Relatywność jest tezą, stwierdzajacą, że "kultura poprzez język wpływa na nasz sposób
myślenia, a zwłaszcza na naszą klasyfikację doświadczonego słowa"1. Taka wersja była
przypisywana różnym badaczom wcześniejszych czasów, a miedzy innymi jest ona
zawarta w strukturalizmie Saussurea (Ferdinand de Saussure) (1916): dla którego wartość
pojedynczego znaku wywodzi się z jego relacji do innych znaków w systemie, a jeśli
wszystkie systemy (języki) nie dzielą swoich "wartość przestrzennych" identycznie
pomiędzy tymi samymi znakami ( a nie dzielą się), to wtedy z pewnością zachodzi jakaś
arbitralność (dowolność) językowa, np. stół w języku polskim, table w angielskim, mesa w
hiszpańskim, Tisch w niemieckim itd. Jednakże, najbardziej znanym wariantem jest bez
wątpienia "Hipoteza Sapira-Whorfa" nazwana tak po amerykańskim językoznawcy
Edwardzie Sapirze (1884-1939) oraz Benjaminnie Lee Worfie (1897-1939), którzy byli
pod silnym wpływem Franza Boasa (1858- 1942).
Na przełomie XIX i XX wieku wielu językoznawców z USA było zainteresowanych
skonstruowaniem zapisów języka amerykańskich indian, jeszcze zanim te języki
całkowice znikneły, jako że indianie stali się silnie uzależnieni od amerykańskiego, białego
społeczeństwa. Wcześniej natomiast, języki te były badane przez europejskich
językoznawców, którzy mieli tendencje do narzucania na nie gramatycznych opisów,
opartych na kategoriach dostosowanych do ich własnego indo-europejskiego języka. Boas
(1911) krytykuje tę praktykę, twierdząc, że zadaniem lingwisty jest odkrycie (dla każdego
badanego jezyka) własnej, szczególnej struktury gramatycznej oraz opracowanie kategorii
opisowych odpowiednich dla danego języka.
Wiele jezyków nie wykazuje rozróżnień, takich jak pojedynczy/mnogi lub przeszły/
teraz
niejszy, co dla europejskich językoznawców mogłoby się wydawać
nieprawdopodobne, ale w zamian za to mogą wykazywać rozróżnienia pomiędzy
kategoriami całkowicie nowymi dla europejskich językoznawców. Przykładowo Hockett
(1958:237) opisuje system czasowy języka Hopi jako podzielony na trzy:
1
J. J. Gumperz and S. C. Levinson, Rethinking Linguistic Relativity, Cambridge University Press, 1996:1
1
·ð Ponadczasowe prawdy: Mountains are high ( góry sÄ… wysokie)
·ð Stwierdzone lub przypuszczalnie znane wydarzenia: I saw him yesterday (wczoraj
go widziałem)
·ð Wydarzenia wciąż w sferze niepewnoÅ›ci: He is comming tomorrow (on jutro
przyjdzie)
Tak więc, podczas gdy w języku angielskim nastawienie mówiącego pod względem
pewności lub niepewności co do treści wypowiedzi, jest podane w modalnym systemie za
pomocą modalnych środków pomocniczych, takich jak (can, may, will, shall, should,
ought, need, etc.), natomiast w języku Hopi, czas czasownika samodzielnie przekazuje te
informacje. Hockett mówi o Menomini (plemie zamieszkujące dawniej Wisconsin), że
posiada pięć kierunków kontrastu modalności:
Pewność:
he comes
he is coming
he came
Pogłoska:
he is said to be coming
it is said that he came
Forma pytajÄ…ca:
is he coming?
did he come?
Pozytywny, wbrew oczekiwaniom:
so he is coming after all?
Negatywny, wbrew oczekiwaniom:
but he was going to come!
2
 Język Hopi rownież posiada trzy słowa, które funkcjonują tam gdzie w języku
angielskim jest tylko jedno spoiwo, that.
Możemy wziąć pod uwagę następujące przykłady:
(1) I see that it is new
(2) I see that it is red
(3) I hear that it is new
(4) I hear that it is red
W jezyku Hopi, przykład pierwszy ma tylko jedno słowo dla that, przykład drugi
jeszcze inne, oraz trzeci i czwarty kolejne; dzieje sie tak, ponieważ biorą tu udział trzy
różne typy "reprezentacji świadomości". W przykładzie pierwszym, nowość przedmiotu
jest wywnioskowana przez mówcę z wielu wizualnych wskazówek i dotychczasowego
doświadczenia mówiącego; w przykładzie drugim czerwoność obiektu jest bezpośrednio
uzyskana w świadomości dzięki wzrokowi mówiącego; a w trzecim i czwartym oba,
czerwoność i nowość są postrzegane bezpośrednio poprzez zmysł słuchu2.
Wydaje się oczywiste więc, że nie wszystkie języki poprzez swoją strukturę
gramatyczną oraz leksykę  interpretują świat i doświadczanie w taki sam sposób. Pytanie
jest czy i w jakim stopniu taka różnica językowa wpływa na różnice w możliwościach
konceptualizacji (tworzenia pojęć na podstawie ogólnej wiedzy o świecie) pomiędzy
kulturami.
Sapir, który uczył się od Boasa na Uniwersytecie Columbia od roku 1900, rozpoczął
swą naukę języków Amerindian (amerykańskich indian) od wycieczki do indian Wisharm
2
P. J. Trudgill, Sociolinguistics: An Introduction to language and society, Harmondsworth: Penguin, 2nd,
revised edition, 1974b/1983:25-6
3
w 1905. Jego doświadczenie indiańskiego języka i kultury przekonało go, że związek
pomiędzy językiem a myślą jest bezpośredni, a wpływ języka na myśl decyduje w
określeniu ontologii (teoria rzeczywistości):
 Ludzie nie żyją wyłącznie w świecie obiektywnym, ani też wyłącznie w świecie działań
społecznych w zwykłym rozumieniu, lecz pozostają w dużej mierze na łasce języka, który
stał się środkiem ekspresji w ich społeczeństwie. Iluzją jest wyobrażenie, że
przystosowujemy się do rzeczywistości w zasadzie bez użycia języka. (& ) Prawda wygląda
tak, że cały  realny świat jest w znacznej mierze zbudowany nieświadomie na zwyczajach
językowych danej grupy (...) Widzimy, słyszymy i doświadczamy, tak jak doświadczamy, w
dużej mierze dlatego, że zwyczaje językowe naszej społeczności preferują pewne wybory
interpretacyjne 3.
Whorf początkowo szkolił się na inżyniera chemicznego a pracował jako oficer ochrony
przeciwpożarowej, to właśnie w czasie jego pracy w takim charakterze zainteresował się
on znaczeniem językowym zawartym w nazwie lub w deskrypcji danej sytuacji:
 Tak na przykład wokół magazynów z czymś, co nazywano  beczkami z benzyną ludzie
zachowywali się w ściśle określony sposób, przestrzegając przepisów bezpieczeństwa,
podczas gdy wokół magazynów z  pustymi beczkami po benzynie  zachowywali się mniej
rozważnie, bezkarnie paląc papierosy i rozsiewając wokół niedopałki. Tymczasem,  puste
beczki są niejednokrotnie bardziej niebezpieczne, ponieważ zawierają wybuchowy gaz .4
W 1931 roku Benjamin Whorf zapisał się na kurs językoznawstwa Amerindian,
prowadzony przez Edwarda Sapira na Uniwersytecie Yale, a w 1932 Sapir postarał się o
stypendium dla Whorfa by przeprowadzał badania terenowe wśród Indian Hopi. W 1939
3
E.Sapir, Kultura, język, społeczeństwo, Wybrane eseje, Warszawa 1978, s. 88-89
4
B. L. Whorf, Language, Thought and Reality, Selected writings, ed. by John B. Carroll, Cambrige 1956,
s.135
4
roku zauważył, że podczas gdy metafizyka będąca podstawą Zachodnich języków
 nakłada na ich mówców dwie  kosmiczne formy czas  podzielony na przeszłość,
teraz
niejszość i przyszłość  oraz przestrzeń  która jest styczna, trój-wymiarowa i
nieskończona  język Hopi sprawia, że jego mówcy zobaczą wszechświat pod względem
dwóch innych kosmicznych form, manifestacji (obiektywność) i braku manifestacji
(subiektywność). Obiektywność jest wszystkim tym, co jest lub było dostępne dla
zmysłów, podczas gdy subiektywność jest wszystkim w przyszłości oraz wszystkim, co
jest obecne w umysłach ludzi, zwierząt, roślin i rzeczy. Niemniej jednak, Whorf
sformułował słabszą wersję tezy o relatywności językowej, od tej przedłożonej przez
Edwarda Sapira. Zasada relatywności Benjamina Whorfa mówi jedynie, że:
 Nikt nie potrafi opisać rzeczywistości całkowice bezstronnie, wszystkich nas krępują
pewne prawidła interpretacji nawet wówczas, gdy sądzimy, że jesteśmy wolni...
Postrzegający nie utworzą sobie tego samego obrazu świata na podstawie tych samych
faktów fizycznych, jeśli ich zaplecza językowe nie są podobne lub przynajmniej
porównywalne .5
W pracach Whorfa można dostrzec, iż uważał, że języki mogą być w jakiś sposób
 porównywalne  udaje mu się wyjaśnić róznice w języku angielskim i światopogląd jaki
reprezentuje oraz innych językach i światopogladach jakie reprezentują. Oczywiste jest, że
dokładne tłumaczenia języków tak różniących się od siebie jak angielski i język
amerykańskich Indian może być bardzo trudne, dodatkowo jak zauważył Whorf i inni,
obejmuje znaczne parafrazowanie, czyli zestawienie ze sobą innych słów, co ma za
zadanie wyrażenie tego samego. Niemniej jednak, tłumaczenia takie mogłoby być
możliwe, a możliwość tą często wykorzystywali językoznawcy interesujący się
przekładem. Na przykład Roman Jakobson proponuje:
 Całe doświadczenie poznawcze i jego klasyfikację da się przekazać w każdym istniejącym
5
B. L. Whorf, Language, Thought and Reality, Selected writings, edited by John B. Carroll, Cambrige 1956,
s.214
5
języku. Tam gdzie istnieją jakieś braki, terminologię można usprawnić i rozszerzyć za
pośrednictwem zapożyczeń, kombinacji zapożyczeń leksykalnych z tłumaczeniami,
neologizmów lub przesunięć semantycznych czy wreszcie omówień...Brak pewnego
elementu gramatycznego w języku, na który się przekłada, nie stanowi przeszkody w
dosłownym przetłumaczeniu całej informacji pojęciowej zawartej w orginale 6.
Na rzecz takiego uniwersalizmu, Anna Wierzbicka (1996) twierdzi, że istnieje zbiór
 semantycznych prymitywów lub  semantycznych liczb pierwszych 7, czyli takie pojęcia,
które występują we wszystkich językach ludzkich i przy ich pomocy można jej zdaniem
wyrazić wszystko co się chce. Należą do nich między innymi:  I; you; someone;
something; where; when; big; small; good; bad; do; happen 8.
Wiele badań przeprowadzonych w latach 1980 i 1990 koncentrowało się na językowej
realizacji w różnych językach pozornie uniwersalnej kategorii, porozumiewania się; na
przykład Melissa Bowerman (badaczka języka dziecka) wykazała 1996:150-3, że dzieci
anglo- i koreańskojęzyczne w wieku 20 miesięcy, czyli w okresie, kiedy dzieci zaczynają
mówić, reagują różnie w czasie eksperymentów, które wymagają porównania i
pogrupowania różnych czynności, takich jak
(a) ułożenie elementów układanki,
(b) włożenie zabawek do pudełka,
(c) założenie zatyczki na pióro,
(d) włożenie czapki na głowę lalki.
6
R. Jakobson, On linguistic aspects of translation, in R. A. Brower (ed.) On Translation, Cambridge, 1959,
s.431-2
7
Wierzbicka czyni to w kilku publikacjach np. Semantic primitives 1972, Lingua mentalis 1980, oraz w
innych póz
niejszych.
8
A. Wierzbicka, Semantics: Primes and Universals, Oxford and New York: Oxford University Press, 1996,
s.14
6
 Dzieci anglojęzyczne klasyfikują relacje między elementami układanki a ich z góry
ustalonÄ… pozycjÄ… jako relacjÄ™ in [w], podobnie jak  luz
ną" relację pomiędzy zabawkami w
pudełku. Toznaczy, że ich zdaniem (a) i (b) są w grupie określonej przyimkiem in. Z kolei
ustaloną relację zatyczki do pióra oraz  luz
ną" relację czapki do głowy uznają za należące
do innej grupy, więc konsekwentnie zaliczają (c) i (d) do grupy określonej przez przyimek
on [na].
Zauważmy, że klasyfikację taką narzuca dzieciom kontrast pomiędzy angielskimi
przyimkami imion. Natomiast dzieci koreańskie, które nauczyły się innych słów tzn. kkita,
które oznacza coś,co jest  mocno umocowane" lub  ściśle przylegające", ppayta, które
oznacza likwidację stanu ścisłego przylegania, i różnych innych czasowników
oznaczających przedmioty, które są w sposób luz
ny wkładane do lub kładzione na innych
przedmiotach - w konsekwencji traktują czynności (a)  ściśle przylegające do siebie" i (c)
 ściśle nałożone" razem, jako należące do pierwszej grupy, zaś (b)  luz
no przylegajÄ…ce do
siebie" i (d)  luz
no nałożone" jako drugą grupę.
Płynie stąd wniosek, że dzieci budują relacje pomiędzy przedmiotami w świecie na
podstawie kategorii typowych dla swojego języka, a nie na podstawie pewnych
uniwersalnych kategorii pojęciowych, które, zdaniem skrajnych uniwersalistów, istnieją
dla wszystkich kategorii językowych.
Podsumowanie
Związek pomiędzy językiem a kulturą fascynował filozofów, poetów i językoznawców
odwieków. W wyniku tych zainteresowań, w okresie romantyzmu niemieckiego, powstała
teoria, że każdy język posiada swój własny obraz świata. W Ameryce odkrycie w językach
Indian kategorii pojęciowych radykalnie różnych od indoeuropejskich spowodowało
rozwój tej teorii i powstanie teorii relatywizmu językowego, znanej także, od nazwisk jej
twórców, pod nazwą hipotezy Sapira-Whorfa. Przeciwstawny pogląd filozoficzny, zwany
uniwersalizmem, utrzymuje, że ludzka myśl jest zasadniczo wszędzie taka sama, co
znajduje odzwierciedlenie w języku. W wersji mniej radykalnej, uniwersaliści twierdzą
jedynie, że istnieją pewne podstawowe elementy znaczenia, wspólne dla wszystkich
języków. W ostatnich latach wyodrębniono zbiór około 60 fundamentalnych elementów
7
znaczenia, nazwanych elementarnymi jednostkami semantycznymi. Postuluje się, że
reprezentują one pojęcia uniwersalne, a hipoteza ta jest obecnie sprawdzana na szerokim
spektrum języków. Pojęć elementarnych można używać w opisach semantycznych, co
umożliwia pokonanie dwóch wad tradycyjnego podejścia do definicji opartego na
parafrazie: niejasności i błędnego koła.
Konkludując, należy podkreślić, iż radykalne wersje teorii relatywizmu językowego czy
też językowego determinizmu, tzn. poglądu, że formy naszej myśli są ściśle
determinowane przez kategorie językowe, cieszą się dziś niewielką popularnością i wielu
badaczy przyjmuje bardziej realistyczną wersję teorii relatywizmu, tzn. zgadza się, że
język wywiera wpływ namyślenie.
8
Bibliografia
·ð C. F. Hockett, A course in modern linguistic, New York: Macmillan, 1958
·ð P. J. Trudgill, Sociolinguistics: An Introduction to language and society,
Harmondsworth: Penguin, 2nd, revised edition, 1974b
·ð J. J. Gumperz and S. C. Levinson, Rethinking Linguistic Relativity, Cambridge
University Press, 1996
·ð B. L. Whorf, Language, Thought and Reality, Selected writings, edited by John B.
Carroll, Cambrige 1956
·ð E.Sapir, Kultura, jÄ™zyk, spoÅ‚eczeÅ„stwo, Wybrane eseje, Warszawa 1978
·ð R. Jakobson, On linguistic aspects of translation, in R. A. Brower (ed.) On
Translation, Cambridge, 1959
·ð A. Wierzbicka, Semantics: Primes and Universals, Oxford and New York: Oxford
University Press, 1996
·ð M. Bowerman, The origins in children s spatial semantic categories: cognitive
versus linguistic determinants, w J. J. Gumperz and S. C. Levinson, Rethinking
Linguistic Relativity, Cambridge University Press, 1996
9