtował się system monarchii parlamentarnej. Monarcha
stał na czele państwa ale zasadnicze decyzje należały do parlamentu, który składał się z
Izby Lordów i Izby Gmin. Lordowie tworzyli specyficzny klan wielkich właścicieli
ziemskich i ludzi zasłużonych. Byli oni powoływani przez króla z tytułu zasług. Część z
nich dziedziczyła ten tytuł i przywileje. Było ich około 500. Natomiast posłowie do Izby
Gmin pochodzili z wyboru ale wybory miały bardzo skomplikowany charakter. Brała w
nich udział tylko część dorosłych mężczyzn. Posłowie nie otrzymywali diet. Posłować
mogli tylko ludzie zamożni. W sumie polityką zajmowało się niewiele osób. Należeli oni
do dwóch konkurujących ze sobą partii politycznych: konserwatywnej i liberalnej. W
1900 r. powstała trzecia partia pod nazwą: Labour Party (Partia Pracy). Była to partia
skupiająca różne grupy socjalistyczne i związane z nimi związki zawodowe.
To stosunkowo małe państwo dokonało wielkich podbojów na innych
kontynentach i utworzyło wielkie imperium powiązane głównie osobą monarchy. W
latach 1837-1901 na tronie zasiadała królowa Wiktoria (1819-1901). Okres ten
przeszedł do historii Wielkiej Brytanii jako epoka wiktoriańska. W 1840 r. wyszła ona za
mąż za księcia niemieckiego Alberta Sachsen-Coburg-Gotha. Dzieci Wiktorii i Alberta
reprezentowały więc dynastię niemiecką, były spokrewnione z licznymi dworami
niemieckimi, a nawet nie znały języka angielskiego. Po Wiktorii na tron wstąpił jej
najstarszy syn Edward VII (1841-1910), a po nim Jerzy V (1865-1936).
Imperium brytyjskie rozciągało się na kilku kontynentach. Obejmowało znaczną
część Ameryki, Azji, Afryki i Oceanii. Wielka Brytania w XIX wieku przekształciła się
też w fabrykę i bank centralny świata. Język angielski panował w imperium a waluta
brytyjska - funt szterling, uznany był za najbardziej wartościową i stabilną walutę w
świecie. Kultura brytyjska stanowiła wzór do naśladowania dla wielu ludów i narodów
świata. Kolonie brytyjskie dochodząc do stanu względnej samodzielności nie zrywały
więzów z koroną brytyjską lecz przekształcały się w dominia związane z metropolią
osobą monarchy, który stanowił szczególny symbol jedności łączący różne narody
imperium brytyjskiego. W latach 1861-1900 Zjednoczone Królestwo opuściło 7,5 mln
ludzi, spośród których około 1 miliona osiedliło się w Australii i Nowej Zelandii, około
800 tys. w Kanadzie i kilkaset tysięcy w Afryce Południowej. Około 5 mln emigrowało
do Stanów Zjednoczonych. Ludzi tych, nacjonaliści brytyjscy uznawali za straconych dla
imperium. Imperium stale się powiększało i jednocześnie przekształcało. Do 1914 r.
status dominium uzyskały: Kanada (1867), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907) i
Związek Południowej Afryki (1910). Indie zdobyły status królestwa połączonego z
Wielką Brytanią osobą monarchy. Królowa Wiktoria miała tytuł cesarzowej Indii. W jej
imieniu krajem zarządzał wicekról, mianowany spośród dostojników brytyjskich. W 1914
r. inwestorzy brytyjscy inwestowali 4 mln funtów za granicą. Stanowiło to 43%
inwestycji zagranicznych świata. 37% tych inwestycji lokowano w dominiach, 21% w
USA i 18% w Ameryce Łacińskiej. Na przełomie wieków Wielka Brytania straciła
jednak rozpęd w ekspansji. Stopniowo dystansowały ją inne mocarstwa, tak gdy chodzi
o rozwój gospodarczy, jak i polityczny.
Drugie mocarstwo stanowiła Rosja, która w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii
była monarchią absolutną. Car był imperatorem niezależnym od żadnych instytucji
ziemskich. Był pomazańcem bożym i decydował nie tylko o sprawach świeckich ale i
kościelnych. Prawosławie stanowiło odłam kościoła chrześcijańskiego, nie uznający
władzy papieża i powiązany z osobą monarchy. Rosja także podbiła olbrzymie obszary i
wiele ludów wyznających różne wyznania i mówiących wieloma językami. W początku
wieku narody podbite stanowiły około 52% ogółu mieszkańców imperium. Rosjanie
podbili i uzależnili od siebie nie tylko słabo rozwinięte narody azjatyckie ale też wiele
narodów europejskich o dużych tradycjach państwowych.
W przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii Rosja była zacofana ekonomicznie.
Należący do niej obszar był bardzo zróżnicowany ekonomicznie i politycznie; w Rosji
występowały wielkie dysproporcje. Rosja nie tworzyła kolonii. Podbijane obszary
wcielała do państwa przekształcając je w kolejne gubernie lub kraje rządzone przez
urzędników rosyjskich. Ludność imperium narażona była na ostre represje carskiego
aparatu władzy i nędzę. Szczególną rolę w państwie odgrywali carscy urzędnicy czyli
biurokracja. Rządzili oni w imieniu cara, decydując w wielu wypadkach o interpretacji
carskich poleceń i zarządzeń. W Rosji kwitła korupcja. Carski aparat władzy był słabo
wykształcony; stał na niskim poziomie moralnym. Za załatwienie określonych spraw
urzędnicy brali wielkie łapówki. Wobec narastającego niezadowolenia podbitych
narodów i ludności własnej car musiał utrzymywać wielką armię, którą posługiwano się,
tak w tłumieniu powstań podbitych narodów, jak i w kontynuowaniu nowych podbojów.
Na przełomie wieków Rosja konkurowała z Wielką Brytanią w dążeniu do
podporządkowania sobie Azji Środkowej (Persja, Afganistan) i Chin; z Austro-Węgrami
o wpływy na Bałkanach i z Japonią w Mandżurii.
Mocarstwem kolonialnym była Francja. W XVIII w. i w czasie wojen
napoleońskich utraciła znaczną część swych kolonii na rzecz Wielkiej Brytanii i w XIX
wieku skoncentrowała się na podboju Afryki i Indochin. W 1898 r. doszło do ostrej
konfrontacji z Wielką Brytanią w Afryce; oba państwa podjęły rokowania, w których
wyniku doszło do kompromisu. Francja ograniczyła swą ekspansję kolonialną
koncentrując się na przygotowaniach do rozprawy z Niemcami w Europie. Uchodziła
długi czas za mocarstwo dysponujące najsilniejszą armią lądową. Tworzyła także flotę
wojenną uznając jednak priorytet Wielkiej Brytanii w tym zakresie. Francja opanowała
Afrykę Północną i pustynną Saharę, a w Azji Indochiny. Brała udział w kolonizacji Chin.
Współpracowała z Rosją. Francja była republiką. Decydującą rolę spełniał dwuizbowy
parlament wybierany w drodze wyborów ogólnych.
Niezwykle skomplikowany twór państwowy stanowiły Austro-Węgry. Austria po
klęsce wojennej poniesionej w wojnie z Prusami w 1866 r. stopniowo przekształcała się
w monarchię konstytucyjną. Cesarz Austrii był jednocześnie królem Węgier, które
podniesione zostały do rangi drugiego członu składowego monarchii. Obok Austriaków i
Węgrów na terenie Austro-Węgier mieszkało wiele innych narodowości, które tworzyły
odrębne kraje i regiony. Generalnie państwo dzielono na uzależnioną od Austriaków
Przedlitawię i uzależnioną od Węgrów Zalitawię. Osobny twór stanowiła podbita w 1878
r. Bośnia i Hercegowina, która stanowiła wspólny kraj Austro-Węgier. Na terenie
Austro-Węgier Niemcy-Austriacy stanowili tylko 23,5% ogółu mieszkańców, a Węgrzy
(Madziarzy) 19,5%. Większość mieszkańców, bo 47,5% (24 miliony) stanowiły różne
narodowości słowiańskie. Niektórzy uczeni i politycy uznali to państwo jako modelowe
rozwiązanie skomplikowanej kwestii narodowej. Inni krytykowali jako zlepek
zwalczających się wzajemnie ludów i narodów. Działający na terenie państwa
socjaldemokraci wypracowali koncepcję przeksztalcenia Austro-Węgier w państwo
uznające autonomię kulturalną poszczególnych narodowości. Czynnikiem scalającym
miała być osoba monarchy. Starzejący się cesarz i król Franciszek Józef I Habsburg
(1830-1916) kreowany został na dobrotliwego ojca narodów zamieszkujących to
państwo. Wielu polityków odrzucało jednak taką koncepcję i wysuwało żądania pełnego
równouprawnienia politycznego lub oderwania się od monarchii i pełnego
usamodzielnienia państwowego.
Austro-Węgry nie posiadały kolonii i dysponowały niewielką flotą wojenną na
Adriatyku. Znajdowały się w konflikcie z Rosją i Turcją. Podejmowały ekspansję na
Bałkany, zmierzając do pełnego uzależnienia tego obszaru od siebie. W polityce tej
szukały sojusznika w Rzeszy Niemieckiej. Szybko zapomniano urazy powstałe na tle
wojny z 1866 r. i zacieśniano współpracę tworząc wspólny blok wojenny przeciw Rosji.

Tabela nr 8
Podział Austro-Węgier na części składowe w 1914 r.
Region
Obszar w km2
Ludność w 1910 r.
Stolica
Ludność stolicy
Przedlitawia
300 006
28 571 934
Wiedeń
2 031 498
Zalitawia
325 411
20 886 487
Budapesz
t
880 371
Bośnia-Hercegowina
51 199
1 931 802
Sarajewo
51 919
Austro-Węgry
676 616
51 390 223
Wiedeń

Źródło: H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Kraków 1982, s. 16.

Tabela nr 9
Skład narodowościowy Austro-Węgier według spisu powszechnego z 1910 roku
Narodowość
Przedlitawia
Zalitawia
Austro-Węgry

w tys.
%
w tys.
%
w tys.
%
Niemcy (Austriacy)
9 950
35,6
2 037
9,8
12 010
23,5
Węgrzy
-
-
10 050
48,1
10 061
19,5
Czesi
6 435
23,0
-
-
6 435
12,5
Polacy
4 968
17,8
-
-
4 968
9,9
Ukraińcy (Rusini)
3 518
12,6
472
2,3
3 991
8,0
Rumuni
275
0,1
2 949
14,1
2 881
6,5
Chorwaci
684
1,4
1 833
8,8
2 648
6,4
Serbowie
105
0,05
1 106
5,3
1 968
5,0
Słowacy
-
-
1 968
9,4
1 253
3,9
Słoweńcy
253
4,5
-
-
1 253
2,5
Włosi
768
2,8
-
-
768
1,5
Razem
27 956
97,9
20 415
97,8
50 207
99,3

Źródło: H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918, s. 19.

Przez długi czas rolę mocarstwa pełniła też Turcja, która opanowała znaczne
obszary w Azji Mniejszej, Afryce i w Europie. Utraciła jednak dawną prężność
ekonomiczną i militarną i stopniowo traciła znaczenie. Nazywano ją chorym człowiekiem
Europy. Anglicy wypierali ją z Afryki, na półwyspie Bałkańskim buntowały się podbite
przez nią narody bałkańskie. Do wojny z nią parli też Włosi, a na Kaukazie zagrażała jej
Rosja. W samej Turcji dojrzewała rewolucja wewnętrzna. Państwo to, coraz mniej
liczyło się w polityce globalnej.
Za państwo kolonialne uchodziła też Holandia (Niderlandy). Była jednak
państwem małym i bez możliwości większej ekspansji. Podbijała wyspy Indii
Holenderskich (Indonezja). To samo odnosiło się do Belgii. Państwa skandynawskie nie
odgrywały większej roli, a państwa półwyspu Iberyjskiego stopniowo traciły podbite
wcześniej obszary. Najbardziej dotkliwie odczuwała to Hiszpania, która w 1898 r.
przegrała wojnę z USA i musiała się wycofać z Kuby i Filipin.
Wspomniane wyżej państwa przeżyły już okres świetności. Od czasu do czasu
podejmowały one jeszcze próby podbojów. Generalnie jednak znajdowały się w stanie
defensywy. Ich miejsce zajmowały stopniowo nowe, bardziej dynamicznie rozwijające się
państwa, jak np. Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia i Włochy.
Najbardziej dynamicznie rozwijały się Stany Zjednoczone, które w okresie
tym przekształciły się w jedno z największych państw świata. W latach 1861-1865 stany
północne pokonały w wojnie domowej stany południowe zmuszając je do rezygnacji z
dążeń separacyjnych i do przyjęcia narzuconego przez uprzemysłowioną północ modelu
państwa. Obejmując wielki obszar nie hamowany tradycją i prawami feudalnymi mogły
przyspieszyć budowę wielkiego przemysłu i stosunków kapitalistycznych. Było to od
początku najbardziej liberalne państwo świata; wielowyznaniowe z przewagą wyznań
zreformowanych. Panował w nim kult pracy. Burzliwy rozwój ekonomiczny i polityczny
Stanów Zjednoczonych przyciągał do nich masy emigrantów z wielu różnych krajów
Europy. Dominująca początkowo ludność irlandzka, szkocka i angielska w końcu wieku
została zdominowana przez Niemców, Greków, Włochów, Słowian i narody azjatyckie.
Jednak w przeciwieństwie do Europy, gdzie różne narodowości wzajemnie rywalizowały
ze sobą i namiętnie walczyły o niepodległość, w Stanach Zjednoczonych współpracowały
ze sobą tworząc nowy naród amerykański. Mimo napływu emigrantów gęstość
zaludnienia nadal była słaba. Tubylczą ludność indiańską w poważnym stopniu
wytrzebiono, a resztkę osadzono w rezerwatach.
Amerykanie zbudowali wielki przemysł i nowoczesną sieć komunikacyjną oraz
stworzyli ideologię liberalizmu politycznego i ekonomicznego. W końcu XIX wieku
Stany wybiły się do rzędu najbardziej rozwiniętych państw świata. Rozpierała je energia
twórcza i wielki dynamizm. W latach 90. XIX wieku podjęły one silną ekspansję na
zewnątrz. Ideologiem imperializmu amerykańskiego stał się prezydent William McKinley
(1843-1901), który w 1897 r. objął urząd prezydenta USA. W 1898 r. Stany poparły
powstanie antyhiszpańskie na Kubie i spowodowały oderwanie Kuby od Hiszpanii.
Formalnie uzyskała ona niepodległość. Faktycznie przekształciła się w kolonię USA,
które utworzyły tam swą bazę wojenną. Stany odebrały też Hiszpanii Puerto Rico,
zmusiły do sprzedaży Filipin i zajęły Hawaje. Walka o Filipiny trwała jednak długo i
pociągnęła za sobą śmierć około 200 tys. ludzi. W 1898 r. sekretarz stanu USA John
Hay proklamował politykę tzw. otwartych drzwi w Chinach, zyskując dla USA
możliwość penetracji tego państwa. W 1900 r. Stany zjednoczone wzięły udział w
stłumieniu powstania bokserów w Chinach. W Stanach Zjednoczonych przeprowadzono
wielkie reformy społeczne i polityczne.
We wrześniu 1901 r. Mc Kinley został zamordowany. Stanowisko prezydenta
objął wiceprezydent Theodor Roosevelt (1858-1919), który kontynuował politykę
ekspansji przyjmując doktrynę admirała Alfreda Thayera Mahana (1840-1914), który
dowodził, że rozwój siły i znaczenia państwa zależy od silnej floty wojennej (The
influance od Sea Power upon History). Mahan wzywał też do podboju Azji. Ekspansja
USA szła w kierunku basenu Morza Karaibskiego i Ameryki Łacińskiej.
W Ameryce Środkowej i Południowej panowały zupełnie inne stosunki niż w
USA i Kanadzie. Był to obszar podbity w przeszłości przez katolickie państwa, takie jak
Hiszpania, Portugalia i Francja. Osłabienie tych państw w dobie wojen napoleońskich
spowodowało, iż mieszkająca tam ludność zrzuciła panowanie obce i utworzyła
samodzielne państwa. Na terenach tych zachowało się wiele ludów i plemion indiańskich.
Ludność miejscowa wymieszała się z ludnością napływową tworząc nowe rasy i grupy
krwi. Wystąpiło zjawisko tzw. akulturyzacji i synkretyzmu czyli przenikanie ras i kultur.
Pozostali tam europejczycy mieszając się z ludnością kolorową tworzyli rasę kreolską
(Kreole Biali i Czarni). Skrzyżowanie ludności białej z Murzynami stworzyło ludność
zwaną Mulatami, a Indian z białymi i Murzynami ludność zwaną Metysami. Na terenie
Ameryki Łacińskiej występowali więc: Francuzi, Hiszpanie, Portugalczycy, Indianie,
Krelowie, Metysi i Mulaci.
Katolicyzm wchłonął wiele elementów wierzeń lokalnych tworząc
skomplikowaną religię katolicką z domieszką starych obrzędów indiańskich. Gorący i
wilgotny klimat nie zachęcał do intensywnej pracy. Na wzór metropolii europejskich w
Hiszpanii i Portugalii tworzono wielkie plantacje i hacjendy zatrudniające niewolników.
W niektórych krajach niewolnictwo przetrwało do końca XIX wieku. Granice państw i
nowotworzone narody miały sztuczny charakter. Często dochodziło między nimi do
wojen i nowych podziałów. W krajach tych dokonywano często puczów, przewrotów
politycznych i rewolucji. Na czele tych przewrotów stali przeważnie wojskowi lub
wyznający radykalne poglądy księża katoliccy. Tworzono dyktatury i systemy
prezydenckie.
Cały ten obszar rozwijał się w cieniu wielkiego państwa jakim były na północy
Stany Zjednoczone. Dla USA Ameryka Łacińska stanowiła naturalny obszar ekspansji
ekonomicznej i politycznej. Na ekspansję tą najbardziej narażony był graniczący z USA
Meksyk. Już w połowie XIX wieku utracił on znaczne obszary na rzecz tego państwa. Z
oderwanych od Meksyku terenów w USA utworzono nowe stany: Arizona, Kalifornia,
Nowy Meksyk, Teksas. Przewaga ekonomiczna USA spowodowała, że kapitaliści
amerykańscy wykupywali wielkie obszary w państwach Ameryki Południowej
uzależniając je od siebie. Tworzono tzw. republiki bananowe, które były całkowicie
uzależnione od wielkich towarzystw handlowych USA. W poszczególnych państwach
kształtowano gospodarkę monokulturową, tworząc plantacje kawy, bawełny, trzciny
cukrowej i tytoniu. Na terenach tego kontynentu znajdowały się wielkie puszcze i
niespenetrowane jeszcze przez człowieka obszary. W Andach i w dorzeczu Amazonki
nadal żyły jeszcze plemiona Indian nie mające kontaktu z białymi.
Do największych państw tego kontynentu zaliczano Brazylię, która obejmowała
obszar około 8,5 miliona km2, Argentynę (2,7 mln km2), Meksyk (1,9 mln km2), Peru
(1,2 mln km2), Boliwię (1 mln km2) i Chile (726 tys. km2). Większość istniejących tam
państw obejmowała jednak mały obszar i była słabo zaludniona. Meksyk na olbrzymim
obszarze w 1910 r., zamieszkiwało zaledwie 15 mln mieszkańców, spośród których 8
mln stanowili Metysi, 6 mln Indianie i 1,5 mln biali. Indianie posługiwali się 51 językami i
narzeczami. W tej sytuacji w większości krajów tego regionu językiem urzędowym był
język hiszpański. Tylko w niektórych używano francuskiego, portugalskiego (Brazylia)
lub angielskiego. Liczba ludności Boliwii wzrosła z 1,4 mln w 1890 r. do 2,6 mln w 1914
r., Chile odpowiednio z 2,6 mln do 3,5 mln, Kolumbii z 3,6 mln do 5,1 mln, Kuby z 1,4
mln, do 3 mln, Peru z 3,1 mln do 4 mln, Urugwaju z 700 tys. do 1,2 mln, Wenezueli z
2,3 mln do 2,6 mln.
W XIX wieku w USA zrodziła się idea panamerykanizmu. Inicjatorem jej był
sekretarz stanu James Blaine. W nawiązniu do doktryny prezydenta J. Monroe w 1823 r.
wzywano do stworzenia wspólnego bloku państw amerykańskich celem obrony przed
ingerencją ze strony państw europejskich. Organizowano kongresy panamerykańskie i
zawierano układy o współpracy. W 1887 r. w Waszyngtonie przeprowadzono
konferencję, która uchwaliła 10-punktowy program współpracy. Część państw Ameryki
Południowej brała w nich udział. Niektóre z nich, jak np. Meksyk opierały się. 19 IV
1890 r. na kongresie w Waszyngtonie powołano do życia Międzynarodową Unię
Republik Amerykańskich oraz jako jej organ wykonawczy Biuro Handlowe Republik
Amerykańskich z siedzibą w Waszyngtonie. Kolejne konferencje przeprowadzono w
Meksyku (22 X 1901 - 31 I 1902), Rio de Janerio (23 VII - 27 VIII 1906), Buenos Aires
(12 VII - 30 VIII 1910). Luźna Międzynarodowa Unia Republik Amerykańskich
przekształciła się stopniowo w scentralizowaną Unię Panamerykańską. Biuro Handlowe
Unii przekształcono w Międzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich. Należały do
niej tylko państwa uznawane przez USA. Nie należała też Kanada, która była Dominium
Brytyjskim.
"Na przełomie wieków - pisze W. Dobrzycki - nastąpiła zmiana układu sił i
wpływów wielkich mocarstw w Ameryce Środkowej i na Karaibach. Stany Zjednoczone
uznały, iż dysponują wystarczającą siłą, aby wymusić szanowanie postanowień doktryny
Monroego przez państwa europejskie. Narzuciły więc swą mediację w sporze
granicznym między Wenezuelą i Gujaną Brytyjską, a w 1902 r. doprowadziły do
wycofania się państw europejskich z blokady tej pierwszej. W wyniku zwycięskiej wojny
z Hiszpanią w 1898 r. i wyzwolenia Kuby, Stany Zjednoczone nie tylko uzyskały
kolonialne nabytki terytorialne (Puerto Rico, Guam, Filipiny), lecz także bardzo
wzmocniły swą pozycję na Karaibach. Formalnie niepodległa Kuba musiała przyjąć
poprawkę Platta, co dało jej status zbliżony do protektoratu. Model stosunków z Kubą
wydał się w Waszyngtonie tak atrakcyjny, iż próbowano go później stosować wobec
innych państw regionu. Przykładem może być Panama, która w 1903 r. stała się
dwudziestym niepodległym państwem latynoamerykańskim. Jej niepodległość narodziła
się jednakze w okolicznościach wielce podejrzanych, gdyż bezpośrednio po odrzuceniu
przez senat kolumbijski w sierpniu 1903 r. traktatu z USA o kanale
międzyoceanicznym".
Ekspansję USA krępowały i hamowały trudności komunikacyjne. Były to bardzo
rozległe i trudno dostępne obszary. Rzeki w USA płynęły z północy na południe i nie
stwarzały możliwości połączenia obu wybrzeży. Transport kolejowy był drogi. Od 1543
r. planowano przeciąć kontynent w najwęższym miejscu kanałem, który skracał by te
odległości i ułatwiał komunikację. W 1879 r. budowniczy kanału Sueskiego Francuz
Ferdynand Lesepsse stworzył odpowiednie konsorcjum i przystąpił do budowy kanału,
ale trudne warunki klimatyczne przekreśliły te plany. Malaria zabijała robotników. W
czasie 10 lat zmarło około 22 tys. ludzi. Wystąpiły też nadużycia. Właściciele akcji
ponieśli wielkie straty i towarzystwo upadło (skandal panamski). Do idei tej powrócono
za prezydentury T. Roosevelta, który udzielił jej zdecydowanego poparcia. Utworzono
nowe towarzystwo zdominowane przez kapitał amerykański i zawarto odpowiednią
umowę dzierżawną z rządem Kolumbii, do której należały tereny planowanej budowy.
Szybko okazało się jednak, że umowa była bardzo niekorzystna i rząd Kolumbii wycofał
się z niej. Rząd USA nie zraził się tym. Na terenie planowanym pod budowę
przygotowano przewrót i w 1903 r. proklamowano powstanie nowego państwa Panamy,
które podpisało odpowiednią umowę i wyraziło zgodę na budowę kanału. Rozpoczęto ją
6 XI 1903 r. Trwała do sierpnia 1914 r., to jest 11 lat. Prace rozpoczęto od tępienia
moskitów jako nosicieli malarii. Budowa pochłonęła 352 mln dolarów. Przerzucono 180
mln m3 ziemi i zużyto 61 mln funtów dynamitu. Zatrudniono wiele tysięcy ludzi i
nowoczesny sprzęt techniczny. Budowę realizowano wzdłuż zbudowanej w 1855 r. linii
kolejowej, od miasta Colón nad Atlantykiem do miasta Balboa nad Pacyfikiem. Kierował
nią inż. wojskowy George Washington Goethels. Otwarcia kanału dokonano 15 VIII
1914 r., przepuszczając pierwszy statek parowiec "Ancon".
Kanał ma długość 81,6 kilometrów, szerokość od 150 do 300 metrów i
głębokość 100 metrów. Cała strefa kanału jest szeroka na 16 km. Parametry śluz
dostosowano do parametrów największych, budowanych wówczas okrętów. Były nimi
pancernik USA "Transylwania" i parowiec "Titanic". Różnica poziomów pomiędzy obu
końcami kanału wynosi 26 metrów. 3 podwójne śluzy podnoszą lub opuszczają statki o
wyporności do 67 tys. BRT na 26 m. Do tego celu niezbędnych jest 296 mln litrów
wody. Zgromadzono ją w położonym w najwyższym punkcie kanału sztucznym jeziorze
Gatun. Przepłynięcie kanału trwa 8-9 godzin. Przepustowość kanału pozwala na
przepływ 42 statków dziennie i 15 tys. rocznie.
Kanał ma olbrzymie znaczenie gospodarcze i militarne. Skraca on drogę z
Nowego Jorku na wybrzeżu Atlantyckim USA do San Francisco na wybrzeżu Oceanu
Spokojnego o kilka tysięcy kilometrów. Budowa Kanału Panamskiego miała wielkie
znaczenie dla dalszego rozwoju handlu zagranicznego USA, wzmocnienia jego
możliwości obronnych oraz przyspieszenia jego ekspansji w kierunku Oceanu
Spokojnego i Chin. Budowa spowodowała też zaostrzenie konfliktu Stanów
Zjednoczonych z państwami basenu Morza Karaibskiego i Ameryki Łacińskiej. Spór z
Kolumbią załagodzono dopiero w 1920 r. wypłacając jej odszkodowanie w wysokości
24,5 mln dolarów.
Drugim tego typu państwem, jak USA były Niemcy. Zjednoczenie państw
niemieckich w 1871 r. spowodowało wielką zmianę sytuacji, tak w Niemczech, jak i w
skali całej Europy. Niemcy były federacją. Cesarzem Niemiec był każdorazowy król
Prus, które stanowiły największy kraj Rzeszy. Państwo miało konstytucyjny charakter.
Izba Niższa zwana Reichstagiem (parlament) pochodziła z wyborów powszechnych
(kobiety nie miały praw wyborczych). Natomiast Izba Wyższa zwana Radą Związku
(Bundesrat) składała się z przedstawicieli poszczególnych państw. Król Prus dysponował
rządem, którego premier pełnił jednocześnie funkcję kanclerza Rzeszy. Kanclerz był
powoływany przez cesarza i przed nim odpowiadał za swe czynności. Parlament mógł
wyrazić mu swoje votum nieufności ale ostateczna decyzja należała do cesarza. Kanclerz
powoływał sekretarzy stanu, którzy byli jego pomocnikami w pełnieniu urzędu. Nie
tworzyli oni rady ministrów i nie byli ministrami ale tylko wysokiej rangi urzędnikami.
W okresie 20 lat od zjednoczenia, Niemcy zbudowały wielki przemysł i system
komunikacji, stworzyły zalążki systemu kolonialnego oraz zagroziły pozycji kolonialnej
Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i Holandii. W końcu XIX wieku prześcignęły Wielką
Brytanię w rozwoju przemysłu i wysunęły się do ścisłej czołówki mocarstw świata
formułując tezę głoszącą, że przystępują do realizacji Weltpolitik (Polityka światowa),
żądając nowego podziału kolonii i zgody mocarstw na budowę baz morskich. W ślad za
tym przystąpiły do gwałtownej rozbudowy floty wojennej niezbędnej do zabezpieczenia
kolonii i wpływów handlowych. Dążenia te doprowadziły do ostrego konfliktu z Wielką
Brytanią, która uznawała się za królową mórz i dysponowała największym systemem
kolonialnym. Od 1871 r. tradycyjnie Niemcy znajdowały się w konflikcie z Francją, która
dążyła do rewanżu za klęskę z 1870 r. oraz do odebrania utraconych wówczas na rzecz
Niemiec prowincji Alzacji i Lotaryngii. Do 1890 r. Niemcy współpracowały z Rosją ale
w 1891 r. nowy cesarz Niemiec Wilhelm II Hohenzollern współpracę tę ograniczył,
narażając Rzeszę na ewentualny konflikt z tym mocarstwem.
Ekspansja niemiecka szła w kierunku kolonii afrykańskich, Europy Wschodniej, a
szczególnie krajów nadbałtyckich, półwyspu Bałkańskiego, Chin. Niemcy były poważnie
zurbanizowane i dobrze zorganizowane. Występowało w nich wiele partii politycznych.
Dominowały partie konserwatywne i liberalne. Najwięcej członków skupiała SPD
(Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), ale była ona izolowana politycznie przez inne
partie i w sensie politycznym nie odgrywała większej roli. Partie mieszczańskie
traktowały ją jako partię reprezentującą interesy międzynarodowej klasy robotniczej, a
nie narodu niemieckiego. Przywódcy SPD zabiegali o to, by zmienić swój obraz
polityczny w Rzeszy. Największym państwem Niemiec były Prusy. Sejm pruski
wybierany był w oparciu o niedemokratyczne prawo wyborcze. Dostęp do foteli
poselskich ze strony niższych klas społecznych był bardzo ograniczony. Prusy tradycyjnie
były zdominowane przez koła junkierskie (ziemianie) i konserwatywne. Tradycyjnie
przywiązywały wielką uwagę do armii i zbrojeń. Uprawiano kult armii i munduru.
Oficerem armii pruskiej mógł być w zasadzie tylko szlachcic. Armia była dobrze
wyszkolona i dysponowała wielkimi tradycjami wojennymi. Mimo występujących w
Prusach nierówności i dysproporcji były one państwem praworządnym.
Szczególną niespodziankę sprawiła jednak Japonia. Do lat sześćdziesiątych
XIX wieku nie odgrywała ona żadnej roli w świecie i nie liczyła się za mocarstwo.
Cesarz był przedmiotem kultu religijnego. Władza polityczna należała do kół
wojskowych (samuraje) z szogunem na czele. W latach siedemdziesiątych dokonała
otwarcia na zewnątrz, przeprowadziła wielką rewolucję polityczną i społeczną
modernizując się. Tzw. rewolucja Meidji spowodowała zniesienie systemu feudalnego i
przyspieszenie rozwoju kapitalizmu. Zniesiono stary podział kraju na księstwa feudalne i
podzielono na nowoczesne okręgi zarządzane przez administrację państwową. Powstała
nowoczesna kadra urzędników. Reforma rolna spowodowała umocnienie warstwy
chłopskiej. Zniesiono system obronny oparty o samurajów i wprowadzono armię z
poboru powszechnego. Rozbudowano system komunikacji i przemysł. W 1889 r.
wprowadzono wzorowaną na pruskiej konstytucję. Zachowała ona instytucję cesarza,
który uznawany był powszechnie za bóstwo (tenno). Powołano dwuizbowy parlament
przy bardzo ograniczonym prawie wyborczym. Utworzono rząd reprezentujący
społeczeństwo i jego partie polityczne. Ponad rządem znajdowało się jednak ciało
specjalne tzw. genro czyli konwent seniorów, składający się z członków rodziny
cesarskiej. Ciało to decydowało o składzie rządu i polityce państwa. Istotny wpływ
uzyskały koła wojskowe. Armia lądowa rywalizowała z marynarką wojenną. W ten
sposób powstał specyficzny system polityczny wyrażający dążenie kół militarystyczno-
kapitalistycznych. Japończycy kopiowali najlepsze osiągnięcia techniczne owych czasów
wysyłając swoich specjalistów do Niemiec, USA, Wielkiej Brytanii i Francji. Szczególnie
bliską współpracę utrzymywano z Niemcami. Ekspansja Japonii kierowała się jednak w
stronę Korei, Mandżurii i Chin. Liczba ludności Japonii wzrosła z 40 mln w 1890 r., do
49 mln w 1900 r. i 51 mln w 1910 r. Wyspy japońskie były ubogie i nie zapewniały tej
ludności pełnego utrzymania. W końcu wieku koła wojskowe Japonii podjęły
wychowanie społeczeństwa w duchu nacjonalistycznym i ekspansywnym. Utworzono
organizacje szpiegowskie (Kampeitai) i dywersyjne oraz rozbudzono ducha fanatyzmu.
Kształtowano przekonanie o wyższości Japończyków nad innymi narodami oraz
rozwinięto ideę panazjatyzmu. Głoszono, że śmierć za cesarza prowadzi do raju.
Ekspansja Japonii szła w kierunku Korei i Mandżurii. Były to tereny zależne od
Chin. Chiny w okresie tym przeżywały jednak wielkie załamanie ekonomiczne i
polityczne. Podlegały one procesowi uzależnienia od mocarstw europejskich, które
dzieliły je na swoje strefy wpływów. Na przełomie wieków do ekspansji przyłączyły się
Stany Zjednoczone. Ekspansją w kierunku Mandżurii zainteresowana była też Rosja.
Były to jednak tereny bardzo oddalone od Europy i Rosji centralnej.
W Europie wielką ekspansję zapowiadali też nacjonaliści włoscy, którzy
głosili program pełnego zjednoczenia państwa. Zjednoczenie Włoch w 1861 r. nie
doprowadziło do pełnego zjednoczenia. Włosi dążyli do wchłonięcia państwa
papieskiego, wyparcia Austrii z północnych Włoch, odebrania Turcji jej posiadłości w
rejonie Morza Adriatyckiego, a następnie stworzenia przyczółków w Afryce Północnej
(Tunis) i Wschodniej (Somalia i Erytrea). Włochy były monarchią. Społeczeństwo
ulegało nacjonalizmowi.
Sytuacja w świecie bardzo się komplikowała. Rywalizacja mocarstw ulegała
zaostrzeniu. Mieszkańcy poszczególnych państw nie mieli wiele do powiedzenia. W
krajach demokratycznych wiedzieli oni nieco więcej na temat konfliktów i sporów, ale
nie mieli wpływu na ich przebieg. Decydowali o tym politycy. W państwach takich jak
Rosja, Japonia czy Turcja ludność na ogół także niewiele wiedziała i generalnie była
zaskakiwana wydarzeniami. O konfliktach decydowały wielkie mocarstwa. Małe państwa
same były ich ofiarami i nie były w stanie im się przeciwstawić.

8. Konflikty wojenne przełomu XIX i XX wieku

Dążenie do zabezpieczenia przepływu przez Kanał Sueski spowodowało, że
Wielka Brytania w końcu XIX wieku podjęła szereg działań zmierzających do
opanowania terenów leżących obok kanału. W 1882 r. opanowała ona uzależniony dotąd
od Turcji Egipt. Następnie przystąpiła do podboju Sudanu, na terenie którego właśnie
powstało państwo Mahdiego. Muhammad Ahmad Ibn Abd Allah (1844-1885) w 1881 r.
ogłosił się Mahdim czyli zbawicielem i wezwał derwiszów do świętej wojny przeciwko
Turkom, Egiptowi i Brytyjczykom. W kilku bitwach wojska jego pokonały, tak Egipcjan,
jak i Brytyjczyków i opanowały Sudan. Brytyjczycy dopiero w 1896 r. zdołali zebrać
nowe siły pod dowództwem dowodzącego formalnie armią uzależnionego od Wielkiej
Brytanii Egiptu gen. Horatio Herberta Kitchenera (1850-1916), który podbił cały Sudan i
w 1898 r. zniszczył państwo Mahdystów. Decydująca bitwa rozegrała się we wrześniu
1898 r. pod Omdurmanem. Zabito 9700 Mahdystów przy stratach własnych 28
Brytyjczyków i 20 żołnierzy egipskich. Mahdyści nie dysponowali karabinami
maszynowymi. W podobnej scenerii w lipcu 1879 r. armia brytyjska zlikwidowała
ostatnie państwo murzyńskie w Afryce południowo-wschodniej - państwo Zulusów.
Następnie przystąpiono do likwidacji państw Burów w Afryce Południowej. W
latach 70. XIX wieku brytyjski awanturnik i poszukiwacz diamentów John Cecil Rhodes
(1853-1902) rozwinął działalność w tej części świata, tworząc państwo pod nazwą
Rodezja. Stopniowo przesuwał swoje działania na północ, wchodząc w konflikt z
istniejącymi tam państewkami osadników holenderskich (Burowie) Transwalem i Oranią.
W tej sytuacji w 1898 r. doszło do formalnej wojny z Burami, którzy dysponowali
nieliczną ale bardzo bitną armią partyzancką. Wojna miała bardzo brutalny charakter i
trwała 3 lata. Wojska brytyjskie napotkały twardy opór i początkowo ponosiły wielkie
straty. Cesarz Niemiec Wilhelm II zachęcał Burów do oporu wysyłając do prezydenta
Transwalu Krzę gratulacyjną. Fakt ten doprowadził do ostrego
konfliktu brytyjsko-niemieckiego. Opór Burów złamano dopiero w maju 1902 r.,
koncentrując armię liczącą około 200 tys. ludzi. Burów rozbrajano i osadzano w
obozach koncentracyjnych. Problem ten wywołał falę oburzenia w świecie. W 1910 r.
podbite obszary Transwalu i Oranii połączono z brytyjskim Krajem Przylądka
(Kaapstaat) i utworzono jednolite państwo: Unię Południowej Afryki.
W 1890 r. Wielka Brytania zawarła też układ z Rzeszą Niemiecką i oddała jej
położoną koło wybrzeży niemieckich na Morzu Północnym wyspę Helgoland. W zamian
za to, Niemcy zrezygnowały z luźno z nimi związanych kolonii w Afryce
Południowo-Wschodniej i wyraziły zgodę na regulację granicy w tym regionie. Pod
kontrolę brytyjską przeszła Uganda.
W ten sposób Wielka Brytania na przełomie wieków utworzyła w Afryce
Południowo-Wschodniej cały system powiązanych z nią kolonii lub krajów zależnych
opanowując Egipt, Sudan, Zanzibar, Ugandę i Unię Południowej Afryki.
Polityka państw europejskich w koloniach i krajach zależnych budziła opór i
powstania ludów kolonialnych. W latach 1895 i 1904 bardzo silne powstania wybuchły w
koloniach niemieckich w Afryce. Zostały one brutalnie stłumione przez armię kolonialną
II Rzeszy. W końcu XIX wieku w Chinach zrodził się ruch odrodzenia zmierzający do
uwolnienia państwa od zależności kolonialnej. Patrioci chińscy utworzyli tajne
Stowarzyszenie Yihequan (Pięść w imię Sprawiedliwości i Pokoju). W latach 1887-1901
podjęło ono akcję zbrojną przeciw dzielnicom europejskim w wielkich miastach
chińskich oraz przeciw misjonarzom narzucającym Chińczykom obcą wiarę. Przeszło
ono do historii jako powstanie bokserów. Powstanie zostało brutalnie stłumione w 1901
r. przez połączone siły kilku państw. W tłumieniu ruchu wzięły udział: Wielka Brytania,
Francja, USA, Niemcy, Rosja, Włochy, Austro-Węgry i Japonia. Na czele połączonych
sił pacyfikacyjnych stał niemiecki marszałek polny Alfred hr von Waldersee. Cesarz
niemiecki odprawiając żołnierzy do Chin wzywał, by dali Chińczykom dobrą nauczkę,
tak by wspominano ich jak kiedyś pamiętnych Hunów z Atyllą na czele. Wzywał ich, by
działali tak, by jeszcze po tysiącu lat żaden Chińczyk nie ośmielił się podnieść ręki na
niosącego nową religię i kulturę Niemca. W toku tych zmian w 1898 r. Niemcy zmusiły
rząd Chin do wydzierżawienia Rzeszy Cingtau na półwyspie Szantung. Zbudowano tam
bazę dla floty niemieckiej i kupców niemieckich prowadzących handel z wyspami
Oceanii.
Na przełomie wieków oczy świata zwróciły się na Japonię. Do tego czasu Daleki
Wschód był uzależniony od państw europejskich. Chiny podzielono na strefy wpływów
Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji. Tymczasem w końcu XIX wieku pojawiła się nowa
potęga lokalna w postaci Japonii. Japonia przystąpiła do ekspansji na teren Korei. Były
to obszary formalnie uzależnione od Chin. W 1894 r. wojska japońskie wkroczyły na
teren Korei i doprowadziły do wojny z Chinami. Okazało się, że wielkie Chiny nie były w
stanie obronić swych praw do Korei. 17 IV 1895 r. musiały one podpisać z Japonią układ
pokojowy w Shimonoseki, w którym uznały niezależność Korei, oddały Japonii wyspę
Tajwan, wyspy Peskadory i Półwysep Liaotung (w Mandżurii) oraz zapłaciły
odszkodowania wojenne w wysokości 35 mln funtów szterlingów. Ponadto kilka portów
chińskich zostało otwartych dla handlu z Japonią. Zniesienie protektoratu chińskiego nad
Koreą otworzyła Japonii drogę do uzależnienia tego państwa od siebie.
W czasie wojny Chiny poniosły wielkie straty osobowe, podczas gdy armia
Japonii nie poniosła większych strat. Była ona dobrze uzbrojona i wyszkolona oraz
dysponowała dobrą kadrą dowódczą, wyszkoloną w USA, Wielkiej Brytanii i w
Niemczech. Anglicy popierali Japonię i w 1902 r. zawarli z nią układ sojuszniczy.
Układ w Shimonoseki zaniepokoił Niemcy, Francję i Rosję. Państwa te zmusiły
Japonię do zmodyfikowania jego postanowień. Zrezygnowała ona z przejęcia Półwyspu
Liaotung. Z faktu tego skorzystała Rosja. W 1898 r. Chiny wydzierżawiły Rosji ten
Półwysep wraz z bazą marynarki wojennej w Port Arthur (Lushun) na Morzu Żółtym.
Rosja przystąpiła do budowy linii kolejowej (transsyberyjskiej) łączącej Rosję z
Mandżurią i Syberią. Miała ona 8 tys. kilometrów długości. Od linii głównej prowadzącej
do Władywostoku zbudowano linię boczną prowadzącą z Harbinu do Port Arthur (kolej
wschodnio-chińska). Port w Władywostoku nad Morzem Japońskim zimą był trudno
dostępny, podczas gdy Morze Żółte było dostępne cały rok.
Rosjanie pogardzali Japończykami i nie liczyli się z ich interesami w tym rejonie.
Car Mikołaj II nie mówił o nich inaczej jak "te małpy". Przy budowie kolei
transsyberyjskiej zatrudniano około 200 tys. ludzi. Była to impreza na wielką skalę.
Rosja korzystała z pomocy kapitału francuskiego. W celu zabezpieczenia budowy
utworzono specjalną straż ochronną liczącą około 30 tys. ludzi. Rozbudowano port i
twierdzę w Port Arthur. W mieście na około 50 tys. ludności cywilnej utworzono
garnizon wojskowy liczący około 60 tys. ludzi (żołnierze i marynarze). Port Arthur
uznano za twierdzę nie do zdobycia.
W latach 1899-1901 oba państwa, Rosja i Japonia, wzięły udział w likwidacji
ruchu bokserów. Ale Japonia nie rezygnowała z Mandżurii. Był to obszar bardzo
urodzajny i bogaty w surowce (ruda żelaza i węgiel). Japonia była bardzo przeludniona.
Madżuria stanowiła dla niej najbliższy i najbardziej dogodny obszar kolonizacyjny. W tej
sytuacji zakupiła ona w państwach zachodnich dużą ilość uzbrojenia i okrętów
wojennych i przygotowała wielką flotę wojenną i armię lądową. Kupiono 4 pancerniki,
16 krążowników i około 600 mniejszych okrętów wydając na te zakupy znaczne sumy z
budżetu państwa. Budżet wojenny Japonii wzrósł z 20,6 mln jenów w 1895 r. do 133,1
mln jenów w 1896 r. Stanowiło to ponad połowę całego budżetu państwa. Japonia
utworzyła armię lądową liczącą około 400 tys. ludzi oraz wielką flotę wojenną. Tak
armia lądowa, jak flota były dobrze wyposażone i przygotowane do akcji zaczepnej.
Armią lądową dowodził marszałek polny Oyama Jwao, a flotą wojenną admirał Togo
Heihahiro (1848-1934). Wspierali ją Anglicy, którzy w 1902 r. zawarli z nimi układ
sojuszniczy.
Po stronie rosyjskiej sytuacja była bardzo skomplikowana. Namiestnikiem cara w
prowincji był nieślubny syn cara Aleksandra III, czyli brat przyrodni panującego cara
Mikołaja II, admirał Jewgienij Aleksiejew. Dowódcą floty rosyjskiej był adm. Stark, a
komendantem twierdzy Port Arthur baron gen. Anatolij M. Stoessel. Ludzie ci nie znali
się ani na polityce, ani na wojsku. Ponadto przejawiali tendencje do samochwalstwa i
lekceważenia przeciwnika. Armia rosyjska nie była odpowiednio wyszkolona. Wielu
oficerów zajmując wysokie stanowiska z tytułu urodzenia lub znajomości, wojskiem
faktycznie nie zajmowało się; prowadziło hulaszczy tryb życia, nie znało broni, ani
psychiki żołnierza, a nawet nie potrafiło posługiwać się mapą. Wielu żołnierzy nie umiało
czytać ani pisać. W wojsku dużo czasu poświęcano na modły i uroczystości religijne, a
bardzo mało na ćwiczenia wojskowe.
Armia rosyjska dała się zaskoczyć Japończykom, którzy w dniu 8 II 1904 r. o
świcie, bez uprzedzenia, zaatakowali flotę rosyjską w Port Arthur topiąc kilka okrętów
rosyjskich. W tej sytuacji Rosja zerwała stosunki dyplomatyczne z Japonią i formalnie
podjęła wojnę. Trwała ona do sierpnia 1905 r. Japończycy korzystając z obezwładnienia
floty rosyjskiej, której część była skuta lodami we Władywostoku, poprzez Koreę
przerzucili swe wojsko lądowe do Mandżurii. Armia rosyjska przeżyła pasmo
niepowodzeń i klęsk. Stopniowo na teatr wojenny ściągano nowe jednostki i wymieniano
dowódców. Japończycy podjęli atak od strony Korei i Morza Żółtego i stopniowo
wypierali Rosjan z półwyspu Liaotung. W marcu 1904 r. stanowisko wodza naczelnego
sił rosyjskich objął bardziej doświadczony gen. Aleksiej Kuropatkin (1848-1925), ale był
on krępowany decyzjami adm. Aleksiejewa. Po odwołaniu adm. Starka w lutym 1904 r.
na czele Floty Dalekowschodniej Rosji stanął doświadczony wiceadm. Stiepan O.
Makarow, który poległ jednak już w kwietniu tegoż roku. W maju wojska japońskie gen.
Nogi Maresuke podjęły walki o twierdzę Port Arthur. Trwały one do stycznia 1905 r.,
kiedy dowódca obrony poddał rzekomo nie do zdobycia twierdzę. Armia rosyjska
czekała na dostawy amunicji tymczasem do portu przysłano 10 tys. skrzyni wódki. Do
wielkich bitew doszło w maju 1904 r. nad rzeką Jalu, w sierpniu 1904 r. pod Liaoliang,
w lutym-marcu 1905 r. pod Mukdenem. W bitwach tych brały udział setki tysięcy ludzi i
wiele dział. Były one obserwowane i komentowane przez obserwatorów armii innych
państw. Klęska pod Mukdenem spowodowała odwołanie Kuropatkina. Miejsce jego
zajął gen. Mikołaj Liniewicz. Wobec rozbicia rosyjskiej Floty Dalekowschodniej w
sierpniu 1904 r., car postanowił wysłać na Daleki Wschód Flotę Bałtycką. Wyruszyła
ona w październiku tegoż roku i płynęła do maja następnego roku. Dowodził nią
wyjątkowo nieudolny adm. Zinowij Pietrowicz Rożdżestwienskij. W skład floty
wchodziły 42 okręty zupełnie nieprzygotowane do walki. Była ona śledzona przez flotę
brytyjską i wywiad japoński. Dowództwo japońskie przygotowało zasadzkę. Flota ta
została rozgromiona przez flotę japońską w dniu 27 maja 1905 r. w cieśninie Cuszima.
Dowódca jej został ciężko ranny i dostał się do niewoli. W bitwie tej Rosjanie stracili
4830 marynarzy, około 7 tys. dostało się do niewoli, a 1862 internowano w krajach
neutralnych. Japończycy stracili 110 zabitych i 590 rannych. Bitwę w rejonie Cuszimy
porównywano do bitwy pod Trafalgarem w 1805 r., w której Brytyjczycy rozgromili
flotę francuską i hiszpańską. Klęska spowodowała szok u rosyjskiej opinii publicznej.
Dyskutowano o niej w wielu państwach i ośrodkach.
Wszystkie ważniejsze bitwy tej wojny wygrali Japończycy. Rosja nie była jednak
pokonana. Gromadziła nowe siły i szykowała się do kontrofensywy. Japonia była
wyczerpana finansowo. Nie mogła liczyć na kredyty zagraniczne. W tej sytuacji musiała
przyjąć mediacje prezydenta USA Theodora Roosevelta i podjąć rokowania z Rosją. W
styczniu 1905 r. w Rosji wybuchła rewolucja, która również krępowała cara. Rokowania
podjęto w Portsmuth w Stanach Zjednoczonych. Układ pokojowy podpisano 5 IX 1905
r. Japonia uzyskała Półwysep Liaotung, przejęła dzierżawę rosyjską w Port Arthur,
północną część Sachalinu i prawo do kontroli Korei. Obie strony musiały zrezygnować z
Mandżurii. Japonia musiała też zrezygnować z odszkodowań wojennych.
Wojna japońsko-rosyjska przez długi czas animowała wyobraźnię milionów ludzi
w świecie. W wojnie tej Rosjanie stracili 20 tys. ludzi w zabitych i 50 tys. w rannych.
Około 20 tys. żołnierzy rosyjskich dostało się do niewoli japońskiej. Japończycy stracili
16 tys. w zabitych i 160 tys. w rannych. W czasie wojny Japończycy uzyskali opinię ludzi
rycerskich o dużym honorze. Jeńców traktowali opiekuńczo. Dysponowali dobrą służbą
medyczną. Wyzwanie rzucone wielkiej Rosji przez małą Japonię zadziwiło świat i dało
podstawę do wniosku o żółtym niebezpieczeństwie zagrażającym białym w Azji oraz o
Rosji jako o "kolosie na glinianych nogach". Rosja straciła autorytet. Fakt ten odegrał
znaczną rolę w kształtowaniu nastrojów i planów wojennych mocarstw.
Osłabienie Rosji zachęciło jej przeciwników do podjęcia bardziej otwartych
kroków zmierzających do osłabienia jej wpływów na Bałkanach. Od Kongresu
Berlińskiego w 1878 r. należąca formalnie do Turcji Bośnia i Hercegowina okupowana
była przez Austro-Węgry. Państwo to korzystając z osłabienia Turcji, w której w 1908 r.
wybuchła rewolucja wewnętrzna tzw. Młodoturków oraz Rosji, która była żywotnie
zainteresowana sytuacją w tym regionie, w 1908 r. samowolnie anektowało Bośnię.
Rosja wystąpiła ze stanowczym protestem. Ale po stronie Austro-Węgier wystąpiły
Niemcy. Rosja po smutnych doświadczeniach wojny z Japonią i rewolucji lat 1905-1907
nie czuła się na sile, by egzekwować swoje prawa i wycofała się tracąc twarz u
powiązanych z nią narodów bałkańskich. Tzw. kryzys bośniacki stanowił preludium
nowych kontrowersji i sporów w tym przypadku na Bałkanach. Doprowadził do dwóch
wojen bałkańskich w latach 1912-1913. W toku kryzysu kształtowały się nowe
konfiguracje i bloki wojenne.
Turcja była słaba. Przeżywała okres tarć wewnętrznych na tle rewolucji tzw.
Młodoturków. Stopniowo uzależniała się od Niemiec, które planowały budowę wielkiej
linii kolejowej Berlin - Bagdad. Udzieliły one Turcji pomocy finansowej i technicznej. Do
Turcji skierowano niemiecką misję wojskową z gen. Limanem Sandersem na czele.
Osłabienie Turcji wykorzystały podbite przez nią wcześniej narody bałkańskie celem
usamodzielnienia się. W 1912 r. Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia utworzyły
Związek Bałkański i podjęły wojnę z Turcją. Pokonana Turcja zawarła z nimi pokój w
Londynie w dniu 30 maja 1913 r., godząc się na znaczne cesje terytorialne. Jednak
zwycięskie państwa pokłóciły się o wielkość nabytych terenów i w czerwcu tegoż roku
podjęły wojnę między sobą.
W drugiej wojnie bałkańskiej Grecja, Serbia i Rumunia walczyły z Bułgarią. Do
wojny ponownie przystąpiła też Turcja wspierana przez Niemcy. Nowy, bardziej dla
Turcji korzystny pokój, podpisano 10 sierpnia 1913 r. w Bukareszcie. W czasie wojen
Grecja i Serbia podwoiły swój obszar, a Bułgaria utraciła zdobycze uzyskane w czasie I
wojny. Z kryzysu skorzystali też Albańczycy, którzy postanowili oderwać się od Turcji.
Uzyskali wsparcie niechętnych Serbii państw zachodnioeuropejskich. Zwołali oni
Kongres Narodowy, który 28 XII 1912 r. proklamował niepodległą Albanię. Austria i
Włochy uznały ten fakt, natomiast Serbia i Grecja kontynuowały okupację terenów
albańskich. Wojny bałkańskie spowodowały wielkie zaostrzenie sytuacji w Europie.
Podobną rolę spełnił też konflikt marokański w latach 1904-1906 i 1911, kiedy to
Niemcy próbowały podporządkować sobie związane z Francją i Hiszpanią Maroko.
Akcja ta nie powiodła się na skutek protestu ugrupowań socjalistycznych oraz
interwencji Wielkiej Brytanii. Konflikty te znacznie pogorszyły sytuację i przyspieszyły
wyścig zbrojeń oraz postawiły na porządku dnia sprawę wojny globalnej w Europie.

9. Wyścig zbrojeń na przełomie wieków XIX i XX

Kolonizacja obszarów pozaeuropejskich w XIX wieku nie wymagała wielkich
nakładów zbrojeniowych. Państwa europejskie górowały nad zacofanymi ludami Azji i
Afryki technicznie i przy pomocy niewielkich sił podbijały i kontrolowały wielkie
terytoria. Na przełomie XIX i XX wieku państwa te zaczęły walczyć między sobą o
nowy podział kolonii i stref wpływów. Stały one na równorzędnym poziomie
technicznym. W tej sytuacji coraz większego znaczenia nabrał wyścig o to, które
państwo lepiej się uzbroi i przygotuje do walki, która wydawała się nieuchronna. Wielka
Brytania od wielu lat nie tworzyła dużej armii lądowej lecz starała się tworzyć silną flotę
wojenną. Armia lądowa była jej zbędna, dokąd w Europie panował utworzony na
Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. system równowagi politycznej. Politycy brytyjscy
zabiegali tylko, by żadne państwo europejskie nie zdominowało kontynentu. Polityka ta
uległa zachwianiu w końcu wieku na skutek zjednoczenia Niemiec, które szybko
zdominowały cały kontynent i w latach 90. XIX wieku przeszły do realizacji polityki
światowej (Weltpolitik); zażądały dla siebie także lepszego "miejsca pod słońcem".
Niemcy utworzyli silną armię lądową i przystąpili do zbrojeń na morzu.
Skorzystali z doktryny rozwijanej przez amerykańskiego admirała i historyka Mahana.
Gorącym zwolennikiem rozbudowy floty i polityki morskiej Rzeszy okazał się cesarz
Wilhelm II Hohenzollern (1859-1941), który po wstąpieniu na tron w 1888 r. przystąpił
do kreowania nowej linii politycznej Rzeszy zyskując silne wsparcie kół przemysłowych i
handlowych Rzeszy. Niemcy zbudowały wielką flotę pasażerską i handlową oraz system
kolonii (Schutzgebiete) i czuły się zmuszone do stworzenia parasola ochronnego w
postaci silnej floty wojennej. Koła związane z tym kierunkiem politycznym znalazły
zdolnego realizatora tych koncepcji w osobie admirała Alfreda von Tirpitza (1849-1930),
który uzyskał wielki posłuch u cesarza. W 1897 r. został on sekretarzem stanu
(ministrem) Urzędu Marynarki Rzeszy i podjął gigantyczny plan zbudowania wielkiej
niemieckiej floty wojennej. Wychodził on z założenia, że Niemcy są pokrzywdzone w
podziale kolonii i wpływach na oceanach. Sądził on, że utworzenie wielkiej floty zmusi
Wielką Brytanię do uznania postulatów niemieckich i nowego podziału wpływów na
morzach. Tripitz twierdził, że nie chciał wojny. Chciał tylko pokazać Brytyjczykom, że
Niemcy są także w stanie utworzyć flotę i że mają takie samo prawo do pływania po
morzach i tworzenia kolonii, jak Wielka Brytania. Dążył on do utworzenia floty wojennej
takiej, by Anglicy musieli się z nią liczyć.
Tymczasem doktryna morska Wielkiej Brytanii zakładała, że pańtwo to musi
dysponować flotą tak silną, jak połączone floty dwóch następnych po niej państw
morskich. Politycy brytyjscy nie dopuszczali nawet myśli, że jakieś inne państwo może
mieć flotę zdolną im potencjalnie zagrozić. Plan Tirpitza uznali oni za wielkie wyzwanie i
także przystąpili do rozbudowy swej floty wojennej. Na przełomie XIX i XX wieku
doszło więc do gwałtownego rozwoju flot wojennych Niemiec i Wielkiej Brytanii. W
toku budowy nowych okrętów dokonywano wielkich usprawnień i wynalazków, tak w
technice budowy, jak i zastosowaniu okrętów. Pojawiły się nowe bronie, tak ofensywne,
jak i defensywne. Nowe okręty budowano ze stali. Zastosowano napęd parowy, a nawet
motorowy. Budowano wielkie jednostki opancerzone i okręty torpedowe przygotowane
do wyrzucania torped oraz do stawiania min i wyławiania ich (trałowce i stawiacze min).
Przyspieszono eksperymenty z okrętami podwodnymi. Doskonalono torpedy, miny
morskie i inne rodzaje broni wojennej. Jeśli w latach 1865-1866 torpedy miały zasięg
około 600 m, to w końcu XIX wieku już kilka kilometrów.
Rosnące zagrożenie niemieckie spowodowało, że Admiralicja brytyjska
przystąpiła do budowy wielkich i bardzo silnie uzbrojonych okrętów, które miały
przewyższać okręty niemieckie. Admirał John Arbuthnot Fisher (1841-1920)
doprowadził do zbudowania okrętu typu Dreadnought (Drednot Nieustraszony).
Pierwszy taki okręt zwodowano 10 II 1906 r. Miał on wyporność 18 110 ton i osiągał
prędkość 22 węzłów. Zastosowano w nim napęd turbinowy. Był on uzbrojony w 10 dział
kalibru 305 mm oraz 22 działa kalibru 77 mm. Opancerzenie burty i stanowisk
artyleryjskich wynosiło 279 mm. Budowa okrętu pochłonęła 1,8 mln funtów. Była to
rewolucja w zakresie budowy okrętów wojennych.
Niemcy odpowiedziały natychmiast, budując jeszcze lepsze jednostki tego typu.
W 1909 r. zwodowano "Nassau", a następnie "Westfallen" i "Rheinland". Miały one po
18 tys. ton wyporności. Każdy z nich kosztował po 37 mln marek. W 1908 r.
zwodowano krążownik "Posen", który miał 146 m długości, był obudowany pancerzem
grubości 300 mm, miał do dyspozycji 12 dział kalibru 280 mm, które raziły nieprzyjaciela
granatami na odległość 10 km. Na pokładzie takiego okrętu służyło około tysiąca
marynarzy. Dysponował szybkością 19,5 węzła.
Wyścig trwał dalej i co parę lat pojawiały się nowe klasy i typy okrętów
wojennych: krążowników, pancerników, niszczycieli, stawiaczy min, trałowców,
ścigaczy i okrętów podwodnych. Budowa floty pochłaniała olbrzymie fundusze i
narażała skarb państwa na olbrzymie wydatki. Rosła też liczba marynarzy służących na
tych okrętach. Jeśli w 1888 r. we flocie niemieckiej służyło około 16 tys. ludzi, to w
1914 r. już 161,5 tys. Ustawa z 27 III 1908 r. czas służby nowego okrętu planowała
tylko na 20 lat. Okręty szybko się starzały. Do wyścigu stanęły też towarzystwa żeglugi
pasażerskiej. Niemcy otworzyli linie łączące Bremę i Hamburg z innymi kontynentami.
Budowano statki pasażerskie o wyporności 46 tys. ton BRP. Anglicy nie dali się
prześcignąć.
Wielką rozbudowę floty podjęły też Stany Zjednoczone, Japonia i Włochy.
Natomiast Francja i Rosja nie podjęły wyścigu, ponieważ nie było je na to stać. Szukano
dróg prowadzących do ograniczenia zbrojeń. Tym bardziej, że objęły one także armię
lądową. Doskonalono artylerię, która uzyskała lepszą stal. Budowano armaty bardziej
celne i donośne oraz o większym kalibrze. Na uzbrojeniu piechoty pojawiły się karabiny
maszynowe, które wyrzucały wielką ilość pocisków na dużą odległość, zmieniając
całkowicie obraz pola walki. Udoskonalono karabiny zwykłe, przekształcając je w
karabiny wielostrzałowe. Doskonalono amunicję. Konstruowano miny i granaty.
Wojskowi zainteresowali się też balonami, sterowcami i samolotami. Początkowo
wydawało się, że najlepsze sukcesy zapewniają sterowce, które zabierały dużą masę
towaru i przenosiły ją na dużą odległość. Poruszały się wolno i stanowiły dogodny cel
dla artylerii. Natomiast samoloty mogły dokonywać zwiadu nad terytorium przeciwnika i
pełnić służbę kurierską. Bardzo liczono na ich przydatność w nowoczesnej wojnie.

Tabela nr 10
Stan floty powietrznej niektórych państw świata w 1910 r.
Państwo
Sterowce
Samoloty
Niemcy
9
5
Wielka Brytania
2
4
Francja
3
36
Włochy
3
2
Austro-Węgry
3
2
Japonia
1
2
Rosja
3
3
Belgia
2
2
Stany Zjednoczone
2
2

Źródło: Olaf Groehler, Geschichte des Luftkriegs 1910 bis 1970. Berlin 1975, s. 15.



Tabela nr 11
Siły lotnicze mocarstw świata w 1912 r.
Państwo
Armia
Flota
Cywilne
Razem
Wielka Brytania
23
6
130
159
Chiny
1
-
2
3
Francja
259
1
422
682
Niemcy
46
2
100
148
Włochy
22
4
50
76
Rosja
99
1
2
102
Stany Zjednoczone
3
2
750
755

Źródło: O. Groehler, op.cit., s. 16.

Jak z powyższego wynika, największą uwagę do lotnictwa przywiązywali
Amerykanie i Francuzi, a po nich Brytyjczycy i Niemcy. Słabe zainteresowanie tym
rodzajem broni wykazywali Chińczycy i Włosi.
Budowano wielkie fortece przystosowane do obrony okrężnej licząc, że będą one
w stanie zatrzymać atakujących. Budowano nowe porty wojenne i lotniska. Do celów
wojennych przystosowywano transport, a szczególnie sieć kolejową. Celowali w tym
zwłaszcza Niemcy.

Tabela nr 12
Rozwój sieci kolejowej niektórych państw w latach 1870-1914 w km
Kraj
Rok

1870
1914
Austro-Węgry
6 112
22 981a
Belgia
2 897
4 670b
Dania
770
3 957
Finlandia
483
3 863
Francja
15 544
37 400
Hiszpania
5 295
15 256
Holandia
1 419
3 339
Niemcy
18 876
61 749
Norwegia
359
3 165
Rosja
10 731
62 300
Stany Zjednoczone
84 675
410 475
Szwecja
1 727
14 360
Wielka Brytania
21 558
32 623
Włochy
6 429
19 125
a - 1913; b - 1871
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata..., s. 219.

W zestawieniu tym uderza dysproporcja w rozwoju sieci kolejowej pomiędzy
Stanami Zjednoczonymi i Rosją oraz Niemcami i Wielką Brytanią czy Francją.
Wyścig zbrojeń spowodował przyspieszenie procesu uprzemysłowienia
poszczególnych państw, które znaczną część budżetu poświęcały na cele obronne.
Wszyscy głosili, że prowadzą politykę obronną. Unikano oskarżenia o imperializm czy
plany agresji. Budowa okrętów, armat i karabinów zmuszała do budowy hut i walcowni
stali, a to z kolei do wydobywania więcej węgla kamiennego i ropy naftowej oraz
mnożenia wytwórni elektryczności i innych rodzajów siły napędowej. Od ilości
produkowanego żelaza i stali zależała możliwość rozwoju innych gałęzi przemysłu.

Tabela nr 13
Produkcja żelaza i stali* w latach 1890-1913 w mln ton
Rok
Stany
Zjednoczone
Wielka
Brytania
Niemcy
Francja
Austro-
Węgry
Rosja
Japonia
Włochy
1890
9,3
8,0
4,1
1,9
0,97
0,95
0,02
0,01
1900
13,3
5,0
6,3
1,5
1,1
2,2
-
0,11
1910
26,5
6,5
13,6
3,4
2,1
3,5
0,16
0,73
1913
31,8
7,7
17,6
4,6
2,6
4,8
0,25
0,93
* - Do roku 1890 wykazano produkcję surówki żelaza, a od 1900 wytop stali.
Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 202.

Jak z powyższych danych wynika Stany Zjednoczone zdeklasowały inne
mocarstwa w tym zakresie. Uderza spadek pozycji Wielkiej Brtanii i szybki wzrost
pozycji Niemiec oraz Rosji, która prześcignęła tak Austro-Węgry, jak i Francję.

Tabela nr 14
Zużycie energii w latach 1890-1913 w przeliczeniu na mln ton zużytego węgla
Rok
Stany
Zjednoczone
Wielka
Brytania
Niemcy
Francja
Austro-
Węgry
Rosja
Japonia
1890
147
145
71
36
19,7
10,9
4,6
1900
248
171
112
47,9
29,0
30
4,6
1910
483
185
158
55
40
41
15,4
1913
541
195
187
62,5
49,4
54
23

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 202.

I w tym przypadku Stany Zjednoczone biły na głowę pozostałych partnerów
zużywając najwięcej energii niezbędnej do wytwarzania dóbr i utrzymania
odpowiedniego poziomu życia. Mniejszych państw nie uwzględniano w ogóle w tym
rachunku, ponieważ zużywały niewielką ilość energii. Z faktem tym wiąże się możliwość
wytwarzania dóbr powszechnego spożycia.





Tabela nr 15
Udział wielkich mocarstw w światowej produkcji wyrobów przemysłowych w
latach 1890-1913 (dane w odsetkach produkcji globalnej świata)
Rok
Wielka
Brytania
Stany
Zjednoczone
Niemcy
Francja
Rosja
Austro-
Węgry
Włochy
1880
22,9
14,7
8,5
7,8
7,6
4,4
2,4
1900
18,5
23,6
13,2
6,8
8,8
4,7
2,5
1913
13,6
32,0
14,8
6,1
8,2
4,4
2,4

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 203.

W okresie 33 lat przełomu XIX i XX wieku Wielka Brytania straciła przodującą
pozycję w produkcji przemysłowej świata, obniżając swój udział w globalnej produkcji
świata z 22,9% do 13,6%. Natomiast Stany Zjednoczone podniosły swój udział z 14,7%
do 32% produkcji globalnej, przekształcając się w niekwestionowanego lidera
gospodarczego świata. Wielki skok dokonały też Niemcy, które podniosły swój udział z
8,5% do 14,8% produkcji globalnej. Stagnację wykazały Austro-Węgry i Włochy,
natomiast Francja przeżyła pewien regres. Uderza wzrost udziału Rosji w globalnej
produkcji przemysłowej świata z 7,6% do 8,2%. Rosja wyprzedziła Francję i zajęła 4
pozycję w rankingu światowym. Stany Zjednoczone produkowały towary masowego
spożycia natomiast Wielka Brytania i Niemcy znaczną część produkcji lokowały w
zakładach zbrojeniowych.
Produkcja towarów związana była z walką o rynki zbytu i wymianą handlową.
Dominującą rolę w handlu światowym spełniały nadal kraje europejskie.

Tabela nr 16
Udział procentowy poszczególnych regionów świata w handlu światowym w
1913 roku
Region
Udział w handlu światowym w %
Afryka
4,4
Ameryka Łacińska
8,3
Azja
12,1
Europa
58,4
Oceania
2,7
Stany Zjednoczone i Kanada
14,1
Świat
100,0

Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata..., s. 364.

Gospodarka światowa była nadal zdominowana przez kraje europejskie i
Amerykę Północną. Kraje te kontrolowały źródła surowca oraz rynki zbytu i hamowały
dostęp innych państw do tych rynków.
Państwa europejskie w zasadzie odeszły od systemu armii zaciężnych i przeszły
do systemu powszechnego obowiązku służby wojskowej, powołując swych obywateli do
służby, a następnie do rezerwy. Armie lądowe znacznie rozbudowano modernizując je w
zależności od stanu zamożności poszczególnych państw. Przeszkoleni rezerwiści mogli
być w każdej chwili, w drodze mobilizacji, powołani pod broń, by zwiększyć stan
ilościowy armii czynnej.

Tabela nr 17
Stan liczebny wojsk lądowych i marynarki wojennej mocarstw w latach
1890-1914 (w tysiącach osób)
Rok
Rosja
Francja
Niemcy
Wielka
Brytania
Austro-
Węgry
Włochy
Japonia
USA
1890
677
542
504
420
346
284
84
39
1900
1162
715
524
624
385
255
234
96
1910
1285
769
694
571
425
322
271
127
1914
1352
910
891
532
444
345
306
164

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 205.

Pod względem liczebności utrzymywanych armii stałych przodowała Rosja, która
musiała zabezpieczyć olbrzymi obszar imperium. Wojna 1904-1905 roku z Japonią
wykazała jednak, że armia rosyjska była słabo wyszkolona i bardzo źle dowodzona. W
armii tej znajdowało się wielu żołnierzy nie umiejących czytać ani pisać. Byli oni też
analfabetami politycznymi. Wielu oficerów armii rosyjskiej nie zajmowało się służbą.
Wielu z nich w czasie wojny z Japonią nie potrafiło posługiwać się mapą. W armii tej
bardzo słabo funkcjonowała łączność. Była ona też zaniedbana technicznie.
Na drugim miejscu stała armia francuska, która była lepiej uzbrojona ale słabo
zaprawiona w walkach. Francuzi dysponowali silną i zmodernizowaną artylerią, ale nie
dysponowali nowoczesną łącznością, ani dobrym wyposażeniem technicznym. W armii
rosyjskiej wielką rolę odgrywała kawaleria. Francuzi stawiali na piechotę. Najlepiej
zorganizowana i wyszkolona była armia niemiecka. Nie było w niej analfabetów, a
oficerowie zajmowali się wojskiem; byli systematycznie szkoleni i kontrolowani przez
zwierzchników. Armia brytyjska składała się głównie z żołnierzy werbowanych w
koloniach, szczególnie w Indiach i w krajach arabskich. Byli oni dobrze przeszkoleni i
zaprawieni w walkach kolonialnych. Nie mieli natomiast doświadczeń w wojnach
kontynentalnych w Europie. Armia Stanów Zjednoczonych była nieliczna i praktycznie
nie liczyła się w planowanych działaniach wojennych w świecie. Najgorzej prezentowała
się armia Austro-Węgier. Kadra oficerska tej armii była dobrze wyszkolona ale żołnierze
składali się z wielu narodowości. Idea monarchii wielonarodowościowej w czasach
nowożytnych straciła rację bytu. Jeśli żołnierzy rosyjskich można było jeszcze
wychowywać w duchu patriotycznym i oddania dla "cara batiuszki", który stał na czele
państwa i cerkwi, to w Austro-Węgrzech było to niemożliwe. Każda narodowość miała
swoje odrębne wyznania i cele narodowe, które nie pokrywały się z interesami dynastii
Habsburgów.
Coraz większego znaczenia w wojnie nabierały nowoczesne wynalazki. Na służbę
w poszczególnych armiach wchodziło już lotnictwo. Początkowo myślano o
wykorzystywaniu samolotów w celach zwiadowczych i kurierskich. Stopniowo do głosu
dochodziły idee wykorzystania ich także do bombardowania miast i oddziałów
przeciwnika. Praktyka użycia lotnictwa dopiero się kształtowała. Modernizowano
artylerię, która uzyskała większe możliwości dalekiego ostrzału pozycji wroga. Była ona
bardziej celna i dalekosiężna. Dla działań dalekosiężnych na terenie wroga planowano też
wykorzystać sterowce. Wielką karierę robiły karabiny maszynowe. Zmodernizowano też
karabin zwykły, zwiększając jego szybkostrzelność, celność i zasięg rażenia. Dużego
znaczenia nabrał granat, który rzucony na dużą odległość czynił wielkie spustoszenia w
szeregach atakującej piechoty lub obrońców atakowanych pozycji. Produkowano też
miny przeciw piechocie.
Tworzono specjalne formacje saperów, które zajmowały się budową mostów i
przepraw wodnych, kolei, łącznością. Do użytku wchodziły telefony i radia. Były to
urządzenia drogie i instalowały je tylko armie bogate, na wysokim szczeblu dowodzenia.
Szczególną uwagę przywiązywano do sił morskich. Wielkie mocarstwa
konkurowały ze sobą w koloniach i na morzach i wydawało się, że rozstrzygnięcie tej
konkurencji może nastąpić w wojnie morskiej. Wyścig zbrojeń na morzu w latach
1890-1914 doprowadził do wielkiej rozbudowy floty wojennej poszczególnych państw.
Flota została zmodernizowana. Brytyjczycy zniszczyli kilkaset starych i zbudowali 52
nowe okręty liniowe. W 1913 r. Wielka Brytania dysponowała 42 wielkimi okrętami
wojennymi, Niemcy 26, Francja 17 i Rosja 8. Niemcy zbudowali 24, Francja 20, a Rosja
17. Układ sił na morzu uległ wielkiej zmianie.

Tabela nr 18
Tonaż floty wojennej poszczególnych mocarstw w latach 1880-1914 w tysiącach
BRT
Rok
Wielka
Brytania
Francja
Rosja
Stany
Zjednoczone
Włochy
Niemcy
Austro
-Węgry
Japonia
1880
650
419
180
240
242
190
66
41
1900
1065
499
393
333
245
285
87
187
1910
2174
725
401
824
327
964
210
496
1914
2714
900
679
985
498
1305
372
700
Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 205.

Wyścig zbrojeń na morzu spowodował, że flota brytyjska w okresie tym wzrosła
czterokrotnie, a niemiecka sześciokrotnie. Flota Stanów Zjednoczonych wzrosła
czterokrotnie, ale flota małej Japonii wzrosła aż 19-krotnie. Niemcy rozpętały wielki
wyścig zbrojeń na morzu i znacznie rozbudowały swe siły zbrojne, ale nadal na morzu
nie czuli się zbyt pewnie. Nadal eksponowano siły lądowe, które uchodziły za najlepsze
w świecie.

Tabela nr 19
Wydatki zbrojeniowe Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii w 1913 r.
Państwo
Wydatki na zbrojenie w całości
w tym na lotnictwo
Niemcy
39 985 650 DM
17 475 100 DM
Francja
41 211 000 fr
29 767 800 fr (= 32,9 mln DM)
Wielka Brytania

526 000 F. szt. (= 10,5 mln
DM)
Źródło: O. Groehler, tamże, s. 18.

Wyścig zbrojeń spowodował wielkie ożywienie gospodarcze w świecie, a
szczególnie w krajach przodujących w wyścigu. Nastąpił szybki wzrost produkcji
globalnej oraz wzrost zatrudnienia. Zmniejszono bezrobocie i podniesiono stopę życiową
ogółu ludności.
Po wojnie wielu ludzi zagrożonych bezrobociem i spadkiem stopy życiowej z
rozrzewnieniem wspominało dawne dobre czasy. Z drugiej strony trwający długi czas
wyścig zbrojeń prowadził do wyczerpania ekonomicznego i kryzysu ekonomicznego.
Poszczególne kraje co pewnien czas wpadały w ostry kryzys, który łagodzono
przerzucaniem jego skutków na barki mas pracujących czy ogółu ludności. Bogaciły się
tylko wielkie zakłady zbrojeniowe: kopalnie, stalownie, walcownie, fabryki budowy
maszyn.
Okazało się, że niektóre państwa nie są w stanie nadążyć i odpadały z wyścigu.
Car Rosji Mikołaj II Romanow już w 1898 r. wystąpił z inicjatywą zwołania specjalnej
konferencji celem ograniczenia wyścigu zbrojeń. Zwołano ją w Hadze w Holandii w
następnym roku z udziałem przedstawicieli 26 państw. Uchwalono konwencję o
pokojowym regulowaniu konfliktów i sporów międzynarodowych i powołano do życia
Stały Trybunał Rozjemczy. Uchwalono też konwencję o prawach i zwyczajach wojny
lądowej i o zastosowaniu zasad konwencji genewskiej z 1864 r. do wojny morskiej. W
1907 r. z inicjatywy prezydenta USA Theodora Roosevelta i cara Mikołaja II zwołano
drugą konferencję haską. Wzięły w niej udział 44 państwa. Uchwalono 13 konwencji
dotyczących pokojowego regulowania sporów międzynarodowych oraz zasad
humanitarnego prowadzenia wojny na lądzie i na morzach. Zastosowanie konwencji
zależało od dobrej woli poszczególnych państw, które deklarowały przystąpienie do
nich. Ideę ograniczenia zbrojeń i pokojowego regulowania sporów wspierali pacyfiści
oraz partie socjalistyczne skupione w II Międzynarodówce.
Kontrowersje i spory wciąż narastały. Poszczególne mocarstwa europejskie czuły
się zagrożone i w związku z tym zaczęły tworzyć bloki sojusznicze i obronne.

10. Układ sił w świecie

Do 1914 r. Europa panowała nad światem. Państwa europejskie podbiły
olbrzymie obszary zamorskie i albo je kolonizowały albo uzależniały jako strefy
wpływów lub półkolonie.

Tabela nr 20
Posiadłości kolonialne wielkich mocarstw w 1914 r. wraz z metropoliami*
Państwa
Metropolie
Kolonie
Razem

Obszar
Ludność
Obszar
Ludność
Obszar
Ludność
Wielka Brytania
0,3
46,5
33,5
393,5
33,8
440,0
Rosja
5,4
136,2
17,4
33,2
22,6
169,4
Francja
0,5
39,0
10,6
55,5
11,1
95,1
Niemcy
0,5
64,9
2,9
12,3
3,4
77,2
Stany Zjednoczone
9,4
97,0
0,3
9,7
9,7
106,7
Japonia
0,4
53,0
0,3
19,2
0,7
72,2
Razem
16,5
437,4
65,0
436,4
81,3
960,6
* Obszar w milionach km2, a mieszkańcy w milionach ludzi.
Źródło: W. I. Lenin, Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu. Warszawa
1980, s. 109.

Mniejsze państwa europejskie, jak: Belgia, Holandia, Hiszpania, Portugalia
kontrolowały obszar obejmujący około 10 mln km2, zamieszkany przez 45,3 mln ludzi.
Takie olbrzymie kraje, jak: Chiny, Indie, Persja czy Turcja były uzależnione od państw
europejskich. Obejmowały one obszar 14,5 mln km2 zamieszkany przez 361,2 mln
mieszkańców. Gęstość zaludnienia w Wielkiej Brytanii w 1913 r. wynosiła 145 osób na 1
km2, w Niemczech 119, Francji 73, Hiszpanii 38, Rosji europejskiej 27.
Walka mocarstw o dominację w świecie oznaczała też walkę o nowy podział
kolonii, z których czerpano surowce i tanią siłę roboczą oraz do których eksportowano
towary wyprodukowane w metropolii. Stopniowo rozwijano też eksport kapitału.
Przewaga Rosji nad Wielką Brytanią polegała na tym, że kolonizowała ona obszary
przyległe do metropolii. Można je było stopniowo integrować z metropolią.
Wyścig gospodarczy i zbrojeniowy spowodował, iż poziom życia w
poszczególnych państwach uległ wielkiemu zróżnicowaniu. Jedne z nich rozwijały się
szybciej a inne wolniej. Obrazuje to poniższe zestawienie.

Tabela nr 21
Dochód narodowy, ludność i dochód per capita w 1914 roku
Państwo
Dochód narodowy
w mln dolarów
Ludność w mln
Dochód per capita
w dolarach
Stany Zjednoczone
37
98
377
Wielka Brytania
11
45
244
Francja
6
39
153
Japonia
2
55
36
Niemcy
12
65
184
Włochy
4
37
108
Rosja
7
171
41
Austro-Węgry
3
52
57

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa..., s. 243.

Tak więc najbogatsze były Stany Zjednoczone, które stanowiły ewenement w
skali światowej. Do Stanów nadal ciągnęły rzesze emigrantów z Europy i z Azji, licząc
na szybki dorobek. Drugie miejsce zajmowała Wielka Brytania. W 1914 r. było to jednak
państwo szczególnego typu. Kontrolowało ono obszar kolonialny liczący 33,5 mln km2
zamieszkany przez 393,5 mln mieszkańców. W taki czy inny sposób pracowali oni na
dochód narodowy Brytyjczyków. Trzecie miejsce zajmowały Niemcy, które nie
korzystały z dochodu kolonialnego lecz dochodu wypracowanego przez samych
Niemców. Do kolonii swych Niemcy przez długi dopłacali. Był to imponujący dochód.
Najbiedniejsza była Japonia, a po niej Rosja. Słabo prezentowały się też Austro-Węgry.
Był to kraj bardzo zróżnicowany w poziomie ekonomicznym i zamożności jego
mieszkańców. Obok regionów bogatych, jak Austria, Czechy i Morawy występowały
tam ubogie tereny, jak: Bośnia, Galicja czy Słowacja.
Rosja była krajem wielkich kontrastów. Wojna z Japonią w latach 1904-1905
spowodowała wielkie rozczarowanie i niezadowolenie ogółu ludności, które wyładowało
się w buntach i rozruchach. Trwały one dwa lata (1905-1907). Na skutek doświadczeń
wojennych i naporu sił rewolucyjnych w 1905 r. car Mikołaj II dokonał nieznacznych
reform, powołując do życia Dumę Państwową jako ciało doradcze. Premier Piotr
Stołypin (1862-1911) w 1910 r. podjął reformy agrarne, zmierzając do uwolnienia
chłopów spod zależności gminnej i uczynienia z nich samodzielnej klasy społecznej. Miał
to być zalążek klasy średniej. Reforma nie została ukończona, ponieważ Stołypina
zamordowano 18 IX 1911 r. Rosja pozostała nadal krajem zacofanym społecznie i
politycznie. Postęp ekonomiczny obserwowano w europejskiej części imperium.
Natomiast na obszarach azjatyckich nadal panował zastój ekonomiczny.
Wielka Brytania stopniowo reformowała swój system kolonialny. Obszary
bardziej rozwinięte przekształcano stopniowo w dominia, które rządziły się samodzielnie
pozostając w luźnym powiązaniu z metropolią. Słabnące tempo wzrostu ekonomicznego
Wielkiej Brytanii powodowało, że nie była ona w stanie obronić zdobytego wcześniej
wielkiego obszaru kolonialnego. Z jednej strony w koloniach i krajach zależnych
narastały dążenia do oderwania się od metropolii i usamodzielnienia się a z drugiej
strony, państwa "spóźnione", jak np. Japonia, Niemcy i Włochy podejmowały dążenia do
wyrugowania Brytyjczyków i zajęcia ich miejsca w świecie. Sytuacja była
skomplikowana, ponieważ interesy tych państw krzyżowały lub zazębiały się.
Powstawały nowe układy sojusznicze.
W latach 1882-1887 powstał blok państw centralnych z udziałem Niemiec,
Włoch, Austro-Węgier, Turcji. Z drugiej strony powstał blok tzw. ententy, czyli Wielkiej
Brytanii, Francji i Rosji. Osią tego bloku była Francja, która od 1871 r. szykowała się do
rewanżu wobec Niemiec i odebrania im Alzacji i Lotaryngii, ale też dominującej pozycji
w Europie. Francja w 1891 r. pozyskała do współpracy Rosję, a w 1904 r. Wielką
Brytanię, z którą zawarła układ o serdecznym przymierzu (Entent Cordiale). Najdłużej
trwały zabiegi o ułożenie stosunków Wielkiej Brytanii z Rosją. Oba państwa długi czas
zwalczały się wzajemnie. Do porozumienia doszło dopiero w 1907 r. Czynnikiem, który
zadecydował o zawarciu porozumienia tych zwalczających się dotąd sił było rosnące
zagrożenie niemieckie. Sojusz ententy zmierzał do stworzenia systemu obronnego przed
ekspansją Niemiec i ich sojuszników. Watykan Piusa X sympatyzował z Austro-Węgrami
i generalnie blokiem państw centralnych.
Stany Zjednoczone Ameryki stały poza tymi sojuszami. Hołdowały one idei
izolacjonizmu od kłótni i sporów europejskich. Rozwijając swoją ekspansję w Ameryce
Łacińskiej, na Dalekim Wschodzie i na Oceanie Spokojnym, Stany Zjednoczone nie
chciały brać udziału w konfliktach w Europie. Japonia natomiast była sprzymierzoną z
Wielką Brytanią ale do bloku formalnie nie należała. Łączyło ją też wiele z Niemcami, od
których przejęła dużo doświadczeń militarnych. Gotowa była jednak skorzystać z
konfliktu w Europie celem umocnienia swych pozycji w Chinach i na Oceanie
Spokojnym, nie wspierając formalnie żadnego bloku wojennego. Kraje Azji (Chiny,
Indie, Indochiny) i Ameryki Łacińskiej nie brały w tym wyścigu udziału. Były one
uzależnione od głównych mocarstw lub stały na niższym poziomie rozwoju i nie brały
udziału w wyścigu zbrojeń ani w walce o nowy podział świata.

11. Kultura i sztuka przełomu wieków

Wiek XIX przyniósł wielki rozwój oświaty, nauki, kultury i sztuki. Przez kulturę
ówczesnego świata rozumiano jednak głównie jej przejawy występujące na terenie
Europy i Ameryki Północnej. Styl życia i działalność kulturalna mieszkańców Afryki,
Azji i Oceanii znajdowały się nadal poza ogólnym kręgiem oddziaływania. Kultura ludów
tych regionów nie była znana w skali szerszej. W rejony te wyjeżdżały ekipy badaczy i
naukowców zajmujących się tymi kulturami w sposób dorywczy. Badania te prowadzili
etnografowie, historycy i archeologowie. Nie przenikały one jeszcze do świadomości
szerszych grup społecznych. Zebrane ślady życia umysłowego i kultury ludów
kolonialnych gromadzono w muzeach europejskich, głównie w Londynie, Paryżu,
Madrycie i Berlinie, gdzie można było je oglądać i zajmować się nimi. Dominującą rolę
spełniali nadal ludzie nauki, kultury i sztuki przodujących krajów kapitalistycznych, a
szczególnie Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec. Wielką rolę spełniały instytuty
badawcze, biblioteki, muzea, salony literackie wielkich aglomeracji miejskich: Paryża,
Londynu, Berlina, Wiednia, Budapesztu, Petersburga, Moskwy i miast amerykańskich.
Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne przełomu wieków nadawały tej epoce
specyficzny klimat. Z jednej strony był to klimat wiary w postęp i nadziei na rozwój. Z
drugiej strony był to okres fin de sile cechujący się niepokojem typowym dla epoki
zamykającej świetny okres rozwoju, epoki końca świata i spirytyzmu. Nastroje te
wywierały wielki wpływ na poglądy artystyczne i kreowanie nowych kierunków w
literaturze, architekturze i sztuce. Wielką rolę spełniał rozwój gazet i czasopism oraz
literatury, która zdobywała coraz więcej czytelników nie tylko w kręgach
arystokratycznych ale również mieszczańskich. Powstawały nowe grupy literackie i style
w malarstwie i architekturze. W literaturze coraz większego znaczenia nabierał realizm, a
następnie modernizm. Pierwszy z nich dążył do realistycznego prezentowania życia ludzi
i przemian zachodzących w świecie. Obok realizmu występował naturalizm. Drugi
natomiast hołdował zasadzie "sztuka dla sztuki" i wzywał do stosowania nowych metod
prezentowania świata w postaci symbolizmu czy impresjonizmu.
Szczególną rolę w rozwoju kultury i sztuki na przełomie wieków spełniał Paryż,
gdzie skupiło się wielu architektów, malarzy, pisarzy, rzeźbiarzy, muzyków różnych
narodowości. Tworzyli oni tzw. Ecole de Paris. Tworzone w tym środowisku nowe idee,
style i metody promieniowały na cały świat. Istotną nowością był duży kontakt malarzy i
pisarzy europejskich z artystami amerykańskimi i japońskimi, którzy także zaczęli
przybywać do Europy, by się uczyć. Jednocześnie przenosili oni swoje style do Europy.
Duże wpływy uzyskali też artyści skandynawscy, jak np. Duńczyk Martin Andersen
(1869-1949), Szwedka Selma Lagerlof (1858-1940), Szwed Per Lagerkvist czy
Norwegowie Knut Hamsun (1859-1952) i Bjornstjerne Bjornson (1832-1910). Spośród
pisarzy francuskich szczególną sławę uzyskali Henri Barbusse (1873-1935), Maurice
Barres (1862-1923), Georges Bernanos (1888-1948), Paul Bourget (1852-1935), Paul
Claudel (1868-1955), Anatol France (1844-1924), Roger Martin du Gard (1881-1958),
Georges Duhamel (1884-1966), Emil Zola (1840-1902) i inni.
Wielki wpływ na kształtowanie nacjonalizmu niemieckiego wywarł żyjący w XIX
wieku Theodor Fontane (1819-1898). Do wybitnych twórców przełomu stuleci w
Niemczech zaliczano braci Henryka (1871-1950) i Tomasza (1875-1955) Mannów,
Gerhardta Hauptmanna (1862-1946), Gotfrieda Benna (1886-1956), Leonharda Franka
(1882-1961). Spośród pisarzy amerykańskich znaczne wpływy uzyskali Mark Twain
(1835-1919), Theodor Dreiser (1871-1945), Lewis Sinclair (1885-1951), William
Faulkner (1897-1962). Wielką poczytnością cieszyły się powieści pisarzy brytyjskich, jak
np. Johna Galswortha (1879-1933), Agaty Christi, R. Kiplinga, H. G. Wellsa i innych.
Wielką sławę zdobyli pisarze rosyjscy: Antoni Czechow (1860-1904), Maksym Gorki
(1868-1936), Lew Tołstoj (1828-1910), Aleksander Kuprin (1870-1938).
W literaturze pojawiły się wielkie epopeje i sagi rodzinne, jak np. "Wojna i
pokój" (1865-1869) L. Tołstoja, "Saga rodu Forsyte'ów" (1906-1928) J. Galswortha. W
Polsce w duchu tym pisały Eliza Orzeszkowa "Nad Niemnem" (1887) i Maria
Dąbrowska "Noce i dni" (1932-1934).
Spośród pisarzy i poetów polskich tłumaczeni byli na języki obce i zdobywali
duże uznanie: Henryk Sienkiewicz, Władysław Stanisław Reymont, Stefan Żeromski.
Stanisław Przybyszewski zdobył znaczne uznanie w kręgu berlińskich i skandynawskich
modernistów i ekspresjonistów. W okresie tym pisał jednak po niemiecku.
Kultura europejska stopniowo nawiązywała kontakt z pisarami Chin i Japonii.
Zdaniem Mikołaja Melanowicza w Japonii pierwszy krok ku europejskiej poezji podjęli
trzej profesorowie Uniwersytetu Tokijskiego: socjolog Toyama Chuzan (184801900),
botanik Yatabe Shokon (1851-1899) i filozof Inoue Sonken (1855-1944). W 1882 r.
wydali oni zbiór przekładów pt. "Shintaishisho" udostępniając japońskiej publiczności
wiersze Szekspira, Tennysona, Longellowa, Campella i innych. Otworzyli oni nowy etap
w historii poezji japońskiej. Yosano Tekkan (1873-1935) został uznany za twórcę
nowego stylu (tanka) tak pod względem formy, jak i treści. Zapoczątkował on poezję
pisaną w duchu nacjonalistycznym oddając nastroje społeczne okresu przygotowań do
wojny Japonii z Chinami, a następnie z Rosją. W 1899 r. założył Tokijskie
Stowarzyszenie Nowej poezji, a w następnym roku czasopismo "Myojo" (Gwiazda
Poranna) torując drogę idei romantyzmu japońskiego. W pierwszych latach XX wieku
wydał kilka zbiorów poezji. Wielką rolę spełniła też Yosano Akiko (1878-1942). Wydała
ona około 20 tomików poezji i wiele esejów. Krytyk literacki i poeta Masaoki Shiki
(1867-1902) był zwolennikiem realizmu. Natomiast poeta Kitahara Hakushu (1885-
1942) wzorował się na poezji autorów europejskich. Badacz literatury i poeta Kubota
Utsubo (1877-1967) wydał 19 zbiorów poezji i założył czasopismo "Yamabiko" (Echo),
hołdował realizmowi w sztuce.
Pisarze i malarze grupowali się w różne orientacje i szkoły oraz ogłaszali
manifesty twórcze. Aktywizowali się oni w wieku XX. "Sztukę 20 wieku - pisze Karol
Estreicher - cechuje przerost programowości. Artyści innych epok także głosili teorie i
programy ale nie w takiej ilości i nie tak różniące się między sobą. W 20 wieku niemal
każde ugrupowanie, niemal każdy artysta, ogłaszał własny manifest, twierdząc, że ten
jest jedyny i zbawczy". To samo czynili poeci i pisarze. Manifesty i programy na ogół
odbiegały od rzeczywistości. "Rozmaite teorie nowoczesnej poezji - pisze Estreicher -
nie znajdują potwierdzenia w omawianych wierszach czy poematach. Pierwsze są górne i
chmurne, drugie po prostu słabe. Bo programu i teorii nie wolno utożsamiać z dziełem".
Estreicher wymienia kilkanaście różnych kierunków występujących w malarstwie
i rzeźbie XX wieku. Na przełomie wieków panowała moda na nabizm (1894-1901). Na
początku wieku na modernizm (1895-1914), a następnie na fowizm (1905-1909),
kubizm (1906-1914), futuryzm (1908-1914) i ekspresjonizm (1905-1930). Ale w czasie
wojny pojawił się już postimpresjonizm (1914-1935) oraz dadaizm (1916-1922).
Do rzędu wybitnych impresjonistów w malarstwie zaliczano: G. Moneta, A.
Sisleya, C. Pissaro, A. Renoira, E. Degasa, B. Marisota, M. Cassata i innych. Z malarzy
polskich A. Gierymskiego, J. Pankiewicza i W. Podkowińskiego. W muzyce do
impresjonistów zaliczano C. Debussego, M. Ravela, P. Dukasa. W literaturze P.
Verlaina, H. von Hofmannstahl, K. Balmonta, K. Przerwę-Tetmajera, W. S. Reymonta.
Następcy impresjonistów tworzyli grupę Nabis (z hebrajskiego - prorok). Zaliczano do
niej M. Denisa, P. Bonnarda, P. Serusiera, F. Valotona. Wielką sławę w malarstwie
zdobył pracujący we Francji Hiszpan Pablo Ruiz Picasso (1881-1973). Początkowo
malował w stylu póżnych impresjonistów, a następnie kolorystów. Uchodzi za twórcę
kubizmu. Picasso został uznany za najwybitniejszego artystę malarza XX wieku.
Wiek XX w architekturze cechował się zastosowaniem betonu i szkła oraz
konstrukacjami wysokościowymi. Przystąpiono do budowy tzw. drapaczy chmur,
najpierw w USA, a następnie w innych krajach. Tradycyjny sposób budowy oparty o
murowanie z cegieł ustąpił na rzecz tworzenia półfabrykatów i konstruowaniu całości z
przygotowanych wcześniej części. Kierunek ten rozwijali F. L. Wright i L. Sulivan. Był
to styl funkcjonalny, który stopniowo przenikał do monumentalnej wcześniej Europy.
Pierwszy wieżowiec - drapacz chmur zbudowano w Chicago w 1885 r. W XX wieku
budowano je głównie w Nowym Jorku. Wysokość budynków dochodziła do kilkuset
metrów.
Burzliwy rozwój przeżywały nauki archeologiczne i historyczne. Podjęto
systematyczne badania kultur starożytnych w Egipcie, Azji Mniejszej i Ameryce
Południowej. Badano epokę średniowiecza i kapitalizmu. Powstały wielkie szkoły
historyczne. Część historyków nawiązywała do heglowskiego ducha dziejów, a część do
feuerbachowskiego materializmu historycznego. Rozwijano metodologię badań
historycznych precyzując koncepcję faktu i źródła historycznego oraz metod
badawczych.
Podwaliny pod nowoczesną naukę historyczną dali historycy niemieccy: Leopold
von Ranke (1795-1886), Heinrich von Sybel (1817-19895), Heinrich Treitschke (1834-
1896), Fridrich Meinecke (1862-1954). W Rosji twórcą nowoczesnej szkoły historycznej
był Nikołaj Pokrowski (1868-1932). Działał Jewgienij Tarle (1875-1955). Wielki wpływ
na kształtowanie nowoczesnej historiografii wywarli uczeni brytyjscy: John Emery Acton
(1834-1902), Ernst B. Bax (1854-1926), Ernst Barker (1874, 1960), A. B. Boswell
(1884-1962), R. G. Collingwood (1889-1943), H. A. L. Fisher (1865, 1940), Charles
Oman (1860-1946), W. F. Reddeway (1872-1949), H. W. V. Temperley (1879-1939),
Arnold Joseph Toynbee (1889-1975), Charles Webster (1886-1961). Spośród
historyków francuskich wybitną rolę spełniali: Alfons Aulard (1849-1928), Marc Bloch
(1886-1944), Antoin Debidour (1847-1917), Georges Defebrre (1874-1959), Ernst
Lavisse, Ernst Renan (1823-1892), Ch. Seinobos (1854-1942), Albert Sorel (1848-
1906). Wybitną rolę odegrał Belg Henri Pirenne (1862-1935).
Obok historyków wielki wpływ na kształtowanie wiedzy o przeszłości i poglądu
na świat spełniali: archeologowie, etnografowie, geografowie, językoznawcy,
socjologowie. Spośród innych nauk wyodrębniła się geopolityka z Karolem Haushoferem
(1849-1946) na czele. Pojawili się uczeni podejmujący problemy z pogranicza wielu nauk
humanistycznych, jak np. Herbert Spencer (1820-1903), Oswald Spengler (1880-1936),
Bertrand Artur W. Russel (1872-1970).
Wzrost liczby ludności oraz troska o podniesienie zdrowia i tężyzny fizycznej
poszczególnych osób i całych społeczeństw prowadziły do uznania kultury fizycznej i
sportu. W poszczególnych krajach tworzono stowarzyszenia sportowe i gimnastyczne,
towarzystwa turystyczne i krajoznawcze. Organizowano zawody sportowe i
konkurencje. Na przełomie wieków pojawił się prototyp roweru zwanego bicyklem.
Nawiązano do doświadczeń starożytnej Grecji i w 1894 r. założono Międzynarodowy
Komitet Olimpijski (MKOl). Założył go pedagog francuski baron Pierre de Coubertain
(1863-1937). Postanowiono co 4 lata organizować igrzyska olimpijskie czyli Olimpiady.
Pierwszą z nich w nowych czasach przeprowadzono w 1896 r. w Atenach. Drugą
zorganizowano w Paryżu w 1900 r. Po raz pierwszy wzięły w nich udział kobiety w
zawodach w tenisa i golfa. W 1904 r. w Saint Louis obok igrzysk olimpijskich
zorganizowano tzw. zawody antropologiczne z udziałem ludności kolorowej, to jest
Indian i Murzynów. Szczególną popularność uzyskała piłka nożna, lekkoatletyka i gry
ręczne. W niektórych uniwersytetach tworzono specjalne katedry badające wpływ
gimnastyki i sportu na rozwój fizyczny i sprawność młodzieży.








1