ARCH. MED. SąD. KRYM., 2007, LvII, 347-350 PRACE KAZUISTYCZNE
Leszek Żydek, Maciej Barzdo, Marek Michalski, Ewa Meissner, Jarosław Berent
Część I. Wykorzystanie metod entomologicznych do oceny czasu
zgonu  opis przypadków
Part I. The use of entomological methods in determination of the time of death
 case presentations
Z Zakładu Medycyny Sądowej oraz Zakładu Orzecznictwa Sądowo-Lekarskiego i Ubezpieczeniowego Katedry
Medycyny Sądowej UM w A
odzi
Kierownik: dr hab. J. Berent
W pracy przedstawiono opis dwóch przypadków, w któ- Słowa kluczowe: określanie czasu zgonu, meto-
rych sądowo-lekarską ocenę czasu zgonu uzupełniono
dy entomologiczne, opis przypadków
badaniami entomologicznymi. W jednym przypadku,
Key words: determination of the time of death,
w którym zwłoki były całkowicie zmumifikowane, ujawnio- entomological methods, case presentations
ne na zwłokach owady pozwoliły na stwierdzenie, że do
zgonu doszło od 1 do 1,5 roku przed ujawnieniem zwłok
i w ten sposób umożliwiły określenie górnej granicy tego
WPROWADZENIE
przedziału czasowego, co nie było możliwe tylko na pod-
stawie badań sądowo-lekarskich. W drugim przypadku,
Entomologia sądowa jest stosunkowo młodą
w którym daleko posunięte przemiany pośmiertne unie- dziedziną wiedzy, której początki sięgają drugiej
możliwiały precyzyjne określenie czasu zgonu metodami
połowy XIX wieku, a jej gwałtowny rozwój nastąpił
sądowo-lekarskimi, a skład gatunkowy owadów bytujących
dopiero po II Wojnie światowej. Obecnie ekspertyzy
na zwłokach sugerował, iż do zgonu doszło około 3-6
entomologiczne są rutynowo stosowane do oceny
miesięcy przed ujawnieniem zwłok, dane pozanaukowe
prawdopodobnego czasu zgonu w USA i Europie
wykazały, że do zgonu mogło dojść nie wcześniej, jak nieco
Zachodniej, podczas gdy w Polsce entomologia
ponad dwa miesiące przed ujawnieniem zwłok.
sądowa  jak się wydaje  nie cieszy się dużą popu-
larnością, czego odzwierciedleniem są jedynie nie-
The report presents two cases, in which medico-legal
liczne prace związane z tą tematyką opublikowane
assessment of the time of death was supplemented by
na łamach krajowych czasopism [2, 3, 4, 8].
entomological studies. In Case 1, where the corpse was
Głównym obszarem zainteresowania entomolo-
completely mummified, insects found on the body allowed
gii sądowej jest ustalanie czasu zgonu na podstawie
for determining that death had occurred 1-1.5 years prior to
analizy fauny owadów bytujących na zwłokach.
discovery of the victim, thus making it possible to determine
Dokonanie takich ustaleń jest możliwe dzięki temu,
the upper limit of the relevant time range, what could
że owady są w znacznej mierze specjalistami od-
not have been accomplished based solely on medico- żywiającymi się ściśle określonym pokarmem i jed-
legal examinations. In Case 2, where highly advanced
nocześnie zwierzętami zmiennocieplnymi, których
postmortem changes rendered precise determination of
tempo rozwoju osobniczego jest uzależnione od
the time of death by medico-legal methods impossible, and
temperatury otoczenia.
the insect species living on the body suggested that death
Historycznie najstarsza i wciąż stosowana w prak-
had occurred approximately 3-6 months prior to discovery
tyce metoda entomologiczna oparta jest na analizie
of the corpse, non-scientific data demonstrated that death
składu gatunkowego zespołu owadów znajdujących
might have occurred not earlier than slightly more than two
się na zwłokach i w ich bezpośrednim otoczeniu.
months before the body was found.
Ponieważ w kolejnych fazach rozkładu zwłok wyraz
-
348 METODY ENTOMOLOGICZNE CZ. I Nr 3
nie zmienia się ich chemizm i struktura, następują 3. Phoridae, znalezione w pustej jamie czaszki
zmiany w składzie gatunkowym żerujących na nich denata, typowe dla piątego etapu sukcesji
owadów. Na ich podstawie wyróżnia się kolejne og- owadów na zwłokach.
niwa sukcesji owadów na zwłokach, każde związane 4. Motyle molowate Tinea sp., których liczne lar-
z określoną fazą rozkładu tych zwłok  w przypadku wy oraz pojedyncze puste poczwarki i postaci
zwłok niepogrzebanych istnieje osiem takich ogniw, dojrzałe znaleziono na zwłokach i ubraniu,
zaś w przypadku zwłok pogrzebanych lub zanurzo- spotykane zwykle na zwłokach całkowicie
nych w wodzie odpowiednio pięć i sześć. Metoda ta wysuszonych, co ma zazwyczaj miejsce po
jest stosowana głównie w sytuacjach, gdy badane upływie około roku od zgonu.
zwłoki mają powyżej miesiąca [3].
Ujawnione w czasie badań muchówki z grupy
Phoridae w typowych warunkach termicznych
MATERIAA
I METODY pojawiają się na zwłokach niepogrzebanych 4-8
miesięcy po zgonie. Na podstawie dotychczaso-
Analizie poddano dwa wybrane przypadki, w któ- wych badań [1] można stwierdzić, że w tempera-
rych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej UM turze około +10oC ich rozwój może trwać ponad
w A
odzi przeprowadzono sądowo-lekarskie sekcje miesiąc. Stwierdzone w czasie badań muchówki
zwłok i wykonano badania entomologiczne w celu  biorąc pod uwagę ich liczbę (kilkadziesiąt sztuk)
określenia prawdopodobnego czasu zgonu.  prawdopodobnie wylęgły się z jaj złożonych przez
Materiał do badań entomologicznych pobrano pojedynczą samicę.
w czasie sekcji zwłok. Zebrano owady znajdują- Rozwój motyli molowatych do stadium dojrzałej
ce się w workach ze zwłokami, na odzieży oraz larwy może trwać w warunkach piwnicznych około
znalezione na powierzchni ciała i w jego wnętrzu. 6 miesięcy. W analizowanym przypadku zwłoki były
Z przyczyn organizacyjnych nie udało się jednak uszkodzone przez te larwy jedynie nieznacznie,
zabezpieczyć owadów, które znajdowały się na głównie na tułowiu, podczas gdy wełniana odzież
miejscu ujawnienia zwłok. Larwy uśmiercono denata została uszkodzona w znacznym stopniu.
przelewając je gorącą wodą, a następnie zakon- Ponadto w odzieży stwierdzono liczne oprzędy
serwowano w 70% roztworze alkoholu etylowego. larwalne, puste poczwarki oraz szczątki dorosłych
Natomiast postaci dorosłe, po ich uśmierceniu owadów. Prawdopodobnie żerowanie tych owa-
w alkoholu etylowym, przechowywano na sucho dów w ubraniu rozpoczęło się wkrótce po śmierci,
[4, 9]. Owady oznaczano przy użyciu krajowych na długo przed całkowitym strupieszeniem zwłok,
opracowań [5, 6, 7, 10]. Prawdopodobny czas a dopiero w drugiej kolejności przeniosło się na
zgonu oszacowano na podstawie analizy składu zwłoki.
gatunkowego zespołu owadów znajdujących się Na podstawie powyższych spostrzeżeń okre-
na zwłokach. ślono, że do zgonu mężczyzny prawdopodobnie
doszło około 1-1,5 roku przed ujawnieniem jego
zwłok.
PRZYPADEK I
W dniu 12.02.2005 roku, w piwnicy budynku PRZYPADEK II
mieszkalnego, ujawniono zwłoki mężczyzny o nie-
ustalonej tożsamości. Zwłoki te wykazały całkowite W dniu 31.07.2006 roku, na polu z nieskoszonym
strupieszenie, a czas zgonu został wstępnie osza- zbożem, ujawniono leżące w pozycji na plecach
cowany na co najmniej kilkanaście miesięcy przed zwłoki kobiety. Zwłoki znajdowały się w stanie za-
ujawnieniem zwłok, przy czym określenie górnej awansowanego rozkładu gnilnego i były częściowo
granicy tego czasu było niemożliwe. zeszkieletowane. Niemniej jednak fragmenty powłok
Wykonane badania entomologiczne ujawniły: na przednich powierzchniach ciała uległy mumifi-
1. Nieliczne, uszkodzone poczwarki muchówek kacji, zaś tkanka podskórna pleców i mózgowie
z grupy Calyptrata, które są spotykane na  przeobrażeniu tłuszczowo-woskowemu. W tym
zwłokach w pierwszej i drugiej fazie rozkładu przypadku daleko posunięte przemiany pośmiertne
(do 3 miesięcy po zgonie). uniemożliwiały precyzyjne określenie czasu zgonu
2. Jedną poczwarkę Fannia sp., która jest owa- metodami sądowo-lekarskimi.
dem charakterystycznym dla czwartej fazy Wykonane badania entomologiczne wykazały:
rozkładu (3-6 miesięcy po zgonie). 1. Muchówki Diptera (53 dojrzałe larwy Piophila
sp.; 14 dojrzałych larw Muscidae i Sarcopha-
Nr 3 Leszek żydek 349
gidae; 3 niekompletne poczwarki, prawdopo- W analizowanym przypadku charakterystyczne
dobnie Calliphoridae). jest współwystępowanie owadów typowych dla czte-
2. Chrząszcze Coleoptera (16 larw skórnik rech różnych stadiów rozkładu, trwających łącznie
Dermestes sp.; 2 dojrzałe osobniki skórnika kilka miesięcy i zamykających się w przedziale od
Dermestes frischi; 6 dojrzałych osobników 3 miesięcy do ponad roku od zgonu. Sytuacja taka
Necrobia rufipes; 3 dojrzałe osobniki Ne- wynika zapewne ze sposobu, w jaki rozkładały się
crobia violacea; 6 dojrzałych osobników badane zwłoki  częściowo przez rozkład w warun-
gnilikowatych Histeridae; 2 dojrzałe osobniki kach beztlenowych, a częściowo przez wysychanie,
omarlicy Silpha sp. oraz 2 dojrzałe osobniki co jest typowe dla zwłok z zachowanymi resztkami
gnojka Creophilus maxillosus). odzieży. Niemniej jednak z analizy należy w tym
Owady te reprezentują cztery stadia sukcesji wypadku wyłączyć owady typowe dla fazy siódmej
zwłok niepogrzebanych: (larwy Dermestes sp.), gdyż są one bardzo mobilne
1. Stadium trzecie (3-6 miesięcy od zgonu): i w otwartym terenie mogą odżywiać się różnorod-
Sarcophagidae, dorosłe Dermestes sp. nym materiałem organicznym, nawet wyschniętymi
2. Stadium czwarte (3-6 miesięcy od zgonu): ciałami innych owadów. W analizowanym przypadku
Piophila sp., Necrobia spp. larwy skórników prawdopodobnie odnalazły zwłoki
3. Stadium piąte (4-8 miesięcy od zgonu): Histe- w chwili, gdy zaczęły one częściowo wysychać, co
ridae, Silpha sp. w trakcie upalnego lata może nastąpić bardzo szyb-
4. Stadium siódme (po około roku od zgonu): ko, znacznie wcześniej niż przed upływem roku.
larwy Dermestes sp. W omawianym przypadku skład gatunkowy
zespołu owadów sugerował, że do zgonu kobiety
Ryc. 1. Dermestes lardarius. mogło dojść około 3-6 miesięcy przed ujawnieniem
jej zwłok. Jednak dane pozanaukowe wykazały, że
zgon mógł nastąpić nie wcześniej, jak nieco ponad
dwa miesiące przed ujawnieniem zwłok.
DYSKUSJA
W pierwszym przedstawionym powyżej przypad-
ku, w którym zwłoki były całkowicie zmumifikowane,
ujawnione na zwłokach owady pozwoliły na stwier-
dzenie, że do zgonu doszło od 1 do 1,5 roku przed
ujawnieniem zwłok. Umożliwiło to określenie górnej
granicy przedziału czasowego, w którym mogło dojść
do zgonu, co nie było możliwe tylko na podstawie
przeprowadzonych badań sądowo-lekarskich.
W drugim przypadku, w którym daleko posunięte
Ryc. 2. Creophilus maxillosus. przemiany pośmiertne uniemożliwiały precyzyjne
określenie czasu zgonu metodami sądowo-lekar-
skimi, skład gatunkowy owadów bytujących na
zwłokach sugerował, iż do zgonu doszło około 3-6
miesięcy przed ujawnieniem zwłok. Jednak informa-
cje uzyskane z przesłuchań świadków wskazywały,
że do zgonu mogło dojść nie wcześniej, jak nieco
ponad dwa miesiące przed ujawnieniem zwłok.
Duża rozbieżność pomiędzy prawdopodobnym
czasem zgonu, określonym metodami entomolo-
gicznymi a możliwym czasem zgonu ustalonym
na podstawie danych pozanaukowych, mogła być
spowodowana wyjątkowo wysokimi temperaturami
panującymi latem 2006 roku, które mogły istotnie
przyspieszyć przebieg przemian pośmiertnych
i skrócić czas trwania poszczególnych ogniw suk-
cesji owadów na zwłokach.
350 METODY ENTOMOLOGICZNE CZ. I Nr 3
Zastosowanie metod entomologicznych może 4. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkow-
być pomocne w ocenie czasu zgonu, zwłaszcza ska Z.: Wykorzystanie metod entomologicznych
w przypadkach, w których póz
ne przemiany po- w próbach określenia daty zgonu  opis przypad-
śmiertne obejmujące zwłoki są znacznie zaawan- ków. Arch. Med. Sąd. Krym. 2004, 54, 169-176.
sowane. W takich sytuacjach sądowo-lekarskie 5. Mazur S.: Przekraski  Cleridae. Klucze do
metody szacowania czasu zgonu  bazujące na oznaczania owadów Polski, część XIX, zeszyt 53.
ocenie stopnia rozwoju przemian pośmiertnych PWN, Warszawa 1975.
 mogą okazać się zawodne, ponieważ w indywidu- 6. Mazur S.: Sphaeritidae i Gniliki  Histeridae.
alnych przypadkach tempo rozwoju takich przemian Klucze do oznaczania owadów Polski, część XIX,
charakteryzuje się znacznym i często nieprzewi- zeszyt 11-12. PWN, Warszawa 1973.
dywalnym zróżnicowaniem. Z tego też powodu, 7. Mroczkowski M.: Dermestidae  Skórnikowate
próby oceny czasu zgonu dokonane na podstawie (Insecta: Coleoptera). Fauna Polski. Tom 4. PWN,
sądowo-lekarskiego badania zwłok znajdujących się Warszawa 1975.
w stanie daleko posuniętego rozkładu lub zmumi- 8. Piotrowski F.: Metoda entomologiczna w okre-
fikowanych bądz
w inny sposób przeobrażonych, ślaniu czasu zgonu. Postępy Kryminalistyki. 1981,
mogą być obarczone dużym błędem, a w niektórych 150, 203-205.
przypadkach wręcz niemożliwe. 9. Smith K. G. v.: A manual of forensic ento-
mology. Cornel University Press, Ithaca, New York
1985.
PIśMIENNICTWO 10. Trojan P.: Muchówki  Diptera. Klucze do
oznaczania owadów Polski, część XXvIII, zeszyt 1
1. Harrison D. A., Cooper R. L.: Characteriza-  wstępny. PWN, Warszawa 1957.
tion of development, behavior and neuromuscular
physiology in the phorid fly, Megaselia scalaris.
Comparative Biochemistry and Physiology, Part A
136, 2003: 427-439.
2. Kaczorowska E.: Zbieranie i hodowanie owa-
dów nekrofagicznych, istotnych w odtwarzaniu daty
śmierci metodą entomologiczną. Arch. Med. Sąd. Adres do korespondencji:
Krym. 2002, 52, 343-350. Katedra i Zakład Medycyny Sądowej UM w A
odzi
3. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkowska ul. Sędziowska 18a
Z.: Entomologiczne metody określania czasu śmier- 91-304 A
ódz

ci. Arch. Med. Sąd. Krym. 2002, 52, 305-312. [e-mail]