4
TWÓRCZE CZY NIE?
kontrowersje wokół kreatywności dzieci
Prof. dr hab. Krzysztof J. Szmidt
Katedra Badań Edukacyjnych i Dydaktyki UA

Zakład Pedagogiki Twórczości
Wstęp zaś (nauka, wynalazczość, działalność Przed 25 rokiem życia nietwórcze?
społeczna itd.) dzieci nie tworzą. To
Wśród pedagogów i psychologów ba- ostatnie stanowisko nazywam reali- Niektórzy badacze twierdzą, iż wybit-
dających ludzką kreatywność daje się stycznym i jestem skłonny zgodzić się na twórczość nie zdarza się przed 25
zauważyć ważny z pedagogicznego z jego podstawowym twierdzeniem. rokiem życia twórcy. Można z tą tezą
punktu widzenia spór dotyczący twór- skutecznie polemizować, wskazując wca-
czości dzieci i młodzieży. Poglądy na Podstawowym czynnikiem decydującym le nie tak rzadkie przypadki wybitnych
ten temat można umownie podzielić o przyznaniu lub odmowie dzieciom dzieł młodzieńczych w muzyce, poezji,
na trzy grupy. zdolności tworzenia jest przedmiotowe teatrze, a nawet w nauce i technice, ale
lub podmiotowe rozumienie twórczości. brak na to miejsca. Zacytowane przeze
Pierwsza grupa jest reprezentowana W rozumieniu przedmiotowym ak- mnie poniżej fraszki nastolatka świadczą
przez psychologów, którzy twierdzą, centuje się funkcję społeczną wytworu o dużym talencie jego autora, uczestni-
że zjawisko tworzenia nie występuje twórczego, stopień jego nowości i zna- ka specjalistycznych zajęć twórczych,
u dzieci lub wydaje się bardzo rzadkie. czenia dla całego społeczeństwa czy na- prowadzonych przez nieodżałowa-
Dzieci nie tworzą niczego cennego i no- wet ludzkości. Twierdzi się po prostu, nego pedagoga twórczości, zmarłego
wego, ich aktywność nie spełnia więc że to jest twórcze, co jest nowe i cenne w 2003 roku  Janusza Kujawskiego1.
kryteriów definicyjnych twórczości, w skali powszechnej, dla wszystkich lu- Utwory Michała Wielgosza wydają
choć czasem  dotyczy to głównie tzw. dzi, a nie tylko dla tworzącego dziecka. się swą wartością przypominać słynne
cudownych dzieci  dzieci są w stanie Rozumienie to ogranicza zakres zjawisk fraszki Stanisława Jerzego Leca. Proszę je
stworzyć coś, co jest nowe i cenne w skali twórczości do efektów działalności tyl- przeczytać i pomyśleć, że pisał to uczeń
powszechnej (np. kompozycje Mozarta, ko niektórych osób, głównie dorosłych, II klasy liceum:
Chopina, zagrania szachowe młodych i zakłada, że zdolności bycia twórczym,
mistrzów, malarstwo dzieci). nawet potencjalnie, przypisać można  Moja wolna wola
ograniczonej liczbie osób. wodzi mnie za nos .
Drugie stanowisko, reprezentowane
głównie przez psychologów humani- W rozumieniu podmiotowym, upo-  Zaspana wskazówka
stycznych i pedagogów wywodzących się wszechnianym przez psychologów gra na czas .
z różnych nurtów współczesnej pedago- i pedagogów humanistycznych, a także
giki, jest wyraz
nie opozycyjne w stosun- przez pedagogów twórczości, akcentu-  Mam to gdzieś
ku do pierwszego i wyraża przekonanie, je się natomiast funkcję osobistą pro- chyba w domu .
że dzieci z całą pewnością są twórcze, cesu tworzenia i jego znaczenie dla
a ich aktywność kreatywna ma wszelkie rozwoju osobowości twórcy. To jest  Wcisnąłem mu kit:
cechy przypisywane działaniom twór- więc twórcze, co jest nowe i cenne dla uszczelniłem go .
czym. Co więcej, twierdzi się, iż dzieci tworzącej jednostki, a więc i dla dzie-
są bardziej twórcze niż dorośli. cka, a niekoniecznie dla całej ludzkości.  W słoneczne dni
Podmiotowe rozumienie twórczości ciągle włóczy się
Pomiędzy tymi biegunami mieszczą się rozszerza krąg osób określanych jako
1
J. Kujawski, Praca twórcza jako warunek rozwoju
poglądy mówiące, iż dzieci wykazują twórcze, a w skrajnej postaci, określa-
osobistego. O pewnym eksperymencie peda-
się postawą twórczą w niektórych tylko nej jako pankreacjonizm, zakłada, że
gogicznym, W: Nowe teorie twórczości  nowe
dziedzinach, głównie w sztuce (plasty- każdy człowiek, a więc i dziecko, jest metody pomocy w tworzeniu, red. K.J. Szmidt,
K.T. Piotrowski, Oficyna Wydawnicza  Impuls ,
ka, muzyka, dramatyzacja), w innych potencjalnie twórczy.
wyd. 2, Kraków 2005.
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
za mną Wielu muzyków jazzow ych Wiercioch za wiersz  Porządkowanie
5
szara eminencja i rockowych (np. Chet Baker, myśli :
 mój cień . Scott LaFarro, Pat Metheny, Gary
Burton, Leszek Możdżer, Sławomir  Nasze wspomnienia i myśli,
List Jaskułke, członkowie Simple Acustic Składamy jak ubrania.
Trio, członkowie zespołów Allman Schludnie wyprasowane
 Szkoło:
Brothers Band, Free, The Doors I wyprane układamy w szafie.
czy ja przypadkiem
itd.) osiągnęło poziom twórczości Te przykre i niemiłe
nie narzucam się
wybitnej przed ukończeniem Wrzucamy na samo dno jednej z szu-
swoim towarzystwem?
25 roku życia. flad,
Uczeń. Tak jak stare dziurawe skarpetki.
Większość znawców psychologii i peda- Najprzyjemniejsze wspomnienia
A oto inne przykłady z dziedziny gogiki twórczości sądzi, iż wybitne do- Wieszamy na wieszakach
muzyki, świadczące o tym, że dzieci konania dzieci, jeśli w ogóle się zdarza- By móc o nich zawsze sobie przypo-
i młodzież są zdolni tworzyć na wyso- ją, to na ogół w trzech dziedzinach: mnieć
kim poziomie: A zaś nijakie składamy w kostkę,
1) w matematyce; Tak żeby zajmowały jak najmniej
Feliks Mendelsshon-Bartholdy 2) w szachach; miejsca
 w wieku 17 lat tworzy wybitne, 3 w muzyce2. By pozostała szafka na myśli o jutrze
jedno z najświetniejszych dzieł O tym co będzie i na marzenia.
romantyzmu  uwerturę do  Snu Bardzo rzadko natomiast w sztuce, a zu- Bo na nie potrzeba najwięcej miejsca .
nocy letniej (tę z  Marszem pełnie sporadycznie w twórczości litera-
weselnym ). Przed upływem 25 roku ckiej. I znów z tą tezą można by polemizo- Charakterystyka twórczości dzieci
życia komponuje wiele uznanych do wać, wskazując na utalentowane poetycko
dzisiaj dzieł, m.in. Oktet op. 20 (w dzieci. Oto w pewnej wyjątkowej w skali Dzieci, w moim przekonaniu, są  po-
wieku 16 lat!), uwerturę  Hybrydy , polskiej szkole, jaką jest Państwowa dobnie jak dorośli  mniej lub bardziej
IV symfonię op. 90, symfonię Ogólnokształcąca Szkoła Artystyczna twórcze lub w terminologii przyjętej
 Szkocką . w Zakopanem (mam przyjemność peł- dla konstruowanych, pod moim kie-
nić obowiązki opiekuna naukowego tej runkiem, programów lekcji twórczości,
Ludwik van Beethoven  w wieku placówki), odbyła się w tym roku kolejna które w dawnych, dobrych czasach pub-
22 lat tworzy Oktet na instrumenty Gala Poetycka. Jest to forma konkursu likowały WSiP4 (programy  Porządek
dęte, w wieku 24 lat  słynny twórczości dla uczniów podzielonych na i Przygoda. Lekcje twórczości oraz
II koncert fortepianowy B-dur dwie grupy wiekowe. Główną nagrodę  Żywioły. Lekcje twórczości w naucza-
op. 18. Wcześniej zaś tria smyczkowe w grupie  poetów młodszych zdobyła niu zintegrowanym )  wykazują się
i utwory kameralne, grane do uczennica klasy VI Dominika Behounek mniej lub bardziej rozwiniętą postawą
dzisiaj. za wiersz pt.  A
za 3: twórczą. To realistyczne twierdzenie
prowadzi do następnego  twórczość
 Malutka perełka
Fryderyk Chopin w wieku 20 lat dzieci przejawia się najpełniej w nieco
przemierzająca ocean policzków
tworzy swój sł ynny koncert innych formach (dziedzinach) niż na-
Kawałki zwierciadła
fortepianowy e-moll op. 11, wcześniej uka, technika, działalność społeczna,
Odbijające naszą duszę
skomponował wiele mazurków, a jej cechami swoistymi są ciekawość
Kryształowy wazon
polonezów, etiud i innych utworów, poznawcza, fantazjowanie, gra wyobraz
-
Rozbity o ziemię
mających charakter dzieł w pełni ni, zabawy tematyczne i konstrukcyjne
Cząstka uczuć
dojrzałych. oraz plastyka. Są one sposobem ekspresji
Uwolniona prosto z serca .
przeżyć i myśli dzieci i w sensie ogólnym
Wolfgang Amadeusz Mozart Wyróżnienie w tym konkursie otrzy-  naturalną drogą ich rozwoju intelek-
przed ukończeniem 20 roku życia mała uczennica VI klasy, Katarzyna tualnego i emocjonalno-motywacyjnego
skomponował wiele symfonii, oraz sprawnościowego.
koncertów instrumentalnych,
2
Zob. D. Feldman, Nature s gambit: Child prodi-
serenad, kilka oper i msze (np. gies and development of human potential, New
York: Basic 1986.
słynna symfonia g-moll KV 183
3 4
Domek dla baletnic. Pokonkursowy tomik K.J. Szmidt, B. Rakowiecka, K. Okraszewski,
została napisana przez 17-letnego
poezji  Gala 2005 , Państwowa Ogólnokształcąca Program edukacyjny  Porządek i Przygoda. Lekcje
Szkoła Artystyczna, Wydział Literatury, Zako- twórczości , WSiP, Warszawa 1996; K.J. Szmidt,
młodzieńca).
pane 2005, s. 10. Więcej informacji o szkole i jej J. Bonar, Program edukacyjny  Żywioły. Lekcje
metodach pracy twórczej na stronach www. posa. twórczości w nauczaniu zintegrowanym , WSiP,
z-ne.pl/artzne. Warszawa 1998.
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
Cechy twórczości dzieci zostały przeze Jak wynika z zestawienia cech twórczości samych siebie, podczas gdy dorośli two-
6
mnie zebrane w tabeli i skonfrontowane dzieci, dziecko twórca na ogół jest nieświa- rzą zarówno dla samych siebie, jak i dla
z cechami twórczości dorosłych. Ten dome tych zasad i metodyk tworzenia i za świata zewnętrznego 6. Dziecko na ogół
zabieg jest często wykorzystywany przy każdym razem na nowo musi odkrywać nie interesuje się oceną i wartością wytwo-
okazji charakterystyki cech swoistych i od nowa się uczyć stosowanych w danej ru, dąży bowiem do realizowania samego
aktywności twórczej dzieci. dziedzinie twórczości zasad i technik. siebie w procesie tworzenia, choć obser-
Nie posiada przy tym ukształtowanych wacje współczesnych dzieci na lekcjach
Zdaniem psychologów, najistotniejsza nawyków w posługiwaniu się środkami twórczości oraz zajęciach artystycznych
różnica w tworzeniu przez dzieci i przez tworzenia, bo nie zna języka poszczegól- pokazują, iż nastawienie na natychmia-
dorosłych odnosi się do umiejętności nych dziedzin twórczości. Tego języka stowy wynik i szybką, dobrą ocenę jest
coraz częściej spotykanym zachowaniem
i jednocześnie barierą tworzenia w coraz
Cechy twórczości dzieci i dorosłych
młodszych klasach.
Dziecko Dorosły
Dziecko tworzy często przy niskim
Dziecko jest nieświadome zasad Dorosły twórca opiera się na tradycji,
poziomie samokrytycyzmu, gdy zaś sa-
tworzenia i za każdym razem na nowo tajnikach warsztatu i tworzywa.
mokrytycyzm wzrasta, następuje okres
odkrywa i od nowa się uczy.
stopniowego zaniku ekspresji twórczej
Nie posiada ukształtowanych nawyków Ma ukształtowane nawyki tworzenia, zna
(regres, oschłość twórcza spotykane
w posługiwaniu się środkami tworzenia, język dyscypliny i stosowane w niej metody.
wśród uczniów klas VI i uczniów gim-
bo nie zna języka poszczególnych
nazjum). Dzieci nie uczestniczą rów-
dziedzin twórczości.
nież w tworzeniu kultury konkretne-
Dziecko nie ponosi odpowiedzialności Stawia sobie precyzyjne cele działania
go regionu kulturowego, ich wytwory
ani za wytwór, ani za proces, ponieważ twórczego, za które też ponosi
określone działanie twórcze jest dla niego odpowiedzialność społeczną. wykazują wspólnotę uniwersalnych
na ogół zabawą.
cech formalnych wytworów twórczo-
ści. Dziecko, tworząc, poznaje świat
Na ogół nie interesuje się oceną Jest żywo zainteresowany społecznym
i wartością wytworu, dąży bowiem do odbiorem i oceną jego wytworów, ma ona
i uzupełnia luki informacyjne  robi to
realizowania samego siebie w procesie dla niego istotne znaczenie psychiczne,
dzięki fantazjowaniu i zacieraniu gra-
tworzenia. materialne, moralne itd.
nic pomiędzy fikcją a rzeczywistością,
Dziecko nie uczestniczy w tworzeniu Uczestniczy w kulturze i współtworzy
ponadto wyraża swój osobisty stosunek
kultury konkretnego regionu dorobek kulturowy własnego regionu, kraju
do zjawisk poprzez różnego rodzaju pro-
kulturowego. i świata, wzbogacając go o nowe i cenne
jekcje. Twórczość dzieci, w przeciwień-
elementy.
stwie do twórczości dorosłych, ujawnia
Dziecko tworząc, poznaje świat Dorosły twórca tworząc również
się i realizuje najpełniej jedynie w ko-
i uzupełnia luki informacyjne  robi to poznaje świat i powiększa swoją
dzięki fantazjowaniu i zacieraniu granic wiedzę, tworzy dzięki świadomemu
rzystnych warunkach, zapewniających
pomiędzy fikcją a rzeczywistością. wykorzystywaniu zarówno myślenia
bezpieczeństwo psychiczne, w klimacie
intuicyjnego i życzeniowego, jak i myślenia
zaufania i zachęty oraz w bogatym ma-
analitycznego.
terialnie środowisku wychowawczym.
Twórczość dzieci ujawnia się i realizuje Twórczość dorosłych ujawnia się
najpełniej jedynie w korzystnych w warunkach korzystnych i w klimacie
Dzieci od dorosłych różnią również po-
warunkach, zapewniających bezpieczeństwa, jak również w sytuacjach
bezpieczeństwo psychiczne, w klimacie braku zaspokojenia podstawowych potrzeb
dejmowane przez nie formy aktywności
zaufania i zachęty oraz w bogatym i w czasie konfliktów.
twórczej i sposoby ekspresji. Zależą one,
materialnie środowisku wychowawczym.
rzecz jasna, od okresu rozwoju dziecka.
Amerykańska znawczyni twórczości dzie-
strategicznego używania wiedzy i proce- musi się nauczyć, podobnie jak i języka ci, Teresa Amabile uważa, iż dziedziny,
dur. Ta różnica jest tak duża, iż stosowa- ojczystego lub obcego. Dziecko, co pod- w której dziecko ujawnia zdolności twór-
nie jakichkolwiek  dorosłych kryteriów kreślają psychologowie, nie ponosi odpo- cze oraz poziom tych zdolności zależą od
przy badaniu twórczości dzieci wydaje się wiedzialności ani za wytwór, ani za proces doświadczeń dziecka, jego edukacji oraz
całkowicie niestosowne.  Jednak dorośli twórczy, ponieważ określone działanie poziomu rozwoju podstawowych zdolno-
twórcy nie spadają z nieba, ale też byli twórcze jest dla niego na ogół zabawą. ści psychicznych i poznawczych. Autorka
kiedyś dziećmi, niektórzy tzw. cudow- Dorosły  przeciwnie: stawia sobie precy- przedstawia typowe formy aktywności
nymi, a inni całkiem zwyczajnymi  za- zyjne cele działania twórczego, za które też twórczej dzieci w wieku 2-13 lat7.
uważa trafnie Dorota Kubicka5. ponosi odpowiedzialność społeczną. Jak
6
A.J. Cropley, Creativity in education and learning,
pisze Arthur Cropley:  dzieci tworzą dla
Kogan Page, Sterling 2001, s. 91.
5
7
D. Kubicka, Twórcze działanie dziecka w sytuacji
T.M. Amabile, Growing up Creative, CEP Press,
zabawowo-zadaniowej, Wydawnictwo UJ, Kraków
2003, s. 60. Buffalo 1989.
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
Wśród najbardziej typowych form
Formy aktywności twórczej dzieci
7
twórczości dzieci wymienia się
według T. Amabile (1989, s. 30-33)
najczęściej:
Wiek Forma aktywności Przykład twórczych zachowań
" animizm  przypisywanie świadomo-
Dziecko zamiast powtarzać piosenki, które
ści przedmiotom martwym,
śpiew słyszało, wymyśla melodie i dodaje własne
" zabawy tematyczne,
nonsensowne słowa do znanych piosenek.
" improwizowaną dramatyzację, czyli
Dziecko bawi się, rysując różnorodne linie, formy
grę  w role ,
rysowanie
i posługując się różnymi kolorami.
2-3 lata " zabawy konstrukcyjne,
" tworzenie tzw. towarzyszy fikcyj-
Dziecko eksperymentuje z różnymi typami
konstruowanie
obiektów.
nych,
" marzenia na jawie i fantazjowanie,
Próbuje różnych kombinacji dz
więków na
gra na instrumentach
zabawkach muzycznych lub sprzętach domowych. " opowiadania i humor dziecięcy,
" twórczość plastyczną.
A
ączy kolory w nowe sposoby, używając pędzli
malowanie
i palców.
Trudno zaś mówić o przejawach twór-
Bawi się dz
więkami słów i ich znaczeniem, często
zabawa słowami czości naukowej dzieci, biorąc nawet
mówiąc do siebie.
pod uwagę przypadki tzw. genialnych
4-5 lat
Używa tańca jako sposobu wyrażania uczuć lub
dzieci, które swą wyjątkowością podkre-
taniec
eksperymentowania z ruchem fizycznym.
ślają ogólną regułę, że dzieci nie tworzą
Wymyśla towarzyszy fikcyjnych lub przyjmuje role wybitnych teorii naukowych i wyna-
fantazjowanie wymyślonych postaci grając w wymyślonych przez
lazków, nie dokonują też znaczących
siebie wydarzeniach.
odkryć. Cechy twórczej ekspresji dzie-
gotowanie Eksperymentuje pod opieką dorosłych, tworząc
cięcej ujawniają się, zdaniem Stanisława
kombinacje potraw i używając jedzenia jako formy
Popka8, w witaliz
mie, spontaniczności,
artystycznej.
improwizacji, śmiałości, uporczywości
rzez
ba Używa gliny, piasku i innych materiałów do
podejmowanych prób, fantazji i swobo-
tworzenia różnorodnych form.
6-7 lat dzie formalnej. Proces twórczy u dzieci
pozbawiony jest na ogół intelektualnego
drama Charakteryzuje się, używa kostiumów, dialogów
i piosenek grając w przedstawieniach.
wysiłku (zabawa, a nie praca), przebiega
swobodnie i nie krępuje małego twór-
stosunki społeczne Stosuje nowe i użyteczne sposoby do rozwiązania
konfliktów interpersonalnych. cy. Wyzwala dużą koncentrację i dialog
z samym sobą, ma ponadto walory au-
Potrafi rozwinąć i podtrzymać spójne wątki
tworzenie opowiadań
toterapeutyczne.
opowieści, wymyślając postaci i sytuacje.
Wymyśla szczegółowe gry zawierające określone
8-9 lat gry Kryzysy twórczości
cele i reguły.
A
ączy ze sobą stroje, które są kombinacją różnych
W rozwoju twórczości dzieci podkreśla
ubranie
stylów i niezwykłych sposobów ubierania się.
się kilka wyraz
nych kryzysów zdolno-
Bawi się różnymi sposobami używania cyfr do ści tworzenia: w wieku 5, 9, 13 i 17 lat,
zabawy liczbami
opisu rzeczy.
a zwłaszcza tzw.  kryzys IV klasy .
Pojęcie to spopularyzował Paul Tor-
Tworzy szyfry językowe lub sekretne języki razem
10-11 lat język
z rodzeństwem lub grupami przyjaciół. rance, który odkrył w toku wieloletnich
badań nad twórczością dzieci chodzą-
Upiększa środowisko życia w swoisty dla siebie
twórczość wizualna
cych do dwóch szkół podstawowych
sposób, który ma dla nich osobiste znaczenie.
w Minnesocie wyraz
ny kryzys w ich
Bada mechaniczne i elektroniczne urządzenia,
funkcjonowaniu twórczym, następujący
maszyny często przebudowując je lub używając w nowy
w IV klasie. Kryzys ten określił jako  fo-
sposób.
urth-grade-slumb ( kryzys IV klasy ).
Gromadzi informacje w logiczny sposób,
12-13 lat
Przejawia się on w, statystycznie znaczą-
informacje eksperymentując z nimi i używając indukcyjnych
cym, obniżeniu wyników uzyskiwanych
i dedukcyjnych sposobów rozumowania.
8
S. Popek, Twórczość dzieci, W: Encyklopedia
Opisuje idee, używając w prozie i poezji metafor
pisanie
psychologii, pod red. W. Szewczuka, Fundacja
i porównań.
Innowacja, Warszawa 1998.
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
przez uczniów klasy IV w testach twór- płci przeciwnej. A zatem, we wszyst- hipotezy o zdarzającym się, co jakiś
8
czości, w porównaniu do wyników osią- kich okresach regresu poziomu rozwoju czas, okresowym regresie twórczości
ganych w tych samych testach w klasie myślenia twórczego można stwierdzić dzieci i młodzieży, zwłaszcza twórczości
III i V. Pomiędzy klasą III a V od 45% wzrost nacisków społecznych w kie- plastycznej. Obserwacje rzeczywistości
do 61% uczniów uzyskuje niższe wy- runku podporządkowania się, konfor- szkolnej i doświadczenia nauczycieli
niki w zakresie płynności, giętkości, mizmu i kompromisu. To one, a więc wyraz
nie natomiast wskazują na kry-
oryginalności myślenia oraz elaboracji naciski grupy rówieśników, by nie być zys niektórych umiejętności twórczych
(staranności i ekspresji), a od 11% do oryginalnym i twórczym, odpowie- uczniów IV klasy, a więc tych, którzy
38% badanych uczniów może pochwa- dzialne są za zjawisko obniżenia pozio- w polskim systemie szkolnym ukończyli
lić się wzrostem wyników w tym zakre- mu twórczości dzieci i młodzieży. trzyletni cykl nauczania zintegrowane-
sie. Aż 52% badanych uczniów prze- go i rozpoczęli drugi etap edukacji, tak
żywało regres pomiędzy klasą III a V Analizując sytuację społeczną ucznia różny od wcześniejszego.
w zakresie płynności myślenia, a tylko IV klasy (w systemie amerykańskiego
17%  wzrost tego czynnika myślenia szkolnictwa  ucznia 9-letniego), można A więc badacze twórczości mówią nam,
dywergencyjnego. zauważyć, że w tym okresie zmieniają żebyśmy jako nauczyciele:
się wymagania szkoły wobec uczniów. " nie liczyli na to, że uczniowie klasy
Zdaniem Torrance a9 okresy regresji Stosunki pomiędzy uczniem a nauczy- IV i I gimnazjum będą się wykazywać
w rozwoju myślenia twórczego łączą się cielem stają się bardziej formalne niż wysoką twórczością na lekcjach i poza
z etapami rozwoju kontaktów interper- w latach poprzednich, kładzie się nacisk lekcjami;
sonalnych. I tak kryzys w 5 roku życia na formalną stronę realizacji zadań, na " oczekiwali od uczniów wysokich
koresponduje z końcem dzieciństwa i ze poprawność pisowni, staranność pisma, osiągnięć twórczych w takich dzie-
zmianą oczekiwań społecznych wobec co powoduje mniejszą koncentrację na dzinach, jak plastyka, improwizacja
dziecka, od którego oczekuje się pod- giętkości myślenia i oryginalności po- teatralna, zabawy tematyczne, mu-
porządkowania autorytetom i umie- mysłów. Oryginalność myślenia jest zyka, szachy, lecz nie w dziedzinie
jętności przystosowania społecznego. zresztą niezbyt przychylnie widziana twórczości naukowej i wynalazczej.
Regres w wieku 9 lat spowodowany i oceniana przez szkołę, łączy się bowiem
jest częstymi w tym okresie naciskami z przekraczaniem zasady realizmu, którą Zawsze jednak możemy się spodziewać
grupy rówieśników w kierunku podpo- szkoła i dom rodzinny bardzo sobie cenią niespodzianek, zwłaszcza wtedy, gdy ce-
rządkowania się normom zespołowym u uczniów nie tylko IV klasy. lowo i świadomie zajmujemy się stymu-
(np.  nie wychylaj się ,  nie wymyślaj ). lowaniem i wspieraniem zdolności twór-
Kryzys w wieku 13 lat koresponduje Badania innych autorów, prowadzone czych naszych uczniów, nie tylko w piątek
z wiekiem przyspieszonej adolescencji również w innych krajach przy po- po południu. Może się bowiem zdarzyć,
i chęcią uzyskania aprobaty ze strony mocy głównie technik testowych, nie że uczniowie stworzą podobne wiersze, jak
potwierdziły aż tak wyraz
nego obni- te zaprezentowane powyżej. Prawda, że
9
E.P. Torrance E.P., Why Fly? A Philosophy of Cre-
żenia poziomu myślenia twórczego zaskakująco dojrzałe i kunsztowne?
ativity, Ablex Publishing, Corporation, Norwood,
New Jersey 1995.
u uczniów IV klasy, nie obaliły jednak
Autor jest profesorem w Katedrze Badań Edukacyjnych i Dydaktyki UA
, kierownikiem Zakładu Pedagogiki Twórczości,
prezesem Polskiego Stowarzyszenia Kreatywności. Napisał wiele prac z zakresu psychopedagogiki działań twórczych,
ostatnio ukazała się praca pod jego redakcją  Trening twórczości w szkole wyższej (Wydawnictwo WSHE w A
odzi).
Jest współautorem wydanych przez WSiP pakietów  Porządek i Przygoda ,  Żywioły oraz  Przygoda z klasą
do kształcenia zintegrowanego. Obecnie wraz z zespołem pracowników naukowych UA
konsultuje program
 Nasza szkoła  szkołą wspierającą uzdolnienia , realizowany przez nauczycieli szkół podstawowych Płocka pod opieką
Wydziału w Płocku MSCDN, przy wsparciu Urzędu Miasta Płocka.
Nowelizacja rozporządzenia o wynagradzaniu nauczycieli
W dniu 17 marca 2006 r. w Dzienniku Ustaw (Nr 43, poz. 293) opublikowane zostało rozporządzenie Ministra
Edukacji i Nauki z dnia 6 marca 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wysokości minimalnych stawek
wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia
zasadniczego oraz wynagradzania za prace w dniu wolnym od pracy.
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006