ARCH. MED. SÄ…D. KRYM., 2007, LvII, 351-354 PRACE KAZUISTYCZNE
Maciej Barzdo, Leszek Żydek, Marek Michalski, Ewa Meissner, Jarosław Berent
Część II. Wykorzystanie metod entomologicznych do oceny czasu
zgonu  opis przypadków
Part II. The use of entomological methods in determination of the time of death
 case presentations
Z Zakładu Medycyny Sądowej oraz Zakładu Orzecznictwa Sądowo-Lekarskiego i Ubezpieczeniowego Katedry
Medycyny SÄ…dowej UM w A
odzi
Kierownik: dr hab. J. Berent
W pracy przedstawiono opis dwóch przypadków, w któ- WPROWADZENIE
rych sądowo-lekarską ocenę czasu zgonu uzupełniono
badaniami entomologicznymi. W jednym przypadku
W przypadku zwłok znajdujących się w stanie
prawdopodobny czas zgonu określono przez łączne
zaawansowanego rozkładu gnilnego określenie
zastosowanie metody kumulowania siÄ™ temperatur efek- czasu zgonu, dokonane z zastosowaniem metod
tywnych i oceny składu gatunkowego zespołu owadów
sądowo-lekarskich, może być obarczone dużym
znajdujących się na zwłokach. W drugim przypadku do
błędem, ponieważ tempo postępu procesów
określenia czasu zgonu wykorzystano metodę kumulo- gnilnych w poszczególnych przypadkach może
wania siÄ™ temperatur efektywnych oraz metodÄ™ opartÄ…
być znacznie zróżnicowane, a szacowanie czasu
o odczyt diagramu isomegalen. Ukazano także trudności,
zgonu na podstawie stopnia zaawansowania tych
jakie mogą się zdarzyć podczas określania warunków
przemian w znacznej mierze subiektywne. Z tych
temperaturowych panujÄ…cych w miejscu przebywania
powodów zastosowanie metod entomologicznych
zwłok w okresie poprzedzającym ich ujawnienie, a także
do oceny prawdopodobnego czasu zgonu może
wpływ lokalnego zróżnicowania warunków temperaturo- stanowić cenne uzupełnienie badań pośmiertnych
wych na wyniki badań entomologicznych.
zmierzajÄ…cych do ustalenia czasu zgonu.
W przypadku zwłok ujawnionych przed upływem
The paper presents two cases, in which medico-legal
około miesiąca od zgonu, na których znajdują się
determination of the time of death was supplemented
owady, gdzie pierwsze pokolenie nie zakończyło
by entomological studies. In Case 1, the possible
jeszcze rozwoju, wykorzystuje się szczególne
time of death was determined by a combination of the
właściwości fizjologiczne owadów. Mianowicie
method based on the sum of effective temperatures with
w trakcie rozwoju każda larwa owada wymaga do-
assessment of species composition of insects found on
starczenia określonej, typowej dla gatunku ilości
the body. In Case 2, the method based on sum of effective
ciepła. Oznacza to, że w wysokich temperaturach
temperatures was combined with an analysis of the
rozwój przebiega szybko, w niskich odpowiednio
isomegalen diagram. The authors demonstrate problems
wolniej, zaś poniżej tzw. temperatury progowej
that may be encountered while determining temperature
ulega zatrzymaniu. Dla części gatunków owadów
conditions at the site where the corpse stayed prior to
spotykanych na zwłokach, głównie dla larw mu-
its discovery, as well as the effect of local temperature
chówek z rodziny Calliphoridae, sporządzono na
variability on the results of entomological studies.
podstawie danych eksperymentalnych wykresy
przedstawiające zależności między temperaturą
Słowa kluczowe: określanie czasu zgonu, meto- otoczenia, ich rozmiarami i czasem trwania roz-
dy entomologiczne, opis przypadków
woju [1, 3, 8]. Analiza entomologiczna polega
Key words: determination of the time of death,
tu na zmierzeniu odpowiednio dużej liczby larw
entomological methods, case presentations
i odczytaniu z wykresu ilości ciepła (podanego
352 METODY ENTOMOLOGICZNE CZ. II Nr 3
w tzw. stopniodniach) wymaganej do osiągnięcia znaleziono w rozkładających się tkankach
danej długości. Wartość tę można, pod warunkiem mózgowia; 1 larwę II stadium wymienionego
posiadania danych meteorologicznych z okresu wyżej gatunku; 84 kompletne poczwarki, 37
poprzedzającego odnalezienie zwłok, przełożyć na zniszczonych poczwarek oraz świeżo wylęgłe
długość okresu rozwoju i wyznaczyć datę wylęgu z nich owady wymienionego wyżej gatunku.
larw, która  jeśli badane larwy należą do gatunków II. 1 osobnika chrząszcza grabarza Nicrophorus
typowych dla pierwszego stadium rozkładu (np. humator; 3 osobniki gnilikowatych Histeridae
Calliphora vicina)  różni się od daty zgonu tylko z rodzaju Saprinus; 2 osobniki z rodzaju skór-
o około 2-3 dni potrzebne na wylęgnięcie się larw nik Dermestes; 3 osobniki z rodzaju szubak
ze złożonych na zwłokach jaj [5]. Attagenus oraz 5 larw z rodzaju skórnik Der-
mestes.
MATERIAA
I METODY Ryc. 1. Protophormia terraenovae.
Analizie poddano dwa wybrane przypadki, w któ-
rych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej UM
w A
odzi przeprowadzono sÄ…dowo-lekarskie sekcje
zwłok i wykonano badania entomologiczne w celu
określenia prawdopodobnego czasu zgonu.
Materiał do badań entomologicznych pobrano
w czasie sekcji zwłok. Zebrano owady znajdują-
ce się w workach ze zwłokami, na odzieży oraz
owady znalezione na powierzchni ciała i w jego Ryc. 2. Nicrophorus humator.
wnętrzu. Z przyczyn organizacyjnych nie udało się
jednak zabezpieczyć owadów, które znajdowały
się na miejscu ujawnienia zwłok, w ich pobliżu.
Larwy uśmiercono przelewając je gorącą wodą,
a następnie zakonserwowano w 70% roztworze
alkoholu etylowego. Natomiast postaci dorosłe,
po ich uśmierceniu, przechowywano na sucho
[4, 9]. Owady oznaczano przy pomocy krajowych
opracowań [2, 6, 7]. Następnie oszacowano praw-
dopodobny czas zgonu wykorzystujÄ…c metodÄ™ W tym przypadku analizÄ™ entomologicznÄ… prze-
kumulowania siÄ™ temperatur efektywnych, metodÄ™ prowadzono z wykorzystaniem metody kumulo-
opartÄ… o odczyt diagramu isomegalen oraz ocenÄ™ wania siÄ™ temperatur efektywnych, a do dalszych
składu gatunkowego zespołu owadów znajdujących badań wykorzystano ujawnione na zwłokach larwy
się na zwłokach. Protophormia terraenovae. Gatunek ten zwykle
składa jaja na zwłokach w drugiej fazie rozkładu,
czyli mających do trzech miesięcy. Dane dotyczące
PRZYPADEK I wymagań termicznych tego gatunku zaczerpnięto
z literatury [3]. Wartości temperatur z okresu po-
W dniu 14.06.2005 roku, w drewnianym nie- przedzającego ujawnienie zwłok (01.03-14.06.2005
ogrzewanym domu, położonym na peryferiach roku) uzyskano z najbliższej temu miejscu stacji me-
miasta, ujawniono zwłoki mężczyzny. Zwłoki wyka- teorologicznej i przyjęto, że temperatura wewnątrz
zywały zaawansowane póz
ne zmiany pośmiertne domu była wyższa o 2oC. Tą drogą oszacowano, że
w postaci gnicia z częściowym zeszkieletowaniem składanie jaj przez Protophormia terraenovae mogło
głowy i szyi, a także w postaci mumifikacji drobnych nastąpić w okresie od początku marca do kwietnia
części ciała, głównie palców rąk. Czas zgonu został 2005 roku. W analizowanej sprawie ważny był fakt
wstępnie oszacowany na około kilka miesięcy przed braku jakichkolwiek śladów muchówek innych niż
ujawnieniem zwłok. Ponadto ustalono, że mężczyzna Protophormia terraenovae, a zwłaszcza gatunków
ostatni raz widziany był żywy w grudniu 2004 roku. z rodzaju Calliphora, typowych dla wczesnych
Przeprowadzone badania entomologiczne stadiów rozkładu. Z tego faktu można było wy-
ujawniły: snuć przypuszczenie, że zgon nastąpił w okresie
I. 193 larwy III stadium muchówek Calliphoridae, wczesnowiosennym lub póz
nÄ… zimÄ…, gdy owady
gatunek Protophormia terraenovae, w tym 76 takie jak Calliphora sp. sÄ… nieaktywne, podczas gdy
Nr 3 Maciej Bardzo 353
samice Protophormia terraenovae rozpoczynają swą zwłok (08.04-08.05.2005 roku), średnią temperaturę
aktywność już w marcu i prawdopodobnie wtedy otoczenia okreÅ›lono na +10°C. Obliczono Å›redniÄ…
odnalazły one zwłoki w stanie dość zaawansowane- długość 10 najdłuższych larw (19,44 mm) i przy po-
go rozkładu, uniemożliwiającego rozwój gatunków mocy odpowiedniego diagramu [8] ustalono, że do
z rodzaju Calliphora. osiągnięcia tej długości, w powyższej temperaturze
Wykonano również dodatkową analizę, wyko- otoczenia, larwy potrzebowały 11 dni, a zatem ich
rzystując pozostałe owady znalezione na zwłokach. wylęg nastąpił w dniu 27.04.2005 roku.
Spośród nich, owady dojrzałe z rodzajów Dermestes W metodzie II na podstawie danych literaturo-
i Attagenus występują na zwłokach mających około wych określono minimalną temperaturę wymaganą
3-6 miesiÄ™cy, przedstawiciele rodzajów Nicrophorus dla rozwoju larw Calliphora vicina (+2,54°C). Liczba
i Saprinus reprezentujÄ… piÄ…te ogniwo sukcesji (od stopniodni potrzebnych do rozwoju larw tego ga-
4-go do 8-go miesiąca po zgonie), natomiast larwy tunku do długości 19,44 mm wynosi od 74 (przy
Dermestes spotykane sÄ… zwykle na kompletnie staÅ‚ej temperaturze +18,5°C) do 106 (przy staÅ‚ej
wysuszonych zwÅ‚okach [5], a w danym przypadku temperaturze +6,5°C) [8]. Natomiast przy tempe-
żerowaÅ‚y one prawdopodobnie na zmumifikowa- raturze wynoszÄ…cej +10°C liczba stopniodni wynosi
nych częściach ciała denata. około 90 i w analizowanym przypadku została ona
osiągnięta w 10 dniu wstecz od daty 07.05.2005
roku, tzn. w dniu 28.04.2005 roku.
PRZYPADEK II Biorąc pod uwagę powyższe wyniki, po uwzględ-
nieniu czasu potrzebnego do wyklucia siÄ™ larw
W dniu 08.05.2005 roku, w mieszkaniu z szero- z jaj (przy Å›redniej temperaturze wynoszÄ…cej +10°C
ko otwartym oknem, ujawniono zwłoki mężczyzny. czas rozwoju jaja Calliphora vicina wynosi około 2-3
Podczas oględzin zwłok na miejscu ich ujawnienia dni), datę złożenia jaj  z których wylęgły się najdłuż-
stwierdzono póz
ne zmiany pośmiertne w postaci sze larwy  określono na dzień 24-26.04.2005 roku.
gnicia  powłoki całego ciała były brudnozielono Niemniej jednak na dokładność takich szacunków
zabarwione, z licznymi brudnowiśniowozielonymi mogły mieć wpływ następujące czynniki:
smugami dyfuzyjnymi i płatowato złuszczającym 1. Nieznany czas, jaki upłynął od śmierci męż-
się naskórkiem, zaś stężenie pośmiertne było znie- czyzny do złożenia pierwszych jaj przez
sione we wszystkich grupach mięśniowych. Czas Calliphora vicina, która zazwyczaj składa jaja
zgonu oszacowano na około kilkanaście dni przed na zwłokach zupełnie świeżych (kilka godzin
ujawnieniem zwłok. po śmierci), jak również we wczesnych sta-
Badania entomologiczne wykazały obecność diach gnicia; stwierdzona w analizowanym
larw muchówek gatunku Calliphora vicina: 112 przypadku duża rozpiętość wymiarów larw
larw III stadium (długość 6,62-20,41 mm); 28 larw III stadium oraz współwystępowanie larw II
II stadium (długość 4,1-6,69 mm; średnia długość stadium wskazuje na wielokrotne składanie
5,68 mm). jaj na zwłokach przez te owady.
2. Brak dokładnych informacji o temperaturach
Ryc. 3. Calliphora vicina. panujących w miejscu znalezienia zwłok;
wartości temperatur powietrza z okresu po-
przedzającego ujawnienie zwłok uzyskano
z najbliższej temu miejscu stacji meteoro-
logicznej, jednak zwłoki odnaleziono przy
otwartym oknie w nieogrzewanym mieszka-
niu kamienicy położonej w centralnej części
dużego miasta. Na podstawie obserwacji
meteorologicznych można założyć, że śred-
nie temperatury w tym miejscu mogły być
Do ustalenia czasu rozwoju najdÅ‚uższych larw wyższe nawet o okoÅ‚o 5°C od zanotowanych
wykorzystano dwie metody, tj. metodÄ™ opartÄ… w stacji meteorologicznej zlokalizowanej na
o odczyt diagramu isomegalen (niem. isomegalen- obrzeżach tego miasta. W takiej sytuacji lar-
diagramm) oraz metodę kumulowania się tempera- wy Calliphora vicina do osiągnięcia długości
tur efektywnych. 19,44 mm potrzebowałyby  według wyliczeń
W I metodzie, na podstawie informacji meteoro- dokonanych z wykorzystaniem metody kumu-
logicznych przedstawiających rozkład temperatur lowania się temperatur efektywnych  7 dni,
powietrza w okresie poprzedzającym ujawnienie czyli ich wylęg nastąpiłby w dniu 01.05.2005
354 METODY ENTOMOLOGICZNE CZ. II Nr 3
roku. Natomiast z diagramu isomegalen wyni- sów rozkładowych. W tego typu przypadkach taka
ka, że do osiągnięcia w takich warunkach dłu- ocena czasu zgonu jest w dużej mierze subiektywna
gości 19,44 mm larwy potrzebowałyby 6 dni, i z tego powodu może być obarczona znacznym
czyli ich wylęg nastąpiłby w dniu 02.05.2005 błędem. Dlatego też metody entomologiczne sta-
roku. Ponadto, w takich warunkach pewnemu nowią cenne uzupełnienie badań pośmiertnych,
skróceniu uległby również czas rozwoju jaj. a w niektórych przypadkach mogą pomóc w usta-
leniu czasu zgonu.
Reasumując, na podstawie powyższych badań
można przyjąć, że do zgonu mężczyzny prawdo-
podobnie doszło w okresie od 24.04.2005 roku do PIśMIENNICTWO
30.04.2005 roku, czyli 8-14 dni przed ujawnieniem
zwłok. 1. Byrd J. H., Allen J. C.: The development of the
black blow fly Phormia regina (Meigen) For. Sci. Int.
2001, 120, 79-88.
DYSKUSJA 2. Draber-Mońko A.: Calliphoridae  Plujki (Insec-
ta: Diptera). Fauna Polski. Tom 23. PAN, Warszawa
W pierwszym przypadku prawdopodobny czas 2004.
zgonu określono przez łączne zastosowanie metody 3. Grassberger M., Reiter Ch.: Effect of tempera-
kumulowania siÄ™ temperatur efektywnych i oceny ture on development of forensically important blow
składu gatunkowego zespołu owadów znajdujących fly Protophormia terraenovae (Robineau-Desvoidy)
się na zwłokach. W ten sposób udało się określić (Diptera: Calliphoridae). For. Sci. Int. 2002, 128,
szeroki przedział czasowy, w którym prawdopodob- 177-182.
nie doszło do zgonu. Metody entomologiczne nie 4. Kaczorowska E.: Zbieranie i hodowanie owa-
pozwoliły na precyzyjne oszacowanie czasu zgonu, dów nekrofagicznych, istotnych w odtwarzaniu daty
podobnie jak metody sądowo-lekarskie wykorzysta- śmierci metodą entomologiczną. Arch. Med. Sąd.
ne do wstępnej oceny czasu zgonu. Niemniej jednak Krym. 2002, 52, 343-350.
oszacowany w tym przypadku prawdopodobny czas 5. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkowska
zgonu nie stał w sprzeczności z przeprowadzonymi Z.: Entomologiczne metody określania czasu śmier-
w toku śledztwa przesłuchaniami świadków. ci. Arch. Med. Sąd. Krym. 2002, 52, 305-312.
W drugim przypadku do określenia czasu zgonu 6. Mazur S.: Sphaeritidae i Gniliki  Histeridae.
wykorzystano metodę kumulowania się temperatur Klucze do oznaczania owadów Polski, część XIX,
efektywnych oraz metodÄ™ opartÄ… o odczyt diagramu zeszyt 11-12. PWN, Warszawa 1973.
isomegalen. Oszacowany tą drogą prawdopodob- 7. Mroczkowski M.: Dermestidae  Skórnikowate
ny czas zgonu nie odbiegał w istotny sposób od (Insecta: Coleoptera). Fauna Polski. Tom 4. PWN,
wyników wstępnej oceny dokonanej metodami Warszawa 1975.
sÄ…dowo-lekarskimi. Jednak przy okazji przeprowa- 8. Reiter Ch.: Zum Wachstumsverhalten der
dzonych w tym przypadku badań entomologicznych Maden der blauen Schmeissfliege Calliphora vicina.
ukazane zostały trudności, jakie można napotkać Z. Rechtsmed. 1994, 91, 295-308.
podczas określania warunków temperaturowych 9. Smith K. G. v.: A manual of forensic ento-
panujących w miejscu przebywania zwłok w okre- mology. Cornel University Press, Ithaca, New York
sie poprzedzającym ich ujawnienie, a także w jak 1985.
znacznym stopniu lokalne zróżnicowanie warunków
temperaturowych może wpłynąć na wyniki badań
entomologicznych. Adres do korespondencji:
W przypadku zwłok znajdujących się w stanie Katedra i Zakład Medycyny Sądowej UM w A
odzi
daleko posuniętego rozkładu sądowo-lekarska ul. Sędziowska 18a
ocena czasu zgonu jest trudna, a to z uwagi na in- 91-304 A
ódz

dywidualnie zróżnicowane tempo przebiegu proce- [e-mail]