shawk chicks (Accipiter gentilis) nesting in Wroclaw vi- Międzybrodzki R., Fortuna W., Dubiel A., Świtała-Jeleń
cinity. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2003, 47, 247-257. K., Boratyński J.: Potencjalne możliwości wykorzystania Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wrocław
Charakterystyczną cechą tych białek,
Białka szoku cieplnego  nowy marker wręcz niespotykaną w przyrodzie, jest ich
uniwersalność (11). Analiza genów kodu-
w diagnostyce patomorfologicznej
jących białka stresowe u bakterii, drożdży,
muszki owocowej i człowieka pozwoli-
nowotworów gruczołu sutkowego u psów
ła wykazać, że są one w wysokim stopniu
homologiczne (9). Niektóre geny kodują-
ce Hsp są odczytywane w procesie trans-
Anna M. Badowska-Kozakiewicz krypcji w warunkach fizjologicznych, ze
znacznie jednak mniejszą wydajnością niż
z Zakładu Biofizyki i Fizjologii Człowieka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego w warunkach stresu komórkowego. Białka
szoku cieplnego są stale produkowane na
ednym z markerów rokowniczych w no- Wykazano, że aktywację genów kodujących poziomie 5 10% wszystkich białek wytwa-
Jwotworach sutka u ludzi są białka szo- Hsp powodują liczne egzogenne i endo- rzanych przez komórkę. Powstają w prze-
ku cieplnego (1, 2). Białka szoku cieplne- genne czynniki, którymi mogą być: analo- biegu cyklu komórkowego podczas róż-
go (heat shock proteins  Hsp) odgrywają gi aminokwasów, metale ciężkie, alkohole, nicowania, embriogenezy lub przy stymu-
ważną rolę w utrzymaniu homeostazy ko- wolne rodniki, wiele trucizn metabolicz- lacji przez komórkowe czynniki wzrostu.
mórek zarówno w warunkach fizjologicz- nych, zmiana pH środowiska, zakażenia Sygnałem informującym komórkę o ko-
nych, jak i w stresie. Białka szoku ciepl- wirusowe i bakteryjne, niedobór glukozy, nieczności pobudzenia ekspresji genów
nego należą do najstarszych ewolucyjnie cytokiny, promieniowanie UV i inne (6, 7). hsp mogą być także zmiany właściwo-
systemów ochrony w komórce. Stanowią Ponieważ Hsp indukowane są przez różno- ści błony cytoplazmatycznej. Białka szo-
one homogenną grupę około 20 białek rodne czynniki, nazwano je białkami stre- ku cieplnego stanowią przypuszczalnie
o konserwatywnej sekwencji aminokwa- sowymi, a proces, w wyniku którego są syn- ogniwo alternatywnych szlaków metabo-
sowej. Stwierdzane są w komórkach orga- tetyzowane, reakcją stresową (8, 9). Zmiana licznych uruchamianych podczas prawi-
nizmów Procaryota i Eucaryota, znajdu- ekspresji tych białek została po raz pierw- dłowych procesów fizjologicznych oraz
ją się w cytoplazmie, mają zdolność wią- szy zaobserwowana przez F.M. Ritossa w stanach patologicznych (12, 13, 14, 15,
zania się z cytoszkieletem oraz występują w 1962 r. w komórkach muszki owocowej 16, 17). Białka te łączą komórkę ze światem
w wielu organellach komórkowych (3, 4, 5). Drosophila melanogaster (6, 7, 10). zewnętrznym, a działanie Hsp jest ściśle
Życie Weterynaryjne " 2012 " 87(2)
114
Prace poglądowe
związane z wewnątrzkomórkowym meta- że Hsp70 może służyć jako marker uszko-
bolizmem białek. Ich zadaniem jest ochro- dzeń neuronów (38, 39). Heat-shock proteins as a new marker
na innych białek wewnątrzkomórkowych in the diagnosis of mammary gland tumors
przed proteolizą indukowaną czynnika- Rola białek szoku cieplnego in bitches
mi stresowymi, takimi jak: podwyższona
temperatura, wolne rodniki, niedotlenie- Białkom szoku cieplnego przypisuje się Badowska-Kozakiewicz A.M., Department of
nie, zakażenia, stres chemiczny i czynniki ważną rolę w procesach apoptozy. Mogą Biophysics and Human Physiology, Medical University
mechaniczne. Białka szoku cieplnego po- one wykazywać działanie pro- lub anty- of Warsaw
wstają w mitochondriach i dlatego moż- apoptotyczne. Ponieważ apoptoza i eks-
na je wykazać w cytoplazmie. Pełnią funk- presja białek szoku cieplnego są induko- The purpose of this paper was to present a novel ap-
cję  opiekuńczą w stosunku do pozosta- wane przez te same czynniki, zaczęto do- proach in pathomorphological diagnosis of mam-
łych białek komórkowych. Stwierdzono, szukiwać się korelacji między tymi dwoma mary gland tumors in bitches. Heat-shock proteins
że Hsp współdziałają z makrofagami, ko- procesami. Od pewnego czasu zaczyna (HSPs), are among new proteins induced in cells un-
mórkami dendrytycznymi, limfocytami T, się doceniać udział Hsp z rodziny Hsp70 der stress conditions. They are also called  stress pro-
indukując uwalnianie cytokin i chemokin i Hsp90 w ochronie komórek przed dzia- teins and belong to the group of evolutionary most
oraz odgrywają istotną rolę w dojrzewa- łaniem różnych czynników apoptogen- conserved molecules that play a fundamental role
niu i migracji komórek dendrytycznych nych (40, 41, 42, 43), prowadzących m.in. in maintaining cellular integrity. Neoplastic cells are
(18, 19, 20, 21). Hsp działają jako adiu- do rozwoju chorób autoimmunologicz- subjected to many molecular stressors so HSPs pro-
wanty, które sprzyjają odpowiedzi cytotok- nych, neurodegeneracyjnych oraz uszko- duction and their levels are significantly elevated in
sycznej limfocytów w stosunku do białek dzeń tkanek wywołanych niedokrwieniem tumors. The role of these proteins in carcinogenesis
i peptydów pozostających z nimi w kom- (44). Molekularne zjawiska zachodzące however, has not been clearly defined. Studies in hu-
pleksach (22, 23, 24, 25). podczas apoptozy opierają się na stałej mans confirmed that HSPs level may be an impor-
obecności w komórce białek zdolnych do tant predictor in breast cancer. There are only few
Białka z rodzin Hsp90 i Hsp70 inicjacji transdukcji sygnału śmierci oraz data concerning heat shock proteins expression in
białek bezpośrednio biorących udział w fa- canine mammary gland tumors. However, increased
Różnorodność białek stresu pojawiających zie wykonawczej. Mechanizmy, za pomo- production of HSPs was found in squamous cell car-
się w komórkach po szoku termicznym cą których Hsp modulują proces apop- cinoma and cervical cancer in dogs. Here, the link-
zrodziła ich klasyfikację, przy czym jako tozy, mogą stanowić rodzaj czasowej in- age between the expression of HSPs and other neo-
kryterium przyjęto masę cząsteczkową. hibicji niektórych genów kodujących te plastic markers in mammary gland tumors in bitch-
Na tej podstawie wyróżniono kilka rodzin białka, mogą też polegać na zatrzymaniu es was discussed.
(9, 26, 27): Hsp100 (m.cz. 100 110 kDa), uszkodzenia komórkowego, osłabieniu
Hsp90 (m.cz. 80 100 kDa), Hsp70 sygnału śmierci lub przerwaniu aktywa- Keywords: heat-shock proteins, tumors, mammary
(m.cz. 68 78 kDa) i Hsp20 (m. cz. 18 32 kDa). cji lub aktywności sensorów i cząsteczek gland, bitch.
Białka z rodziny Hsp90 są syntetyzowane efektorowych (6, 45, 46). Wykazano an-
zarówno w warunkach prawidłowych, tyapoptotyczne działanie Hsp70 po dzia-
jak i pod wpływem zadziałania czynni- łaniu zarówno szoku termicznego, jak Interesującym zagadnieniem jest od-
ków stresogennych. W komórkach ssaków i TNF  alfa, doksorubicyny lub w warun- działywanie Hsp z białkiem p53. Istnieje
Hsp90 występuje w dwóch izoformach  kach nadekspresji kaspazy-3 (42). Hamu- przypuszczenie, że podczas działania stre-
Hsp90 alfa oraz Hsp90 beta, które tworzą jący wpływ Hsp70 na apoptozę potwier- su zlokalizowany w cytoplazmie  dziki
oligomeryczne kompleksy. Są one zwią- dziły badania na komórkach nowotworo- typ p53 (p53wt) może częściowo przecho-
zane z licznymi białkami komórkowymi, wych z użyciem kwercetyny. Wykazano, dzić w formę zmutowaną (p53mut).  Dzi-
w tym z receptorami hormonów steroido- że długotrwałe traktowanie komórek no- ki  typ p53 może być transportowany do
wych oraz kinaz fosforylujących podjed- wotworowych kwercetyną powoduje cza- jądra w obecności Hsp90, które stabilizu-
nostkę alfa eukariotycznego czynnika ini- sowe obniżenie poziomu Hsp70, jak rów- je jego strukturę, natomiast p53mut, który
cjującego transkrypcję (7, 28, 29, 30, 31). nież hamuje póz
niejszą odpowiedz
Hsp70 nie wiąże się bezpośrednio z Hsp90, two-
Hsp70 wyróżniają się spośród innych Hsp na szok termiczny, co w rezultacie umożli- rzy w cytoplazmie niefunkcjonalne kom-
największą stabilnością ewolucyjną i naj- wia kwercetynie indukcję apoptozy. Jeże- pleksy. Również wykazano, że Hsp90 sta-
większym międzygatunkowym podo- li natomiast komórki nowotworowe naj- bilizują wiązanie p53 do promotora genu
bieństwem (32, 33). Cząsteczki z rodziny pierw były poddane szokowi i dochodziło białka P21 (50, 51, 52). Hsp70 i Hsp90
Hsp70 wiążą się z niektórymi, nowo syn- w nich do syntezy Hsp70, póz
niejsze trak- mogą także wykazywać proapoptotycz-
tetyzowanymi białkami i zapobiegają two- towanie kwercetyną nie wywołało śmier- ne działanie w stosunku do czynników
rzeniu się ich nieprawidłowych konforma- ci komórki (41, 47). Wykazano, że biał- inicjujących działanie maszynerii śmier-
cji. Ponadto są zaangażowane w rozwijanie ko Hsp70 w mitochondriach występuje ci komórkowej, czyli receptorów śmierci,
białek cytoplazmatycznych i biorą udział w kompleksie z prokaspazą-3, uniemoż- m.in. FAS/APO-1.
w transporcie tych białek do nowych orga- liwiając tym samym jej aktywację. Biał-
nelli, między innymi mitochondriów i sia- ka te mogą działać w wielu różnych miej- Białka szoku cieplnego w onkologii
teczki śródplazmatycznej (34, 35, 36). Eks- scach szlaków sygnałowych. Stwierdzono, weterynaryjnej  obecny stan wiedzy
presja Hsp70 odgrywa istotną rolę w na- że białka te hamują kinazy JNK, zapobie-
bywaniu termotolerancji, czyli oporności gają tworzeniu się apoptosomu uniemoż- Z badań prowadzonych u ludzi wynika, że
komórki na działanie wysokiej, letalnej liwiając połączenie się cytochromu c z po- białka szoku cieplnego mogą być ważnym
temperatury. Geny dla Hsp70 są zlokalizo- zostałymi składnikami apoptosomu, nie czynnikiem prognostycznym nowotworów
wane w obszarze układu zgodności tkan- dopuszczają również do proteolizy pro- sutka (53). Niewiele jest jednak danych do-
kowej MHC, pomiędzy regionami genów kaspazy 9. Hsp70 neutralizuje też dzia- tyczących ekspresji białek szoku cieplne-
I i II klasy, co pozwala przypuszczać, ze łanie czynnika AIF, który jest odpowie- go w nowotworach gruczołu sutkowego
cząsteczki te mogą być włączone w pro- dzialny za apoptozę niezależną od kaspaz u suk, jak również nie została precyzyj-
ces prezentacji antygenów (37). Wykazano, (41, 43, 47, 48, 49). nie określona rola tych białek w procesie
Życie Weterynaryjne " 2012 " 87(2)
115
Prace poglądowe
jądrowego Ki-67 i antygenu jądrowego ko-
mórek dzielących się PCNA, a także eks-
presja receptorów estrogenowych (ER)
i progesteronowych (PgR).
Potwierdzenie dotychczasowych wyni-
ków badań pozwoliłoby na uznanie białek
szoku cieplnego za nowy marker w ocenie
immunohistochemicznej nowotworów
gruczołu sutkowego u suk, jak również na
stosowanie białek szoku cieplnego w ru-
tynowej diagnostyce patomorfologicznej.
Mechanizmy ochronnego działania Hsp
w apoptozie nie są jeszcze w pełni pozna-
ne, lecz, wykorzystując wysoką immuno-
genność białek szoku cieplnego, czynione
są próby z zastosowaniem ich do produkcji
szczepionek, które w przyszłości mogą ode-
grać ważną rolę w transplantologii, w za-
pobieganiu i leczeniu chorób autoimmu-
nologicznych, zakaz
nych i nowotworów.
Piśmiennictwo
Ryc. 1. Gruczolakorak prosty (adenocarcinoma simplex), IHC obraz komórek wykazujących ekspresję Hsp70,
1. Niwińska A.: Nowe czynniki prognostyczne u chorych
pow. 100� (rycina z badań własnych)
na raka sutka. Nowotwory 1995, 45, 459-469.
2. Olszewski W.: Wybrane zagadnienia z patomorfologii
karcynogenezy. Na podstawie dotychcza- podobne badania prowadziła Rommanuc-
raka sutka. Nowotwory 1994, 44, (supl 2), 10-16.
3. Hendrick J.P., Hart F.U.: Molecular chaperone functions
sowo prowadzonych badań stwierdzono ci (61), która stwierdziła ekspresję białek
of heat-shock proteins. Annu. Rev. Biochem 1993, 62,
jedynie, że ekspresja białek szoku cieplne- z rodziny Hsp70 i Hsp90 w gruczolakora-
349-384.
go w nowotworach sutka u suk ma miej- kach prostych i złożonych oraz litych. Eks- 4. Hart F.U.: Molecular chaperones in cellular protein fold-
ing. Nature 1996, 381, 571-580.
sce, lecz nie wykazano powiązań tych bia- presję tych białek obserwowała w cytopla-
5. Pratt W.B.: The role of heat shock proteins in regulating
łek z innymi markerami nowotworowymi. zmie, ale też w jądrach komórek nowotwo-
the function, folding, and trafficking of the glucocorti-
Seymour (54), który prowadził bada- rowych (ryc.1). Rommanucci (61) w swoich
coid receptor. J. Biol. Chem.1993, 268, 21455-21458.
6. J��ttel� M.: Heat shock protiens as cellular lifeguards.
nia dotyczące raka śluzówki macicy u ko- badaniach nad rakami gruczołu sutkowe-
Ann Med 1999, 31,261-271.
biet stwierdził, że białka szoku cieplnego go suk nie podjęła próby sprawdzenia, czy
7. Jakubowicz-Gil J., Gawron A.: Rozmieszczenie i rola bia-
są przydatnym markerem w diagnostyce istnieją zależności między białkami szoku łek szoku termicznego w komórce zwierzęcej. Post. Biol.
Kom. 1999, 26, 267-283.
tych nowotworów. Ekspresję Hsp27 bada- cielnego a innymi markerami nowotworo-
8. Schlesinger M.J.: Heat shock proteins. J. Biol. Chem. 1990,
no też w raku piersi u kobiet (55) i stwier- wymi (61). Swoją uwagę skupiła na określe-
265, 12111-12114.
dzono związek pomiędzy ekspresją tego niu stopnia ekspresji białek i ich lokalizacji 9. Welch W.J.: Mammalian stress response: Cell physiology,
structure/function of stress proteins and implication for
białka a stopniem zróżnicowania komó- w komórkach nowotworowych. Ekspresję
medicine and disease. Physiol. Rev. 1992, 72, 1063-1081.
rek guza. Z badań Storma (56) zaś wy- Hsp90 stwierdziła we wszystkich badanych
10. Ritossa F.M., von Borstel R.C.: Chromosome puffs in
nika, że guzy, w których obecna jest eks- guzach (raki proste i złożone) i wykaza- Drosophila induced by ribonuclease. Science. 1964, 145,
513-514.
presja Hsp27 wykazują wyższy stopień ła, że białka te wiążą się ze złą prognozą
11. Kaufmann H.E.: Heat-shock protein and pathogenesis
złośliwości niż guzy, gdzie ekspresja tego i biorą udział w karcynogenezie, podob-
of bacterial infections. Springer Semin. Immunopathol.
1991, 13, 25-35.
białka była negatywna. Ekspresję białek nie jak białko Hsp27. Autorka na podsta-
12. Ang D., Liberek K., Skowyra D., Żylicz M.: Biological role
Hsp70 i Hsp90 w raku piersi u kobiet ba- wie wyników, które uzyskała w badaniach
and regulation of the universally conserved heat shock
dał Kumaraguruparan (57), który stwier- zasugerowała, że białka Hsp mogą odgry- protein. J. Biol. Chem. 1991, 266, 24233-24236.
13. Beresfold P.J., Jaju M., Friedman R.S., Yoon M., Lieber-
dził korelację między ekspresją obu bia- wać ważną rolę w procesie karcynogene-
man J.: A role of heat shock protein 27 in CTL-mediated
łek a aktywnością proliferacyjną. Wyka- zy (61). Dane literaturowe (62) świadczą,
cell death. J. Immunol. 1998, 161, 161-167.
zał on ponadto, że białka szoku cieplnego iż w komórkach raka sutka nadekspresja
14. Ciocca D.R., Oesterreich S., Chamness C., Mcguire W.L.,
Fuqua S.A.: Biological and clinical implications of heat
są istotnym czynnikiem prognostycznym. Hsp70 również wiąże się ze złą prognozą.
shock protein 27000 (Hsp27): a Review. J. Natl. Cancer
Hsp70 wykryto też w prawidłowych tkan- Na podstawie przeglądu piśmiennic-
Inst. 1993, 85, 1558-1570.
kach przewodu pokarmowego, ale zwięk- twa nasuwa się pytanie  czy dotychcza- 15. Guzik K., Bzowska M., Dobrucki J., Pryjma J.: Heat-
shocked monocytes are resistant to Staphylococcus au-
szoną ekspresję tego białka obserwowano sowa wiedza na temat białek szoku ciepl-
reus  induced apoptotic DNA fragmentation due to ex-
w nowotworach przewodu pokarmowego nego w nowotworach gruczołu sutkowe-
pression of Hsp27. Infect. Immun. 1999, 67, 4216-4222.
16. Menoret A., Chandawarkar R.Y., Srivastava P.K.: Natu-
(58). Przypuszcza się, że Hsp70 odgrywa go u suk jest wystarczająca, aby uznać te
ral autoantibodies against heat-shock proteins hsp70 and
ważną rolę w stopniu zróżnicowania ko- białka za nowy marker w diagnostyce tych
gp96: implications for immunotherapy using heat  shock
mórek guza, co może wskazywać, że biał- guzów i włączyć je do rutynowej diagno-
proteins. Immunology 2000, 101, 364-370.
17. Russel A.D.: Lethal effects of heat on bacterial physiolo-
ko to jest istotnym czynnikiem progno- styki? Z pewnością wymaga to dalszych
gy and structure. Science Progress 2003, 86, 115-137.
stycznym (58). badań, które potwierdziłyby dotychczaso-
18. Sargent C.A., Dunham I., Trowsdale J., Campbell R.D.:
W medycynie weterynaryjnej podobne we wyniki uzyskane przez badaczy. Wów- Human major histocompatibility complex contains genes
for the major heat shock protein Hsp70. Proc. Natl. Acad.
badania są prowadzone, ale na mniejszą czas istniałaby możliwość włączenia białek
Sci. USA 1989, 86, 1968-1972.
skalę. U psów ekspresję białek szoku ciepl- szoku cieplnego w panel dotychczas uzna-
19. Shinnick T.M.: Heat shock proteins a antigens of bacte-
nego badano w prawidłowej skórze i raku nych czynników rokowniczych i predykcyj- rial and parasitic pathogenes. Curr. Top. Microbiol. Im-
munol. 2001, 167, 145-160.
płaskonabłonkowym skóry (59) oraz w za- nych w nowotworach gruczołu sutkowego
20. Todryk S.M., Melcher A.A., Dalgleish A.G., Vile R.G.:
kaz
nym guzie wenerycznym (guz Sticke- u suk, takich jak: indeks mitotyczny, indeks
Heat shock proteins refine the danger theory. Immuno-
ra; 60). W raku gruczołu sutkowego u suk znakowanej tymidyny, ekspresja antygenu logy 2000, 99, 334-337.
Życie Weterynaryjne " 2012 " 87(2)
116
Prace poglądowe
21. Udono H., Srivastava P.K.: Heat shock proteins 70-as- 39. Quintana F.J., Rotem A., Carmi P., Cohen I.R.: Vaccina- 54. Saymour L. Bezwoda W.R., Meyer K.: Tumor factors pre-
sociated peptides elicit specific cancer immunity. J. Exp. tion with empty plasmid DNA or CpG oligonucleotide dicting for prognosis in metastatic breast cancer. The pres-
Med. 1993, 178, 1391-1396. inhibits diabetes in nonobese diabetic mice: modulation ence of P24 predicts for response to treatment and dura-
of spontaneous 60-kDa heat shock protein autoimmuni- tion of survival. Cancer 1990, 66, 2390-2394.
22. Chen Y., Lin-Shiau S, Lian J.: Involvement of heat shock
ty. J. Immunol. 2000, 165, 6148-6155.
55. Ciocca, D.R., Stati, A.O., Ampriso de Castro M.M.: Co-
protin 70 and p53 protein. Attenuation of UVC-Induced
40. Galea-Lauri J., Richardson A.J., Latchman D.S., Katz D.R.: localization of estrogen and progesterone receptors with
apoptosis by thermal stress in hepatocellular carcinoma
Increased heat shock protein 90 (hsp90) expression leads an estrogen-regulated heat shock protein in paraffin sec-
cells. Photochem. Photobiol. 1999, 70, 78-86.
23. Denagel D.C., Pierce S.K.: A case for chaperones in anti- to increased apoptosis in the monoblastoid cell line U937 tions of human breast and endometrial cancer tissue. Bre-
following induction with TNF-alpha and cycloheximide. ast Cancer Res. Ther. 1990, 16, 243-54.
gen processing. Immunol. Today 1992, 13, 86-89.
56. Storm F.K., Mahvi D.M., Gilchrist K.W. Heat shock pro-
J. Immunol. 1996, 157, 4109-4118.
24. Mycko M.P., Ćwiklińska H., Szymański J., Kudla G.,
41. Gerrido C., Gurbuxani S., Ravagnani L., Kroemer G.: Heat tein 27 overexpression in breast cancer lymph node me-
Kilianek A
., Selmaj K.W.: Inducible heat shock protein 70
shock protein: endogenous modulators of apoptotic cell tastasis. Ann. Surg. Oncol. 1993, 3, 570-573.
promotes myelin autoantigen presentation by the HLA
death. Bioch. Bioph. Comm. 2001, 286, 433-442. 57. Kumaraguruparan R., Kurunagaran D., Balachandran C.,
Class II1. J. Immunol. 2004, 172, 202-213.
42. Grzelakowska-Sztaber B.: Apoptoza i nowotwory. Post. Manohar B.M., Nagini S.: Of humans and canines: a com-
25. Tamura Y., Peng P., Liu K., Daou M., Srivastava P.K.: Immu-
Biol. Kom. 2000, 27, 9-43. parative evaluation of heat shock and apoptosis-associat-
notherapy of tumors with autologous tumor-derived heat
43. Jolly C., Morimoto R.I.: Role of the heat shock response ed proteins in mammary tumors. Clin. Chim. Acta 2006,
shock proteins preparations. Science 1999, 284, 819-822.
and molecular chaperones in oncogenesis and cell death. 365, 168-176.
26. Lipińska B.: Rola białek szoku termicznego. Post. Bioch.
58. Isomoto H., Oka M., Yano Y., Kanazawa Y., Soda H., Te-
J. Natl. Cancer Inst. 2000; 92: 1564-1572.
1990, 1-2, 32-42.
44. Srivastava P.K.: Peptide-binding heat shock protein in rada R., Yasutake T., Nakayama T., Shikuwa S., Takeshima
27. Schirmer E.C., Glover J.R., Singer M.A., Lindquist S.:
the endoplasmatic reticulum: Role in immune response F., Udano H., Murata I., Ohtsuka K., Kohno S.: Expression
Hsp100/ Clp proteins: a common mechanism explains
to cancer and in antigen presentation. Adv. Cancer Res. of heat shock protein Hsp70 and Hsp40 in gastric cancer.
diverse functions. TiBS 1996, 21, 289-296.
1993, 62, 153-177. Cancer Lett. 2003, 198, 219-228.
28. Duina A., Chang H., Marsh J., Lindquist S.: A cyclophilin
45. Beere H.M., Wolf B.B., Cain K., Mosser A., Mahboubi 59. Romanucci M., Bongiovanni L., Marruchella G., Maria
function in Hsp90-dependent signal transduction. Scien-
A., Kuwana T., Pankaj T., Morimoto R.I., Cohen G.M., M., di Guardo G., Preziosi R., Della Salda L.: Heat shock
ce 1996, 274, 1713-1717.
Green D.R.: Heat shock protein 70 inhibits apoptosis by proteins expression in canine intraeutaneous carnifying
29. Jacob U.: Hsp90-news from the front. Frontiers in Bio-
preventing recruitment of procaspase-9 to the Apaf-1 epithelioma and squamous cell carcinoma. Vet. Derma-
science 1996, 1, 309-317.
apoptosome. Nature Cell Biol. 2000, 2, 469-475. tol. 2005, 16, 108-116.
30. Kuhl N.M., Rensing L.: Heat shock effects on cell cycle
46. Beere H.: Stressed to death: Regulation of apoptotic sig- 60. Chu R.M., Sun T.J., Yang H.Y., Wang P.G., Liao K.W., Ch-
progression. Cell. Mol. Life Sci. 2000, 57, 450-463.
naling pathways by the heat shock proteins. Science 2001, uang T.F., Lin C.H. Lee W.C.: Heat shock proteins in ca-
31. Xanthoudakls S., Nicholson D.: Heat shock proteins as
93: RE1. nine transmissible venereal tumor. Vet. Immunol. Immu-
death determinants. Nature Cell Biol. 2000, 2, 163-165.
47. Creagh E.M., Carmody R.J., Cotter T.G.: Heat shock pro- nopathol. 2001, 82, 9-21.
32. Mannick J.B.: The antiviral role of nitric oxide. Res. Im-
tein 70 inhibits caspase-dependent and-independent apop- 61. Romanucci M., Marinelli A., Giuseppe S., Dell Salda L.:
munol. 1995, 146, 693-707.
tosis in Jurkat T Cell. Exp. Cell. Res. 2000, 257, 58-66. Heat shock protein expression in canine malignant mam-
33. Somersan S., Larsson M., Fonteneau J.F., Basu S., Srivas-
48. Willem van Eden: Stress proteins as target anti-inflam- mary tumours. BMC Cancer 2006, 6, 171-183.
tava P., Bhardwaj N.: Primary tumor tissue lysates are en-
matory therapies. Therapeutic Focus 2000, 5, 114-120. 62. Chen D., Androlewicz M.J.: Heat shock protein70 mod-
riched in heat shock proteins and induce the maturation of
49. Ravagnan L., Gurbuxani S., Susin S.A., Maisse C., Daugas erately enhances peptide binding and transport by the
human dendritic cells. J. Immunol. 2001, 167, 4844-4852.
E., Zamzami N., Mak T., J��ttel� M., Penninger JM., Gar- transporter associated with antigen processing. Immu-
34. Polla B.: A role for heat shock proteins in inflammation.
rido C., Kroemer G.: Heat-shock protein 70 antagonizes nol. Lett. 2001, 75, 143-148.
Immunol. Today 1988, 9, 134-137.
apoptosis-inducing factor. Nature Cell Biol.2001, 3, 839-
35. Renkawek K., Stege G.J.J., Bosman G.J.: Dementia, glio-
843.
sis and expression of the small heat shock proteins hsp27
50. Agoff S.N., Daniel J.H., Wu L.B.: Regulation of the human
and alphaB-crystallin in Parkinson s disease. NeuroRaport
hsp70 promoter by p53. Science 1993, 259, 84-87.
1999, 10, 2273-2276.
51. Panjwani N.N., Popova L., Srivastava P.K.: Heat shock pro-
36. Liberek K., Marszałek J., Ang D., Żylicz M.: Escherichia
teins gp96 and hsp70 activate the release of nitric oxide
Coli DnaJ and GrpE heat shock proteins jointly stimu- by APCs. J. Immunol. 2002, 168, 2997-3003.
late ATPase activity of DnaK. Proc. Natl. Acad. Sci. USA
52. Zugel U., Kaufmann S.: Immune response against heat
1991, 88, 2874-2878.
shock protein in infectious diseases. Immunobiol. 1999,
37. Santoro M.G.: Heat shock factors and the control of the
201, 22-35.
stress response. Bioch. Pharmacol. 2000, 59, 55-63.
53. Morino, M., Tsuzuki, T., Ishikawa, Y., Shirakami, T., Yoshi-
Dr Anna M. Badowska-Kozakiewicz, Zakład Biofizyki i Fi-
mura, M., Kiyosuke, Y., Matsunaga, K., Yoskikumi, C., Sa-
38. Porankiewicz J., Gwóz
dz
E.A.: Białka szoku termicznego
zjologii Człowieka, Warszawski Uniwersytet Medyczny,
i ich rola w komórkach roślinnych. Post. Biol. Kom. 1993, ijo, N.: Specific expression of HSP27 in human tumor cell
20, 155-170. lines in vitro. In Vivo 1997, 11, 179 184. e-mail: [e-mail]