PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Joanna Meder
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Klinika Rehabilitacji Psychiatrycznej IPiN w Warszawie
Psychiatria środowiskowa
Community psychiatry
STRESZCZENIE acting for patients and their families are discussed
in the article. Also two educational trainings that
We współczesnej psychiatrii zwraca się uwagę na
are a base of patient s collaboration with doctor,
społeczność, ponieważ zaburzenia psychiczne naj-
therapist and family are discussed and these are:
lepiej leczy siÄ™ tam, gdzie powstajÄ…, czyli w natural-
Active Participation in Pharmacological Treatment
nym środowisku człowieka. Działalność psychiatrii
Training and Recognizing Early Psychotic Symptoms
środowiskowej w Polsce przyczynia się do likwidacji
Training.
dużych szpitali psychiatrycznych, rozwoju pośred-
nich form lecznictwa oraz do tworzenia siÄ™ syste-
Key words: community psychiatry, psychoeducation,
mów oparcia społecznego. W artykule omówiono
behavioural trainings
pojęcie i rozwój tej dziedziny psychiatrii w Polsce,
jak również psychoedukację jako podstawę metody
oddziaływań dla pacjentów i ich rodzin. W końco-
wej części artykułu autorka omówiła treningi edu-
Psychiatria środowiskowa
kacyjne, które stanowią podstawę współpracy pa-
cjenta z lekarzem, terapeutą i rodziną: trening ak- Psychiatria środowiskowa jest nowoczesnym
tywnego uczestnictwa w leczeniu farmakologicznym modelem rozwoju psychiatrii, w którym leczenie
oraz trening rozpoznawania wczesnych objawów
i rehabilitację osób z zaburzeniami psychicznymi pro-
choroby.
wadzi się w naturalnym środowisku społecznym pa-
cjenta. Celem psychiatrii środowiskowej jest skraca-
Słowa kluczowe: psychiatria środowiskowa,
nie czasu trwania zaburzeń (prewencja II stopnia)
psychoedukacja, treningi behawioralne
oraz zapobieganie dysfunkcjom społecznym pojawia-
jącym się w ich następstwie (prewencja III stopnia).
Ruch psychiatrii środowiskowej rozwinął się
ABSTRACT
w latach 60. XX wieku pod wpływem krytyki tradycyj-
Modern psychiatry concentrates its activity on com-
nego systemu opieki psychiatrycznej, w którym naj-
munity field as people with mental disorders recov-
większe znaczenie miał szpital. Krytyka, inspirowa-
er best while treated in their natural environment.
na między innymi rozwojem ruchu praw człowieka
Community psychiatry in Poland contributes to
i zmianą wzorców kontroli społecznej, wskazywała
a reduction of the number of large psychiatric hos-
na dehumanizujący wpływ totalnych instytucji, które
pitals, development of indirect treatment forms and
wzmagają zachowania regresyjne i zależność swo-
creation of social support systems. The concept and
development of this area of psychiatry in Poland as ich podopiecznych, ograniczajÄ… prawa chorych, wy-
well as psychoeducation as a base of the method of
kluczają ich ze wspólnoty społecznej, a często nara-
żają na dramatyczne warunki egzystencji.
Psychiatria środowiskowa potwierdziła również
Adres do korespondencji:
fakt, że zaburzenia najlepiej leczy się w miejscu ich
dr hab. med. Joanna Meder
powstania, czyli w naturalnym środowisku człowieka.
Instytut Psychiatrii i Neurologii,
Klinika Rehabilitacji Psychiatrycznej IPiN w Warszawie
Z czasem do rozwoju tej formy leczenia przy-
ul. Sobieskiego 9, 02 957 Warszawa
czyniły się również względy ekonomiczne, ponie-
tel. [phone] lub 32 13 383, faks (022) 642 53 75
waż leczenie szpitalne w dużych, starych ośrodkach
e-mail: [e-mail]
jest najdroższe i mało efektywne, co podwaja kosz-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004; 4 (3): 119 124
Copyright © 2004 Via Medica ty leczenia.
www.psychiatria.med.pl 119
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
Zasady psychiatrii środowiskowej a także ewentualne utworzenie innych systemów
1. Celem leczenia i rehabilitacji jest przywrócenie oparcia społecznego [1].
pacjentowi w możliwie krótkim czasie zdolności Psychiatria środowiskowa ma za zadanie rów-
niezbędnych do życia we własnym środowisku nież badanie szczególnych potrzeb zdrowotnych
społecznym. w danej społeczności (np. wykrywanie grup zwięk-
2. Cele interwencji psychiatrycznej mają charakter szonego ryzyka wystąpienia zaburzeń), prowadze-
wybiórczy i są formułowane w konkretny sposób. nie konsultacji i edukacji pracowników różnego ro-
3. Preferuje się krótkoterminowe strategie pomocy dzaju placówek, które mają częsty kontakt z osoba-
w trudnych emocjonalnie sytuacjach życiowych. mi w trudnych emocjonalnie sytuacjach (nauczycie-
4. Ważne jest wczesne rozpoznanie sytuacji życio- lami, prawnikami, duchownymi itp.), oraz włącze-
wej pacjenta, ponieważ zapobiega to jego izola- niu lokalnych organizacji do działań na rzecz ochro-
cji społecznej lub uzależnieniu od lecznictwa psy- ny zdrowia psychicznego.
chiatrycznego. Działalność psychiatrii środowiskowej w Polsce
5. Preferowanym miejscem interwencji terapeutycz- pokrywa się z działaniami światowymi, a obejmują one:
nej jest naturalne środowisko pacjenta.  odchodzenie od psychiatrii izolacyjnej;
6. Na wszystkich etapach postępowania terapeu-  likwidowanie dużych szpitali psychiatrycznych;
tycznego korzysta się z pomocy osób ważnych  rozwijanie form pozaszpitalnych lecznictwa i po-
dla pacjenta (zarówno z rodziny, jak i spoza niej), mocy chorym;
a zadaniem terapeuty jest odbudowa naturalne-  propagowanie kompleksowego modelu terapii,
go systemu oparcia chorego. obejmujÄ…cego farmakoterapiÄ™, psychoterapiÄ™
7. Pomoc dla osób z zaburzeniami psychicznymi po- i rehabilitację;
winna być wszechstronna, łatwo dostępna, ak-  tworzenie systemów oparcia społecznego;
ceptowana przez pacjenta, powinny jej udzielać  tworzenie zespołów terapeutycznych, środowi-
różnorodne ruchome służby, działające we współ- skowych cechujących się wymiennością ról, wy-
pracy z miejscową społecznością. soką odpowiedzialnością personelu średniego,
8. Wewnętrzna organizacja służb psychiatrycznych włączaniem nieprofesjonalistów [2].
charakteryzuje się wymiennością ról w zespole Istnieją pewne czynniki, które muszą być speł-
terapeutycznym, szerokim zakresem odpowie- nione, aby pomóc pacjentom w prawidłowym funk-
dzialności średniego personelu medycznego i pra- cjonowaniu w środowisku:
cowników niemedycznych oraz możliwością za-  optymalne i indywidualne dobranie farmakote-
trudniania nieprofesjonalistów, pochodzących rapii i psychoterapii do zmieniających się potrzeb
z miejscowej społeczności. pacjenta;
Za ważną cechę psychiatrii środowiskowej na-  aktywny i świadomy udział pacjenta i jego rodzi-
leży uznać jej przesłanie humanistyczne. Docenia ny w terapii;
ona godność osoby ludzkiej, jej prawo do samosta-  uregulowana sytuacja socjalna chorego.
nowienia, a przede wszystkim wyraża przekonanie, W indywidualnych programach oddziaływań
że każdy człowiek, nawet najbardziej chory, jest zdol- dla każdego pacjenta wyróżnia się 4 zakresy:
ny do rozwoju i do życia we własnym środowisku. 1. Osobisty  dążący do rozwoju samodzielności,
Pomoc pacjentowi w osiągnięciu tego celu jest sku- samorealizacji, samowystarczalności oraz partner-
teczna tylko wówczas, gdy zaspokaja wiele różno- stwa w leczeniu;
rodnych potrzeb medycznych, psychospołecznych 2. Rodzinny  dążący do walki z problemem osa-
i bytowych  stąd postulat wszechstronności opieki. motnienia oraz poprawy stosunków rodzinnych;
Niektórzy ten styl opieki,  pożądany moralnie, spo- 3. Zawodowy  przygotowujący chorych do zatrud-
łecznie i politycznie , uważają nawet za ważniejszą nienia, wytrwałości, aktywności i podnoszenia
cechę psychiatrii środowiskowej niż jej umiejscowie- umiejętności;
nie. Kolejne charakterystyczne cechy psychiatrii śro- 4. Środowiskowy  analizowanie i modelowanie
dowiskowej to socjocentryzm, czyli uznanie znacze- związków i kontaktów z innymi ludz
mi.
nia czynników społecznych w rozwoju i przebiegu Zarówno badania kliniczne, jak i wieloletnie
choroby, oraz przypisanie członkom społeczności doświadczenie w leczeniu i rehabilitacji chorych
odpowiedzialności moralnej za osoby słabsze (care z rozpoznaniem schizofrenii wykazały, że niezależnie
by the community). Dlatego też bardzo istotne są: od miejsca stosowania terapii (szpital oddział dzien-
wczesne rozpoznanie sytuacji społecznej chorego, ny, poradnia) farmakoterapia zawsze musi być wspo-
udział osób ważnych dla niego w procesie leczenia, magana przez psychoterapię, psychoedukację, edu-
120 www.psychiatria.med.pl
Joanna Meder, Psychiatria środowiskowa
kację i socjoterapię. Nie wystarczy praca z samym Programy dla pacjentów, którzy zachorowali po
pacjentem, należy również intensywnie pracować raz pierwszy, i dla ich rodzin uwzględniają:
z rodziną pacjenta i edukować ją. Często istnieje po-  częste wątpliwości diagnostyczne;
trzeba poświęcenia większej ilości czasu problemom  silne wzruszenia i emocje;
rodziny niż samemu pacjentowi [3].  brzemię niepewności związanej z dalszym roko-
Wzrastająca skłonność do skracania czasu ho- waniem;
spitalizacji i przesuwania ciężaru opieki nad chorym  brak wcześniejszych doświadczeń z psychozą
na różne formy opieki środowiskowej spowodowa- w rodzinie;
ła wzrost zainteresowania rodziną. Jest ona podsta-  niewielką gotowość do poszukiwania pomocy
wowym z
ródłem oparcia dla chorego, naturalnym poza rodziną [5].
sojusznikiem i partnerem w realizacji programów Programy dla rodzin i pacjentów chorujących
leczniczych i rehabilitacyjnych. Pojawienie siÄ™ w ro- przewlekle sÄ… nastawione na zapobieganie nawro-
dzinie choroby przewlekłej, przebiegającej z zaostrze- tom choroby, radzenie sobie w trudnych sytuacjach
niami, to bolesny cios, głęboko i trwale dezorgani- oraz poprawę jakości życia rodziny [6].
zujący jej funkcjonowanie. Efektem upowszechnia- Cele programów psychoedukacyjnych można
nia problemów rodziny w świecie było powstanie podzielić na bezpośrednie i pośrednie.
bardzo prężnego ruchu samopomocowego. 1. Cele bezpośrednie:
Stowarzyszenie rodzin pacjentów i kluby sa-  nabywanie przez rodziny wiedzy i kompetencji
mopomocy powstają praktycznie wszędzie. W Au- w sprawowaniu skutecznej opieki nad chorym;
stralii i Stanach Zjednoczonych stały się istotnymi  poprawa komunikacji w rodzinie;
instytucjami, które walczą o prawa ludzi chorych  budowa sieci oparcia społecznego i aktywizacji
psychicznie. Prowadzą szeroko rozumianą działal- członków rodziny, między innymi w celu złago-
ność popularyzatorską, budują silne lobby wpływa- dzenia takich cech, jak stygmatyzacja i izolacja
jące na decyzje polityczne oraz promowanie okre- społeczna.
ślonych kierunków badań naukowych. 2. Cele pośrednie:
Powstała też światowa organizacja, skupiająca  poprawa współpracy terapeutycznej z pacjentem
stowarzyszenia pacjentów i ich rodzin  World Schi- (compliance);
zophrenia Fellowship. Jej celem jest ścisła współpraca  zmniejszenie ryzyka nawrotów;
chorych, opiekunów i klinicystów. W Polsce powstała  poprawa skuteczności oddziaływań rehabilitacyj-
również Koalicja na Rzecz Zdrowia Psychicznego. nych dotyczących chorych, a zwłaszcza poprawa
Podstawą nowoczesnej pracy z rodziną jest funkcjonowania społecznego.
edukacja, która służy zwiększaniu kompetencji
i udzielaniu informacji potrzebnych rodzinie, nieza-
leżnie od istniejących w niej dysfunkcji. Terapia gwa- Modele programów psychoedukacyjnych
rantuje pozytywne relacje oparte na szacunku, rów- Wielu autorów sugeruje, że dobry program
nież wobec członków rodziny, którzy mogą starać psychoedukacyjny musi się charakteryzować nastę-
się utrudniać proces leczenia pacjenta. pującymi cechami:
Programy psychoedukacyjne uznają, że rodzi-  partnerstwo  członków rodziny szanuje się
na nie jest przyczyną wystąpienia zaburzeń, ale od- jako osoby, które są odpowiedzialne za spra-
czuwa skutki choroby psychicznej jednego z jej człon- wowanie opieki nad chorym, uwzględnia się ich
ków i potrzebuje pomocy w opracowaniu metod potrzeby, akceptuje nawet niekorzystne z punk-
radzenia sobie w tej trudnej sytuacji. tu widzenia terapeuty sposoby radzenia sobie
Przyjmuje się następujące założenia: z chorobą;
 schizofrenia jest chorobą;  dostarczanie struktury i stabilności, na przykład
 rodzina nie jest przyczyną zachorowania; poprzez regularność kontaktów, jasne zawiera-
 rodzina jest jednym z podstawowych z
ródeł opar- nie kontraktu terapeutycznego;
cia dla pacjenta;  koncentracja na tu i teraz  nawet jeśli analizuje
 interwencje rodzinne są jednym z elementów te- się sposoby postępowania z przeszłości, mają one
rapii i stanowią ważne uzupełnienie oddziaływań służyć rozwiązywaniu bieżących problemów czy
biologicznych i psychospołecznych. korekcie aktualnych zachowań;
Z racji zróżnicowanych problemów tworzy się róż-  korzystanie z behawioralnych technik uczenia,
norodne programy dla pacjentów, którzy zachorowali takich jak: powtarzanie, instruowanie, wzmoc-
pierwszy raz i z dłuższym stażem chorobowym [4]. nienia i prace domowe.
www.psychiatria.med.pl 121
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
Podstawowe elementy programów rzenia możliwości wielokrotnych powtórzeń do-
Podstawowe elementy programów stanowią [7]: kładnie tego samego tekstu;
 psychoedukacja na temat przyczyn choroby, jej  pamięć wzrokową stymuluje się planszami, zapi-
przebiegu, sposobów leczenia; sywaniem ważnych informacji na tablicy, oglą-
 trening rozwiązywania problemów, podczas któ- daniem scenek na wideo;
rego korzysta się najczęściej z 6-stopniowej pro-  stosuje się stopniowanie trudności, a tematyka
cedury (l  określenie, na czym polega problem; poruszana podczas treningów grupowych ściśle
2  proponowanie kilku rozwiązań; 3  ocena wiąże się z oddziaływaniami indywidualnymi;
wad i zalet każdego rozwiązania; 4  wybór terapeuta spełnia rolę trenera i razem z pacjen-
najlepszego rozwiązania; 5  szczegółowy plan tem trenuje kolejne etapy aktywności;
wprowadzenia go w życie; 6  ocena efektyw-  w zajęciach behawioralnych nie tylko słowo mó-
ności wybranego rozwiązania i ewentualna zmia- wione, ale i oglądanie scenek na wideo, zajęcia
na sposobu postępowania); praktyczne, ćwiczenia i zadania domowe znako-
 wsparcie; micie utrwalajÄ… wiedzÄ™ oraz powodujÄ… wzrost
 interwencje kryzysowe. umiejętności;
 ostatnim, ale bardzo ważnym punktem jest fakt,
że treningi opracowano tak, aby mógł się nimi
Programy edukacyjne dla pacjentów posługiwać każdy, kto pracuje z pacjentem, a nie
Oferta edukacyjna dla pacjentów jest szeroka tylko psycholog i lekarz według zasady, że każdy
 od regularnych wykładów, grup dyskusyjnych, kontakt z pacjentem może mieć charakter psy-
audycji, filmów i broszur edukacyjnych, do zajęć be- choterapeutyczny.
hawioralnych. Badania kliniczne wielu ośrodków Do celów edukacyjnych pacjentów służą dwa
w Stanach Zjednoczonych, WÅ‚oszech i Niemczech wy- treningi:
kazały przewagę treningów behawioralnych nad nie-  trening aktywnego udziału w leczeniu farmako-
ustrukturalizowanymi zajęciami edukacyjnymi. logicznym;
Zanim pacjenci staną się aktywnymi uczestni-  trening rozpoznawania wczesnych objawów cho-
kami procesu leczenia, muszą pokonać bariery po- roby.
znawcze i emocjonalne, utrudniajÄ…ce im nabywanie
umiejętności społecznych. Ustrukturalizowane i sys-
tematyczne treningi umiejętności społecznych, nie- Trening aktywnego udziału
zbędnych w samodzielnym życiu, pomagają w po- w leczeniu farmakologicznym
konaniu tych barier. Przewaga treningów behawio- Celem treningu [8] jest stopniowe osiąganie
ralnych wynika też ze struktury samych treningów: przez pacjenta coraz większej samodzielności doty-
 zajęcia są prowadzone w małych, zamkniętych czącej własnego leczenia farmakologicznego.
grupach, a pacjentów stale motywuje się pozy- Zakres I. Uzyskiwanie informacji o leczeniu prze-
tywnie do aktywnego udziału. Każdy trening ma ciwpsychotycznym, o lekach i ich działaniu;
stałą, czytelną strukturę; Zakres II. Zasady samodzielnego przyjmowania
 procedury stosowane w treningu to: budowanie leków i ocena skutków ich działania;
motywacji do współudziału we własnym lecze- Zakres III. Rozpoznawanie objawów ubocznych
niu, ćwiczenia w małych grupach dotyczące kon- i radzenie sobie z nimi;
kretnych umiejętności, niezbędnych do aktywne- Zakres IV. Ustalanie z lekarzem spraw związanych
go współudziału w leczeniu, uczenie się rozwią- z leczeniem. Chodzi tu przede wszystkim o na-
zywania problemów, korzystania z dostępnych uczenie pacjenta, w jaki sposób ma skutecznie
środków przydatnych w leczeniu, pokonywanie uzyskać pomoc w wypadku problemów związa-
nieoczekiwanych trudności, ćwiczenia w warun- nych z farmakoterapią; ćwiczy się, na przykład,
kach naturalnych (in vivo) oraz zadania domowe opisywanie objawów i zmian w samopoczuciu.
majÄ…ce na celu generalizacjÄ™ trenowanych wcze- Prezentowany zestaw treningowy opracowano
śniej umiejętności; dla pacjentów psychiatrycznych, którzy wymagają
 w celu utrwalenia wiedzy stosuje się częste po- podtrzymującego leczenia przeciwpsychotycznego.
wtarzania, pytania i odpowiedzi; Typowymi kandydatami do treningu są więc osoby
 podawana treść informacji dla pacjentów jest z rozpoznaniem schizofrenii. W zajęciach mogą jed-
krótka, pisana przystępnie i według zaleceń ma nak uczestniczyć również pacjenci z innymi zaburze-
być odczytywana, a nie mówiona, w celu stwo- niami psychicznymi, wymagający długotrwałej farma-
122 www.psychiatria.med.pl
Joanna Meder, Psychiatria środowiskowa
koterapii. Osoby uczestniczące w treningu można le- zumieniu oraz lepszym radzeniu sobie z nimi. Są to:
czyć w różnym trybie: na oddziale całodobowym, objawy zapowiadające nadchodzący nawrót choro-
dziennym lub ambulatoryjnie. Częstotliwość ćwiczeń, by (objawy zwiastunowe), objawy doświadczane
a w związku z tym czas trwania treningu w ramach przez pacjenta w sposób mniej lub bardziej stały oraz
danego zestawu, można dobrać w zależności od kon- objawy uboczne leczenia farmakologicznego, które
kretnych możliwości i warunków. przypominają obydwa powyższe typy. Ponadto, jako
Zasadniczym, ogólnym kryterium doboru pa- objawy choroby mogą być odbierane zwykłe zmiany
cjentów do grupy treningowej jest zdolność do kon- nastroju oraz reakcje na trudne wydarzenia życiowe.
struktywnego udziału w ćwiczeniu trwającym Doświadczenie uczy, że uczestnictwo rodzin
l 2 godzin, co wymaga od chorego dużej zdolności w grupach edukacyjnych znacznie poprawia relacje
koncentracji uwagi oraz współdziałania. Ocena po- z członkami zespołów rehabilitacyjnych. Dzięki kon-
żądanych zmian w zachowaniu i umiejętnościach pa- taktom z rodzinami profesjonaliści uzyskują współ-
cjentów jest podstawową cechą treningu, podobnie partnera w rehabilitacji osób chorych psychicznie,
jak innych form terapii behawioralnej. Sposoby ta- a rodziny  niezbędne dla nich oparcie; przyczyniają
kiej oceny mogą być różne. Autorzy proponują me- się wówczas do optymalizacji warunków poprawy
todę ankietową (kwestionariusz wiedzy o lekach), po- stanu psychicznego pacjenta. Celem działań rodzin-
legającą na porównaniu wyników uzyskanych przed nych grup psychoedukacyjnych jest redukcja nega-
treningiem i po jego zakończeniu. Najlepszym jed- tywnych emocji wywołanych wystąpieniem choroby
nak sposobem oceny efektu treningowego jest (dotyczy to głównie wstydu, poczucia winy) oraz do-
sprawdzenie, czy pacjenci regularnie przyjmujÄ… leki. starczenie wiedzy o mechanizmach i objawach, co
pozwala lepiej zrozumieć zachowania chorego i jego
przeżycia. Zarówno w grupach edukacyjnych, jak
Trening rozpoznawania wczesnych i w grupach wsparcia rodziny uzyskują możliwość
objawów choroby wymiany doświadczeń, zmniejszenia poczucia osa-
Celem treningu jest nauczenie pacjentów cho- motnienia we wspólnym przeżywaniu choroby oso-
rych psychicznie zapobiegania objawom choroby lub by bliskiej. Członkowie rodzin stwarzają sobie szan-
minimalizowania ich nasilenia. Można tego doko- sę poruszania trudnych, często bolesnych problemów
nać przez nauczenie się rozpoznawania objawów natury emocjonalnej.
zwiastunowych lub sygnałów nawrotu albo na przy- Uczestnictwo w grupie niejednokrotnie prowa-
kład przez stosowanie technik wczesnej interwencji. dzi do obniżenia poziomu napięcia wewnątrz rodzi-
Trening opracowano z myślą o udzieleniu pa- ny oraz zmniejsza poczucie izolacji. Podczas spotkań
cjentom z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi rodziny uzyskują wyczerpujące informacje na temat
pomocy w uzyskaniu większej samodzielności przez konieczności stosowania leków i specyfiki ich dzia-
nauczenie się, jak: łania. Dowiadują się o różnych formach placówek,
 rozpoznawać sygnały ostrzegające przed nawro- które wspierają chorych, oraz o przywilejach przy-
tem choroby i prowadzić stałą obserwację tych sługujących osobom z zaburzeniami psychicznymi.
objawów; Odrębny problem stanowi obecnie rehabilita-
 uzyskiwać pomoc od pracowników służby zdro- cja zawodowa chorych psychicznie. Z jednej strony,
wia i swoich bliskich w momentach pogorszenia należy zachęcać pacjentów do aktywności zawodo-
samopoczucia i funkcjonowania; wej, kończenia nauki rozpoczętej w szkole lub stu-
 rozpoznawać objawy przewlekłe, które utrzymują diów, jednak z drugiej strony wiadomo, że w dobie
się mimo leczenia i profilaktyki; obserwować sys- gospodarki rynkowej bardzo trudno jest o pracę.
tematycznie te objawy i stosować metody zapo- Tylko 28,2% chorych z rozpoznaniem schizofrenii
biegające ich negatywnemu wpływowi na życie pracuje zawodowo, a niepowodzenia rehabilitacji
codzienne; zawodowej jednocześnie powodują pogorszenie sa-
 zrozumieć niebezpieczeństwa związane z przyj- mopoczucia pacjenta.
mowaniem narkotyków i alkoholu oraz nauczyć Grupę pacjentów, która nie uzyska miejsc pra-
się odmawiać przyjmowania tych używek. cy, należy otoczyć szczególną troską. Pozostawienie
Symptomatologia zaburzeń psychicznych jest tych ludzi w domach, bez aktywnej pomocy i stymu-
niezwykle złożona i odmienna w wypadku każdego lacji do działania, spowoduje szybki spadek zainte-
pacjenta. Jednak grupując objawy w cztery podsta- resowań, wydolności psychofizycznej i ponowne za-
wowe kategorie, można pomóc pacjentom w ich zro- burzenia w funkcjonowaniu.
www.psychiatria.med.pl 123
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
4. Bomba J. (red.). Schizofrenia. Różne konteksty, różne terapie.
PIŚMIENNICTWO Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 47 52.
5. Jarema M. (red.). Pierwszy epizod schizofrenii. Instytut Psy-
1. Słupczyńska-Kossobudzka E., Wciórka J., Bilikiewicz A. i wsp. chiatrii i Neurologii, Warszawa 2001.
(red.). Psychiatria środowiskowa. Psychiatria. T.1. Urban i Part- 6. Liberman R.P., Massel H.K., Mosh M.D. i wsp. Social skills tra-
ner, Wrocław 2003. T. 3; 507 526. ining for chronic mental patients. Hosp. Comm. Psychiatry
2. Rzewuska M., Pużyński S., Landowski J. i wsp. Polskie standardy 1985; 36: 396 403.
leczenia w schizofrenii. Farm. Psychiatr. Neurol. 1997; 2: 7 26. 7. Meder J. (red.). Rehabilitacja przewlekle chorych psychicznie.
3. Liberman J.A. Atypical antipsychotic drugs as a fir-line treat- Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000.
ment of schizophrenia: a rationale and hypothesis. J. Clin. Psy- 8. Meder J. Aktywny udział pacjentów w leczeniu farmakologicz-
chiatry 1996; 57 (supl. 11): 68 71. nym. Fundacja IPiN, Warszawa 1995.
124 www.psychiatria.med.pl