Na początku było Słowo&   o komunikacji
międzyludzkiej słów kilka.
" Znak i jego funkcja w kulturze
" Schemat komunikacji językowej
" Funkcje językowe
Witam serdecznie na pierwszym wykładzie!
Patrząc na temat tej prezentacji, wiele osób zapewne pomyśli, i\
głównym jej zagadnieniem będą rozwa\
ania
dotyczące  Biblii czy Ewangelii. W pewnym sensie słuszne byłoby takie myślenie, gdy\
to tytułowe ewangeliczne
 słowo mo\
na odczytywać i rozumieć wielorako.  Słowo to przecie\
wyraz zapisany lub wypowiedziany, ale tak\
e
znak. Pytanie: Co to jest  znak , jaką ma naturę i funkcję? - stanie się głównym pytaniem pierwszej części naszego
spotkania z literaturą i kulturą. Następnie poznacie Państwo schemat komunikacji, dzięki któremu mo\
na bardziej
dokładnie opisać to, co dzieje się między dwoma porozumiewającymi się w ró\
ny sposób osobami.
W ostatniej części naszego spotkania poznacie Państwo funkcje językowe, towarzyszące ka\
dej wypowiedzi.
Staniecie się zatem świadomymi obserwatorami  Słowa przechodzącego z ust do ust. Mam nadzieję, \
e ćwiczenia,
które dla Państwa przygotowałam będą miłym akcentem tego spotkania i skłonią choćby do chwilowego zastanowienia
się nad tą potęgą, jaką jest język, w ró\
nym tego słowa znaczeniu.
śyczę przyjemnego czytania i filozofowania!
Znak i jego funkcja w kulturze
" Minuta dla filozofii i zadumy
" Definicja znaku
" Zło\
ona natura znaku
" Rodzaje znaków
" Jak odczytujemy znak?
Zgodnie z planem  minuta na rozmyślanie. Na początku Państwa podręcznika znajdują się słowa pochodzące z
wiersza poety XX  wiecznego, Bolesława Leśmiana. W jednym ze swych wierszy napisał on:
A słowa się po niebie włóczą i łajdaczą
I udają, \
e znaczą coś więcej ni\
znaczą.
Piękne to słowa, a ich sens skłania do głębszego zastanowienia się nad pytaniem: czym jest słowo według poety?
Dlaczego podmiot wypowiadający to zdanie twierdzi, \
e słowa się  włóczą, łajdaczą, udają coś więcej ni\
znaczą ?
Zacznijmy od czasownika  włóczyć się , który oznacza  chodzić, jez
dzić bez określonego celu . Dosłowne znaczenie
tego wyra\
enia mówiłoby, \
e słowa chodzą po niebie bez \
adnego celu. Nie do końca to jednak nas przekonuje.
Pomyślmy o przenośnym (metaforycznym) znaczeniu tej frazy  słowa włóczą się, czyli snują się , przesuwają,
poruszają, bez widocznego dla mówiącego celu.
Co dalej z tymi słowami?  A
ajdaczą się  czasownik ten dosłownie oznacza  prowadzenie \
ycia hulaszczego,
niemoralnego, rozpustnego . Znów nie do końca rozumiemy ten zwrot. A gdyby pomyśleć, o tym, w jaki sposób
u\
ywamy słów i w jakich celach? Czy zawsze słowo jest czymś, co słu\
y dobru? Na pewno nie, słowem mo\
emy
skrzywdzić, mo\
emy te\
za jego pomocą sprawić komuś radość, polepszyć humor, pomóc, wesprzeć itd.  Słowem
mo\
emy wszystko. Czy zgodzicie się Państwo ze mną? Jeśli tak, to rozumiemy sens pierwszego wersu wiersza
Leśmiana w następujący sposób: słowa są, przemieszczają się, czasem bez widocznego celu, niosą jakąś wiadomość,
czasem dobrą, innym razem złą.
Jednak ostatni wers jest chyba najbardziej skomplikowany. Podmiot wiersza twierdzi, \
e słowa  udają coś
więcej ni\
znaczą . Udają  czyli naśladują coś innego, okazują się czymś innym ni\
są w istocie. Osoba
wypowiadająca ostatni wers twierdzi, \
e słowa udają coś więcej ni\
rzeczywiście znaczą  w pewnym sensie
przekraczają swe granice, znaczą coś więcej, więc tak\
e coś innego. Znaczą  posiadają znaczenie, są znakiem&
zmierzamy zatem w stronę rozwa\
ań o znaku. A Słowo? Czym ono jest? Mo\
e po prostu znakiem, nieuchwytnym dla
człowieka, uciekającym od wszelkiej stagnacji, zmieniającym się zale\
nie od sytuacji? Mo\
e właśnie te pytania chciał
wyrazić podmiot mówiący w wierszu i dzięki nim skłonić nas  czytelników słowa, znaków do namysłu nad ich siłą, a
mo\
e nawet władzą, jaką mają nad człowiekiem? Co Państwo na to?
DEFINICJA ZNAKU
Najprościej byłoby odesłać Państwa do definicji, znajdującej się w podręczniku na str. 12, jednak pokuszę się o kilka
uwag własnych.
Czy znacie Państwo jakieś znaki? Na pewno łatwo przyjdą na myśl znaki drogowe, światła drogowe ( tu kolor
jest znakiem), drogowskazy. Znakami są te\
gesty (np. machanie ręką na po\
egnanie, uśmiech  jako wyra\
enie
radości). Jest wiele znaków, które rozpoznawane są tylko w kręgu jakiejś kultury, np. w naszej kulturze biała suknia
panny młodej to znak niewinności, czerń - kolor \
ałoby, czerwone ró\
e ofiarowane kobiecie  oznaczają miłość, itp. Jak
widzimy  znaki są ró\
ne, jedne łatwiejsze do odczytania, inne trudniejsze. Literatura jako część kultury równie\

posługuje się znakami, jednak przewa\
nie bardziej zło\
onymi, czasem nawet nie dla ka\
dego czytelnymi. Cytat ze
znanej piosenki pojawiający się w innym utworze jest znakiem, którego odczytanie jest procesem zło\
onym. Trzeba
bowiem nie tylko odnalez
ć ten cytat, ale równie\
określić jego funkcję w nowym kontekście, miejscu. Czy jest to trudne?
Czasami tak, ale czytelnikowi kultury sprawia często wiele przyjemności odnalezienie dobrego śladu. Od dziś zatem
jesteście Państwo tropicielami znaków w kulturze i mam nadzieję, \
e ta profesja będzie dla Was miłym zajęciem.
Co to zatem jest znak? Znakiem jest coś, jakiś przedmiot, idea, cecha lub cokolwiek, co mo\
e nieść jakieś
znaczenie, przesłanie, informację. Jednak znak, przedmiot, który jest znakiem dla nas nie przekazuje informacji sam
przez się, ale odsyła do czegoś poza sobą, do idei, myśli, prze\
ycia. Np. Zielone światło  jest nie tylko światłem o
określonym kolorze, jest tak\
e znakiem, który odczytujemy jako informację: mo\
esz iść.
Kiedy mo\
emy powiedzieć, \
e dana rzecz jest znakiem? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy zanalizować
sytuację, w jakiej znak jest przekazywany. Mamy zatem osobę (nazywaną NADAWC
), która u\
ywając znaku chce
przekazać jakąś informację. Nadawca mo\
e jednak nie być świadomy, \
e posłu\
ył się znakiem. Czasami bowiem
zdarza się, \
e zrobił to przypadkowo, nie miał takiej intencji. Najwa\
niejszą rzeczą jest jednak kwestia odbioru znaku.
Właśnie dlatego, aby powiedzieć, \
e coś jest znakiem, musi istnieć jego ODBIORCA, tzn. osoba, która ten znak
rozpozna i właściwie zrozumie, zinterpretuje.
ZA
OśONA NATURA ZNAKU:
 Znak ma naturę zło\
oną. Składa się z tego, co znaczy  czyli ZNACZ
CEGO ( z francuskiego: signifiant) i tego, co
dany znak widzialny, odbierany za pomocą zmysłów oznacza  ZNACZONE lub OZNACZONE ( z francuskiego:
signifie). Spróbujmy skorzystać z przykładu wyraz  dom (trzy litery alfabetu  d, o, m)- jest to część znacząca,
natomiast dom, budowla, a tak\
e miejsce, z którym jesteśmy związani emocjonalnie, widziane oczyma wyobraz
ni
podczas wymawiania tego słowa to właśnie ta część znaczona, pozajęzykowa, związana ze światem rzeczywistym.
Rodzaje znaków: proste i zło\
one
a) znaki proste  spotykamy na co dzień  np. znaki drogowe, widać tam pewną przyległość znaku do zjawiska,
rzeczy, na którą wskazuje, są to tzw. znaki przejrzyste.
b) znaki zło\
one  wskazują na rzecz, cechę abstrakcyjną, często mają uwarunkowanie kulturowe, społeczne
itp., np. w naszej kulturze szczególne znaczenie przypisane jest kolorom  biel  symbolizuje czystość, niewinność
(obrzędy religijne), a czerń  \
ałobę, smutek, czerwień  gorące uczucie, miłość, stąd zwyczaj dawania ukochanej
kobiecie czerwonych ró\
). Znakami są te\
specyficzne motywy literackie, muzyczne czy malarskie. Zawarte w dziełach
tych znaki natury słownej (np. cytaty ze znanych dzieł, piosenek), dz
więkowej (rozpoznawalne frazy muzyczne  np.
fragment IX-ej symfonii Beethovena), obrazowej (wielkość postaci na obrazie, specjalne ich rozmieszczenie) wymagają
wyuczonego tropiciela, umiejącego je rozpoznać, odczytać.
JAK ODCZYTUJEMY ZNAK?
Spójrzmy chocia\
na tło naszej prezentacji. Widać na nim moment przekazania pałeczki. Czy to coś znaczy, jak
znaczy? Na pewno obraz ten jest przez znawcę tego sportu odczytywany jako znak, sygnał dla kolejnego zawodnika,
aby kontynuował bieg. Dla kogoś innego  przekazanie pałeczki jest znakiem przekazania dowodzenia w jakiejś
sprawie. Zatem w pierwszym przypadku znak ten został odczytany zgodnie z obowiązującymi regułami sportowymi,
natomiast w drugim przypadku dodano mu równie\
dodatkowe znaczenie, odrywające widziany w tle obraz od
konkretnej sytuacji. Nie chodzi tu bowiem o sportową regułę, ale o fakt, i\
ten, kto ma pałeczkę, kto biegnie, ten właśnie
rządzi. Tutaj zatem odnajdujemy metaforyczny (przenośny) sens znaku.
PODSUMOWANIE
Powracając zatem do początkowego dwuwiersza Leśmiana, mo\
na powiedzieć, \
e słowa mają naturę znaku,  znaczą
coś więcej ni\
znaczą , poniewa\
wskazują na rzecz (fizyczną lub abstrakcyjną) istniejącą w świecie, a nie są tylko
zlepkiem liter. Mam nadzieję, \
e teraz zagadnienie znaku i słowa jest dla Państwa ju\
łatwe. Przejdz
my zatem do
bacznego przyglądania się porozumiewającym się osobom.
Schemat komunikacji językowej
KONTEKST
NADAWCA KOD ODBIORCA
KOMUNIKAT
KONTAKT
KOMUNIKACJA J
ZYKOWA  zagadnienie to jest przez nas odbierane w sposób bardzo beztroski, naturalny.
Wszyscy wiemy, \
e mówimy do kogoś, ktoś nam odpowiada. Wspólnym celem rozmowy jest porozumienie się,
zrozumienie. A
atwe? A jednak warto przyjrzeć się temu bli\
ej.
KOMUNIKACJA  inaczej nazywana synonimem  porozumiewanie się . Jest to proces zachodzący między
dwoma osobami, z których jedna chce przekazać drugiej jakieś wiadomości, swoje myśli lub uczucia. Te dwie osoby to
wspomniany ju\
wcześniej  NADAWCA  ten, kto przekazuje informacje drugiej osobie, i ODBIORCA  ten, do którego
dana wiadomość jest adresowana, skierowana.
Wiemy ju\
, \
e nadawca przesyła odbiorcy wiadomość zwaną komunikatem. Komunikat jednak mo\
e być
wypowiedziany ustnie, mo\
e być napisany, zaszyfrowany np. w postaci alfabetu Morse a lub te\
przekazany za pomocą
gestów, obrazów czy dz
więków. Zatem komunikat utworzony jest za pomocą jakiegoś kodu (szyfru, języka, w którym
dana wiadomość jest zawarta). Początkowo jak wiemy ludzie posługiwali się za pomocą gestów i prostych dz
więków.
Dopiero póz
niej zaczęli kodować to, co chcą powiedzieć w postaci obrazowej. Tak powstały piktogramy. Z czasem
przekształcały się one w znaki coraz to bardziej zbli\
one do pisma. Zatem kodem jest i był nie tylko język.
ABY JEDNAK PRZESA
AĆ KOMUNIKAT, POROZUMIEĆ SI
POTRZEBNY JEST KONTAKT nadawcy z
odbiorcą. Mo\
e to być kontakt bezpośredni, np. rozmowa twarzą w twarz lub kontakt pośredni, np. rozmowa przez
telefon. Wtedy środkiem pośredniczącym w komunikacji (tzw. medium) jest telefon.
Tłem komunikacji jest kontekst, czyli wszystko to, co towarzyszy wypowiedzi, np. miejsce, gdzie toczy się
rozmowa, czas itp.
Wykres zaprezentowany Państwu na stronie tytułowej został stworzony przez językoznawcę Romana
Jacobsona. W zapamiętaniu tego schematu pomogą Państwu ćwiczenia zawarte w kolejnej części tej prezentacji. Będą
one dotyczyły równie\
funkcji językowych odnoszących się do poszczególnych elementów tego\
schematu
komunikacyjnego i nie tylko.
Funkcje językowe
" Rodzaje funkcji językowych
" Sprawdz
się! - Ćwiczenia utrwalające zdobyte wiadomości
RODZAJE FUNKCJI J
ZYKOWYCH
Mówiąc o funkcjach językowych, będę odwoływać się do informacji zdobytych przez Państwa w poprzednich
częściach prezentacji. Szczególną uwagę zwrócić zatem nale\
y na schemat komunikacji wg R. Jacobsona.
Z ka\
dym elementem wspomnianego powy\
ej schematu wią\
e się odpowiednia funkcja językowa. Zacznijmy
od najprostszych. Nadawca tworząc komunikat mo\
e chcieć wyrazić swoje emocje i odczucia, przekazać informacje o
nich odbiorcy. Wtedy w takim tekście dominuje FUNKCJA EKSPRESYWNA. NA PRZYKA
AD W KOMUNIKACIE:  Ach,
to wspaniale!  mówiący wyra\
a swoje zadowolenie i radość z jakiegoś powodu. Natomiast krzycząc  Có\
za idiota!
daje informację o swojej złości, niezadowoleniu z kogoś. Funkcja ekspresywna związana jest zatem z nadawcą, który
poprzez swą wypowiedz
chce wyrazić samego siebie, swe myśli i odczucia.
Natomiast funkcja związana z odbiorcą nazywana jest FUNKCJ
IMPRESYWN
, poniewa\
komunikat, w
którym ona dominuje ma na celu kształtowanie postawy i reakcji odbiorcy. Nadawca wypowiadając lub pisząc dane
słowa chce wpłynąć na zachowanie partnera dialogu. Przykładem niech będą chocia\
polecenia, które wydaję Państwu:
 proszę zrobić, powtórzyć, przeczytać itp. Jej odmianą jest FUNKCJA PERSWAZYJNA I MANIPULACYJNA,
wykorzystywana w komunikatach reklamowych, a tak\
e mediach.
Jeśli chcemy swym komunikatem nawiązać lub podtrzymać kontakt, wtedy będzie w naszej wypowiedzi
dominować FUNKCJA FATYCZNA. Przykładem niech będzie chocia\
by rozmowa telefoniczna:
-Halo! To pani sekretarka? To ja, tak, to ja& muszę zaraz rozmawiać z panem ministrem. Tu się stało nieszczęście.
Musi zaraz ktoś przyjechać& tak? & tak & tak& dobrze& Aha& tak & za godzinę? Dobrze, za godzinę & tak&
Wszystkie wytłuszczone wyrazy mają na celu podtrzymanie komunikacji lub jej nawiązanie (np. Przez słowo  halo ).
Z samym komunikatem wią\
e się FUNKCJA KOMUNIKATYWNA, nastawiona na przekazanie informacji.
Dominuje ona głównie w tekstach naukowych, gdzie nadawca kładzie nacisk na przekaz określonej wiedzy.
Pozostały nam jeszcze dwa elementy schematu komunikacji: kod i kontekst. Funkcje, z nimi związane to
FUNKCJA POETYCKA (AUTOTELICZNA), związana z kodem i FUNKCJA METAJ
ZYKOWA  z kontekstem.
Pierwsza z nich występuje w tekście, który skupia uwagę odbiorcy na sobie samym, zwraca uwagę na to , w jaki
sposób dana rzecz została powiedziana. Przykładem tekstu zawierającego tę funkcję jest jakikolwiek utwór liryczny,
wiersz, w którym nasza uwaga jest skupiona właśnie na tym, jak dany autor wypowiedział jakąś myśl. Na przykład A.
Mickiewicz, wspominając lata dzieciństwa i młodości, posługuje się specyficzną organizacją tekstu, rymem, rytmem.
A.Mickiewicz  Polały się łzy& 
Polały się łzy me czyste, rzęsiste,
Na me dzieciństwo sielskie, anielskie,
Na moją młodość górną i durną,
Na mój wiek męski, wiek klęski;
Polały się łzy me czyste, rzęsiste.
Ostatnią funkcją, związaną z kontekstem jest FUNKCJA METAJ
ZYKOWA. Odnosi się ona do tego, co jest
poza samą wypowiedzią, komunikatem. Na przykład zdanie  Mysz jest wyrazem czteroliterowym - tutaj wyraz mysz
odnosi się nie do zwierzęcia, którego nierzadko się boimy, ale właśnie związany jest z kontekstem wypowiedzi  jest nią
na przykład miejsce. To znaczy wiemy, \
e zdanie takie mogło zostać wypowiedziane na lekcji języka polskiego,
podczas której zajmowano się ilością liter w wyrazie.
To jednak nie wszystkie funkcje. Poza tymi, związanymi z poszczególnymi elementami schematu komunikacji,
są równie\
takie funkcje, które odnoszą się do całości wypowiedzi. Są to FUNKCJA PERFORMATYWNA i
KREATYWNA. Wypowiedzenie niektórych tekstów jest równoznaczne ze stworzeniem nowej sytuacji, określonego
stanu rzeczy. Na przykład wszelkiego rodzaju przysięgi i przyrzeczenia, a tak\
e obietnice sprawiają, \
e nadawca,
wypowiadając je zobowiązuje się do czegoś, a tak\
e zmienia to, co było dotychczas. Przykładem niech będą słowa
przysięgi mał\
eńskiej: obietnica mał\
onków, a tak\
e słowa księdza. Inną sytuacją jest otwarcie Igrzysk olimpijskich za
pomocą zwrotu:  Igrzyska tegorocznej Olimpiady uwa\
am za otwarte! . Są to wszystko przykłady funkcji performatywnej
(stanowiącej).
Funkcja kreacyjna, zbli\
ona jest do performatywnej. Tekst, w którym ona występuje ma za zadanie stworzenie
jakiejś ściśle określonej rzeczywistości (np. Stworzenie świata przez słowa Boga). Podobną moc mają teksty poetyckie,
w których słowo poety stwarza rzeczywistość. Natomiast w czasie ustroju totalitarnego taką moc stwórczą miały teksty
propagandowe, które kreowały rzeczywistość według upodobań rządzących. Kłóciła się ona z faktycznym stanem
rzeczy. Pomyślcie Państwo o współczesnych mediach i ich mocy, oddziaływaniu na opinię publiczną. W ich tekstach
zawarta jest nie tylko funkcja perswazyjna czy manipulacyjna, ale tak\
e kreacyjna. Nie jesteśmy do końca pewni tego,
co pokazują nam współczesne media. Nale\
y zatem być bardzo wyczulonym na tego typu komunikaty i starać się być
odbiorcą świadomym, myślącym i czynnym. Nie mo\
na poddać się presji mediów i \
yć ich \
yciem, w ich rzeczywistości,
bo czy w ogóle taka istnieje?
 Po tym dość wyczerpującym zgłębianiu wiedzy na temat komunikacji przyszedł czas na ugruntowanie swej
wiedzy. W tym celu proponuję Państwu ćwiczenia z podręcznika znajdujące się na stronach 58  60. polecam Państwu
szczególnie ćwiczenie 1, 4, 5. natomiast jeśli chcielibyście się podzielić swymi przemyśleniami dotyczącymi funkcji
performatywnej  spróbujcie pofilozofować nad zadaniem 3. Pomyślnej i miłej nauki! Czekam na Państwa pytania i
refleksje.
PS. Przed następną prezentacją nale\
y przeczytać kilka rzeczy. M.in.  Mitologię Jana Parandowskiego (szczególnie
mit o powstaniu świata, bogów, mit o Prometeuszu, o Demeter i Korze, o Edypie, o Apollinie i Dionizosie, o wojnie
trojańskiej), a tak\
e tragedię Sofoklesa  Król Edyp (zwracając uwagę na budowę utworu). Proszę równie\
mieć pod
ręką podręcznik, poniewa\
zapoznamy się z liryką i sztuką czasów antycznych.